خطراتی که قله شاهوار را تهدید می کنند

ایسنا/ این خبر پیرامون خطراتی که قله شاهوار را تهدید می کنند، برای شما نگارش شده است.

هانی رستگاران، پژوهشگر میراث فرهنگی و ثبت میراث ملی با بیان اینکه «شاهوار» بلندترین قله منطقه البرز شرقی و بلندترین قله و بام استان سمنان است که با ارتفاع سه هزار و 945 متر در مرز استانهای سمنان و گلستان قرار دارد، افزود: این کوه در شمال شهرستان شاهرود و شمال روستای «نکارمن» و شرق روستای «تاش» و در جنوب روستای «سیاه مرزکوه» جای گرفت. شکل قله به صورت مخروط بزرگ خوابیده و صاف نمایانگر است و فقط از طریق خط الرأس شمال شرقی به سایر ارتفاعات البرز شرقی می پیوندد.

او با اشاره به اینکه قله شاهوار ششم اسفند سال 1399 با شماره ثبت 885 به عنوان میراث طبیعی به ثبت ملی رسیده، گفت: «قله شاهوار» با ارتفاع 4 هزار متر از سطح دریا در 24 کیلومتری شمال غربی شاهرود از جاذبه های گردشگری منطقه «تاش» و «مجن» محسوب می شود. این قله از نظر ارتفاع در ایران رتبه 24 و در استان و شمال شرق ایران رتبه نخست را داراست. قله شاهوار در قسمت مرکزی رشته کوهی واقع شده که در شرق آن قله شاهوار کوچک با ارتفاع 3910 متر و در جنوب آن، قله آرام با ارتفاع سه هزار و 845 متر قرار دارد.

این رشته کوه در حاشیه جنوبی البرز شرقی واقع شده و به علت اتصال از طریق گردنه شمال شرقی، موسوم به آهار و قله های یزدکی و شترپا، جزو البرز محسوب می شود. مسیرهای صعود آن شال جنوبی (نکارمن)، جنوب غربی (قطار زرشک)، غربی (طاش بالا)، و شمالی (چشمه های پیرمیشی و خرسی) و شال شرقی (تنگه آهار) است.

رستگاران ادامه داد: «شاهوار» فقط منظر گردشگری نیست و براساس اسناد بالادستی و منابع آب استان، شاهوار محل وزش بادهای باران زا و مبدأ بیشترین نزولات جوی و منشأ سرشاخه های حوزه آبریز، تأمین جریان پایه رودخانه «تاش» و چشمه سارهای واقع در آن و منشأ تغذیه سفره های آبی بخش هایی از دشت مجن، امیریه، بسطام، منابع آب آهکی و قنات شرب شاهرود است. در زمین شناسی کوه شاهوار هر سازند (لایه) آن یک عمر دارد، از 100 میلیون سال آغاز می شود و تا 400میلیون می رسد، افق بالایی جوان تر و افق پایینی مسن تر هستند و به پالئوزوئیک دوره اول زمین شناسی مربوط می شوند. سنگ بوکسیت با عمر بیش از 200 میلیون سال در این پهنه گسترده شده و ضخامت این سنگ آهنگ بطور میانگین به 300 تا 350 متر می رسد که تا کیلومترها امتداد دارد.

این پژوهشگر میراث فرهنگی پیرامون خطراتی که قله شاهوار را تهدید می کنند، اضافه کرد: در این منطقه گیاهانی چون زرشک، انواع گرامینه، انواع گون، کلاه میرحسین، چوبک، درمنه، چمن گندمی، جارو علفی، زیره وحشی، کاسنی، کنگر، پیچک صحرایی، میخک کوهی، نسترن وحشی، داغداغان، درختان استوار، شنگی های صحرایی، پونه، سرشو، ریواس، اُشتِله غاز (کما) دیده می شود و تاکنون حداقل سه گونه گیاهی در این منطقه کشف شده و با پسوند «شاهواریکا» به ثبت رسیده است که در جای دیگری دیده نمی شود. همچنین چهار گونه گیاهی از شاهوار برای نخستین بار در جهان شناسایی شده که منحصر بفردترین منطقه از نظر پوشش گیاهی محسوب می شود. همچنین شاهوار معدنی از ذخایر ژنتیکی منحصر بفرد است.

رستگاران همچنین درباره گوناگونی جانوری این میراث طبیعی گفت: از جانوران مهم منطقه میتوان به گراز، پلنگ، خرس قهوه ای، گرگ، گربه وحشی، تشی، خرگوش، بز کوهی، عقاب، کبک دری، شاهین و کبک معمولی اشاره کرد. «قوچ اوریال» نیز در تمام دنیا فقط و فقط در بخشی از افغانستان و منطقه البرز شرقی و شاهوار تا حوالی سمنان وجود دارد و پس از آن قوچ ها به قوچ البرزی و پس از آن به قوچ ارمنی بدل می شوند، در نتیجه شاهوار یکی از مهمترین زیستگاه های «قوچ اوریال» است. اهمیت زیستگاه قوچ اوریال برای دانشمندان، محققان و زیست شناسان و…سبب می شود تا شاهوار به یکی از مهمترین زیستگاه های این نوع چهارپا در کل جهان بدل شود.

