میراث جهانی تعزیه مهجور مانده و وضعیت چندان خوبی ندارد

ایسنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های بدست آمده، میراث جهانی تعزیه مهجور مانده و وضعیت چندان خوبی ندارد.

«تعزیه» به عنوان هنر نمایش آیینی در سال 2010 در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید. شاید آن را به عنوان نمایش مذهبی بشناسند، اما داستانهای تاریخی و افسانه ای و قصه های عامیانه هم در آن بازگو می شود. «تعزیه» زمانی در ایران جایگاه ویژه ای داشته، اما دوران طلایی آن سالهاست که گذشته و با وجود اینکه یکی از میراث های جهانی ایران است، اما کمتر سالن نمایشی پیدا می شود که در طول سال این هنر نمایشی را روی صحنه داشته باشد و باید در جشنواره های خاص آیینی یا در روزهای خاص سال مانند روزهای محرم شاهد اجرای تعزیه در خیابان ها و سالن های نمایشی باشیم.

وضعیت امروز «تعزیه» در ایران بهانه ای شد تا خبرگزاری با عظیم موسوی که خود را تهیه کننده پرونده جهانی «تعزیه» و نویسنده و کارگردان تئاتر معرفی می کند، گفت و گویی داشته باشد. در ابتدا از او درباره اینکه تعزیه در ایران چگونه شکل گرفته، پرسیدیم؟

«تعزیه» از زمان زندیه شکل گرفته و در زمان قاجار به اوج خود می رسد، در آن زمان تعزیه به اندازه ای اوج گرفت که حدود 90 تکیه یعنی تماشاخانه برای اجرا و تماشای آن دایر شده بود. در حالی که در حال حاضر پس از گذشت سالها هنوز در تهران 90 تماشاخانه نداریم.

اما زمانی رسید که تعزیه هم رو به افول گذاشت. در دوره رضاشاه مانع اجرای تعزیه می شدند بطوریکه تعزیه خوانان به کوچه پس کوچه ها می رفتند و مخفیانه تعزیه خوانی میکردند. با این حال بعد از جشن هنر شیراز دوباره توجه ها به تعزیه جلب شد. امروز هم که به عنوان میراث جهانی ایران شناخته می شود، هر چند متاسفانه تعزیه امروز هم مهجور مانده است مانند خیمه شب بازی، پرده خوانی، نقالی یا نمایش روحوضی.

از دیروز تا امروز وضعیت این نمایش را چگونه ارزیابی می کنید؟

براساس مقاله میراث جهانی تعزیه مهجور مانده و وضعیت چندان خوبی ندارد، باید بدانید که مقوله فرهنگ و بخصوص هنر اساسا دغدغه مسئولان نیست و به هر چیزی از بعد سیاسی نگاه می کنند. بنابراین متولیان حوزه فرهنگ و هنر هم در این زمینه سر رشته ندارند و هیچ تلاشی برای نشان دادن هنر این مرز و بوم انجام نمی دهند.

امروز تعزیه فضای سنتی خودش را ندارد. درهم برهمی اجرا می شود که به آن تعزیه می گویند و شیوه این نمایش تغییر پیدا کرده است. در حال حاضر تعزیه اثری است رو به انقراض و شاید در همه ایران اجرا شود، اما آنقدر بد اجرا می شود که دور از ماهیت اصلی تعزیه است.

مهمتر از هر چیز آن است که تعزیه یک نمایش ایرانی است و بسیاری از مراسم ها و آیین های ایرانی در آن استفاده می شود، این ویژگی ها تعزیه را قشنگ و ثابت می کند که تعزیه یک نمایش ایرانی بوده که امروز کمی آن را تغییر شکل داده اند.

تعزیه در ایران چقدر درآمیخته با خرافات و تخیل بوده است؟

براساس مقاله میراث جهانی تعزیه مهجور مانده و وضعیت چندان خوبی ندارد، باید بدانید که از آنجایی که تعزیه یک هنر اعتقادی است و برای اینکه این اعتقادات قلبی به زبان ساده نشان داده شود، داستانهای فرعی را وارد تعزیه کرده اند که باورپذیر باشد. در این راستا داستانهایی که اصلا صحت نداشته هم وارد تعزیه شده است.

برای مثال، قبل از ورود دین اسلام به ایران ما سوگ سیاوش را داشتیم. در تعزیه خوانی نیز این سوگ را به نوعی به سوگ امام حسین (ع) تبدیل کرده اند و داستانهایی که در سوگ سیاوش است در تعزیه خوانی امام حسین (ع) تجلی پیدا می کند یا حتی مشابهت هایی از لحاظ وقایع نگاری دارند. عنصر اصلی داستان صحرای کربلا کمبود آب و بی آبی است، در حالی که در تعزیه خوانی صحرای کربلا، پشت سر حضرت علی اکبر وقتی می خواهد به رزم برود، آب می ریزند.

این یک رسم ایرانی است یا برای تعزیه حضرت قاسم عروسی با رسم و رسوم ایرانی برپا می کنند، کله قند می سابند و اسپند دود می کنند. این عناصری است که وارد داستان شده است اما همین عناصر نشان می دهد که تعزیه یک نمایش ایرانی است.

داستانهای تعزیه از روی اشعار مقتل گرفته میشده و در این مقتل ها اغراق در داستان گویی زیاد بوده است، مثلا در یکی از اشعار تعزیه می گویند حضرت عباس (ع) در یک روز 10 هزار نفر را کشت در حالی که اصلا چنین چیزی نمی تواند امکان داشته باشد.