او در ادامه به تغییرات زیست محیطی قله شاهوار و تخریب هایی که در آن رخ داده، اشاره کرد و افزود: چشمه های این منطقه که به نظر کارشناسان زمین شناسی بیش از 30 میلیون سال عمر دارند، تخریب شده و تغییر یافته اند. همچنین گونه های جانوری و گیاهی آن به شدت در معرض خطر و نیازمند حفاظت هستند. این کوه علاوه بر آنکه از مهمترین تأمین کنندگان آب شهرستان شاهرود و روستاهای کوهپایه آن است، یکی از رویشگاه های ارزشمند سرو کوهی یا اُرس نیز محسوب می شود. از سوی دیگر، این قله نزد اهالی شاهرود به عنوان یکی از نمادهای طبیعی این شهرستان شناخته می شود و همواره مورد توجه است.

این پژوهشگر میراث فرهنگی پیرامون خطراتی که قله شاهوار را تهدید می کنند، اضافه کرد: استخراج سنگ «بوکسیت» در ارتفاعات بالای کوه شاهوار موجب شده در چند سال اخیر انفجارهای متعددی رخ دهد و معدنکاران در منطقه پیشروی کنند که با تخریب هایی همراه بوده است. جاده کشی های متعدد، علاوه بر تخریب پوشش گیاهی، فرسایش خاک و افزایش ریزگرد، احتمال سیل و آلودگی آب را هم در بخش شاهوار بالا برده است. این فعالیت ها موجب تخریب زیستگاه جانورانی همچون خرس، قوچ، میش، کل و بز وحشی شده و موجب فرار و افزایش تصادفات جاده ای آنها شد. این روزها مردم محلی و فعالان محیط زیستی نگران تمدید دوباره مجوز و از سرگیری فعالیت های گسترده معدنی در این منطقه هستند.

رستگاران گفت: تفاوتی که این معدن کاوی با دیگر معادن موجود دارد، بهره برداری به صورت روباز و ایجاد تخریب های گسترده است که باعث بروز خطرات محیط زیستی در منطقه می شود، بنابراین برای آنکه بتوانند به رگه های بوکسیت دست پیدا کنند، ناگزیر باید کوه را منفجر کنند و این انفجارها و معدن کاوی باعث از بین رفتن صد درصدی پوشش گیاهی منطقه، قلع و قمع شدن درختان ارس و مهاجرت گونه های حیات وحش همچون پلنگ، خرس قهوه ای، قوچ، میش و...منطقه شده است.

این پژوهشگر میراث فرهنگی سمنان اظهار کرد: یک ماده معدنی که استخراج می شود تحت تأثیر فرآیندهای متعددی قرار می گیرد که یکی از آنها بدست آوردن مواد معدنی از زیرزمین و در کنار آن احداث کارخانه های فرآوری برای ذوب و تبدیل آنها است. بخاری که از دود این کارخانه ها خارج می شود حاوی فلزات سنگینی است که آب و خاک را آلوده می کند، به عنوان مثال در سنگ معدنی روی عناصر سنگینی از جمله آرسنیک، جیوه و سرب و نیکل به صورت کمیاب همراه طبیعت وجود دارد که می تواند وارد محیط زیست شود.

زمانی که فلزات سنگین وارد چرخه بیولوژیک موجودات زنده شود، انسان و جانداران زنده دیگر قادر به دفع آن نیستند و این یکی از عوارض جبران ناپذیر معدن کاوی است. در نمونه بارز آن میتوان به سنگ بوکسیت و استخراج آلومینا در کوه شاهوار اشاره کرد که آرسنیک، نیکل و کروم را به صورت ریزگرد و در تماس با آبهای زیرزمینی وارد چرخه زندگی جانداران می کند.

او افزود: این قله، زیستگاه حیواناتی از جمله پلنگ و خرس قهوه ای بود که دیگر امروز کمتر از آنها خبری شنیده می شود و این امر به دلیل قرار داشتن این دو حیوان در رأس هرم تغذیه می تواند اکوسیستم منطقه را نابود کند. این مساله در کنار نابودی گیاهان باعث بروز نگرانی های عمده شده است.

رستگاران درباره قابلیتهای این اثر طبیعی که توجیه حفاظتی دارند، گفت: میتوان برای ثبت شاهوار حداقل چند ویژگی را مورد استناد قرار داد؛ نخست ارزش اکوتونی آن یعنی زیستگاه گیاهانی چون ارس و سه گونه ارزشمند گیاهی که تحقیقات نشان می دهد فقط و فقط در همین منطقه از دنیا وجود دارد. دوم وحوشی چون قوچ که بازهم باید تاکید کرد در منطقه رشته کوههای البرز تنها در بخش شرقی و به خصوص شاهوار دیده می شود. سوم منابع آب سرشاری که در شاهوار وجود دارد و شمال شرق استان سمنان و بخشی از استان گلستان را تامین می کند.

او اضافه کرد: سنگ آهک معدن بوکسیت، سنگ مخزن آبهای شاهوار است که تمام خلل و حفره های کارستی را پر می کند و در واقع مخزن ذخیره آب شاهرود بشمار می رود. میزان فضایی که برای ذخیره آب درون این سنگ مخزن وجود دارد حدود 500 میلیون مترمکعب برآورد می شود و این منبع عظیمی از آب مناطق شاهرود، بسطام و حتی علی آباد و گرگان را تامین می کند. از این رو «شاهوار» مهمترین منبع آب شیرین است که شرق سمنان را سیراب می کند. اصلا «شاهرود» از رود بزرگی نام می گیرد که از شاهوار به سمت دشت بسطامی و شاهرود می رفته است.

به گفته این کارشناس میراث فرهنگی سمنان، شاهوار مهمترین عامل تغذیه سفره های زیرزمینی و تضمین کننده تنوع زیستی در «زون سپر» حدفاصل جنگل های هیرکانی و بیابان کویری حاج علی قلی است. همچنین مرز بین جنگل و کویر است. به این مناطق «اکوتون» می گویند. اکوتون ها معمولا تنوع زیستی خارق العاده ای دارند و تنوع زیستی که هم مناطق مرطوب و خشک و هم مناطق میان بند را شامل می شود و اگر شاهوار نبود تفاوت دمای شبانه روز شاهرود چنان بود که هرگز چنین جمعیتی نمی توانست در شاهرود زندگی کند. به همین خاطر یک سپر حفاظتی برای جنگلهای هیرکانی است که تنوع زیستی خارق العاده ای دارد و مهمترین عامل در تغییر اقلیم و همچنین کاهش بار ریزگردها بشمار می رود.

رستگاران گفت: رشته کوه البرز شرقی و شاهوار منشاء زایش و زندگی منطقه شاهرود است. تعصب مردم نسبت به نام شاهوار مشخص است. وقتی صحبت از نامگذاری استان جدیدی در این منطقه می شود اولین نامی که به ذهن می رسد واژه شاهوار است؛ چرا که این کوه بلند در هوای آفتابی و عاری از گرد و غبار از سایر مناطق شاهرود، بسطام، مجن، کلاته خیج، میامی، بیارجمند، طرود و دهملا دیده می شود. نام بسیاری از همایش ها، جشنواره ها، شرکت های بزرگ و واحدهای صنفی مختلف شهرستان برگرفته از این نام است.

رشته کوهی که نماد تاریخ طبیعی و سربلندی مردم شهرستان شاهرود و هزاران سال مأمن حیات وحش و تأمین کننده آب شرب و کشاورزی مردم دو سوی البرز شرقی بوده است. ارزش این کوه برای مردم شاهرود، همچون دماوند برای ایران است؛ به گونه ای که بسیاری از شرکت ها و واحدهای اقتصادی این شهرستان بخشی از نام خود را از این قله مرتفع وام گرفته اند.

این پژوهشگر میراث فرهنگی سمنان با بیان اینکه «قله شاهوار» می توانست به عنوان قطب گردشگری ورزش کوهنوردی در شمال شرق کشور معرفی شود، زیرا علاوه بر ارتفاع چهار هزار متری در جوار منطقه صخره ای «مجن» قرار گرفته، افزود: در نتیجه میتوان اردوهای تیم ملی کوهنوردی و صخره نوردی و ورزش های صعودی را همگی به طور متمرکز در یک نقطه برگزار کرد. به نظر می رسد کمتر نقطه ای در کشور باشد که بتوان در یک سوی آن کوهنوردی در میان برف و مسیرهای صعب العبور و در سوی دیگر آن سنگ نوردی و صخره نوردی کرد، آن هم در مدت زمانی بسیار کوتاه.

رستگاران همچنین بیان کرد: میتوان با گردشگری های مسئولانه و حرفه ای، ایجاد تورهای کوهنوردی، برگزاری اردوهای تیم های کوهنوردی و لیدری تورهای گردشگری و…شاهد اشتغالزایی خوبی در منطقه شاهوار بود، آنطور که مسئولان ورزش و جوانان می گویند این کوه سالانه میزبان 500 کوهنورد است. «حدید نیابتی» از کوهنوردان بنام شمال شرق ایران معتقد است شاهوار می تواند قطب کوهنوردی باشد و گفت: این کوه به دلیل شباهات هایی که با قله های مرتفع در ایران و پاکستان دارد می تواند تمرینی بسیار عالی برای کوهنوردان باشد.

این پژوهشگر میراث فرهنگی همچنین گفت: شاهوار یک اسم طبری است که در لغت طبری از دو بخش «شاه + وار» تشکیل شده که در فارسی به معنی «مانند شاه» یا «شاه گونه» است که مسلماً به دلیل این است که این قله بلندترین قله در منطقه هست.