از یک منظر این اتفاق هنری است، چون تعزیه یک مستند واقعی نیست، بلکه یک برداشت تاریخی از یک ماجراست. اگر بخش خرافه تعزیه را در نظر نگیریم، در عین حال آن را به عنوان یک مستند تاریخی نگاه نکنیم، بلکه از منظر تکنیک به آن بنگریم آنگاه شاهد خواهیم بود که تعزیه از نظر شیوه اجرایی یک نمایش پیشرو است. بهرام بیضایی نیز در چندین نمایشنامه خود از فضای کلی تعزیه بهره گرفته است، یعنی از شیوه و تکنیک تعزیه. در تعزیه نه دکور و نه فضای رئالیسم داریم بلکه در تعزیه فقط نشانه ها و نمادها دیده می شود.

آیا مداخلات ذهنی و سلیقه ای و نفوذ باورهای غیرواقعی و خرافات تاثیری در ثبت جهانی «تعزیه» داشت؟ در واقع چالش های ثبت جهانی تعزیه چه بوده است؟

در یونسکو از این زاویه به تعزیه نگاه شده که چقدر این نمایش ایرانی است، حال اینکه داستان ها و تخیل هایی به تعزیه اضافه شده باشد و آنچه در ثبت جهانی آن اهمیت داشت این بود که ثابت کنیم این نمایش ایرانی است.

بار اولی که پرونده تعزیه به یونسکو فرستاده شد، ترکیه و عراق هم مدعی ثبت آن بودند. فیلمی به کارگردانی ناصر تقوایی تهیه و به یونسکو فرستاده شد، اما یونسکو را برای ثبت قانع نکرد، حتی ایران در آستانه حذف قرار گرفت. حدود سه ماه فرصت داشتیم که دوباره مستنداتی برای این اثر حاضر کنیم، این بار تکنیک های تعزیه و ایرانی بودنش را به درستی به یونسکو نشان دادیم و تعزیه فقط با نام ایران ثبت شد، ترکیه و عراق هم حذف شدند.

قدمت تعزیه عنصر دیگری بود که به یونسکو نشان دادیم، تعزیه هنر نمایشی بود که قبل از ورود تئاتر، در ایران اجرا میشد. همچنین تعزیه هنر نمایشی بود که در تمام ایران گستره جغرافیایی داشت و برای پرونده آن با تمام روستاهای ایران ارتباط برقرار کردیم و در پرونده اسامی تمام تعزیه خوان ها با آدرس و شماره تلفن درج شد، با این اقدام به یونسکو ثابت کردیم که این هنر در تمام ایران گستره جغرافیایی دارد.

درباره ثبت جهانی تعزیه مشکلات دیگری وجود داشت؛ تعزیه در هر شهر با زبان، فرهنگ لباس و موسیقی آن شهر عجین می شود. کارهای تحقیقاتی آن بسیار سخت بود. تماشاخانه هایی که وجود داشت را باید شناسایی می کردیم و در پرونده نام، نشانی و عکس آنها را درج می کردیم.

در ضمن یونسکو به هنرهایی که مخصوص فرقه های دینی است، توجهی نمی کند و این نوع آثار را رد می کند و آنچه موجب ثبت تعزیه شد، این بود که یک نمایش ایرانی است.

بطور کلی آنچه مطرح است این است که مرکز تحقیقاتی و پژوهشی در حوزه تعزیه نداریم و اشعاری که در تعزیه ها خوانده می شود سلیقه ای هستند. اختلاف نظرهایی هم درباره این موضوع وجود دارد و عده ای از صاحب نظران معتقدند که نباید تعزیه خوان ها از روی سلیقه و تخیل چیزی به اشعار تعزیه اضافه کنند.

این در حالی است عده ای هم معتقدند تعزیه مدرن نیست و باید مدرن شود و در عین حال عده ای بر این عقیده هستند که تعزیه گنجایش مدرن شدن را ندارد. نکته قابل توجه در تعزیه این است که شیوه تعزیه به قدری پیشرفته است که تئاترهای مدرن می توانند از آن الهام بگیرند و به این شیوه اجرا شوند. به نظر من حسن تعزیه به همین است که سنتی است و اعتقاد ما این است که باید جایی مانند موزه باشد که این فضای سنتی را به همان شکل نشان دهد، مگر یک بشقاب سنتی از دوره ساسانیان را میتوان مدرن کرد و اگر چنین اتفاقی بیفتد نام سنتی در آن بی معنا می شود.

در پرونده یونسکو هم این وعده را دادیم که مکانی برای تعزیه ایجاد کنیم تا توریستی که از خارج از کشور می آید بتواند به راحتی تعزیه که میراث جهانی ایران است را ببیند. همانند «کابوکی» ژاپن و «کاتاکالی» هند که برای هنرهای سنتی خود بها می دهند و همواره در معرض دید قرار دارند تا فرهنگ و تمدن این کشورها را به گردشگران نمایش دهند. در ایران هم نیازمند چنین فضایی هستیم. همانطور که از بناهای تاریخی نگهداری می کنند باید از این میراث ناملموس هم محافظت کنند.

چرا تعهداتی که به یونسکو داده شده، اجرا نشده است؟ آیا بعد از ثبت جهانی این تعهدات از سوی یونسکو پیگیری نمی شود و این بی مسئولیتی در اجرای تعهدات و وضعیت امروز تعزیه در ثبت جهانی آن خللی ایجاد نمی کند؟

سوال من هم به عنوان مسئول ثبت پرونده همین است که چرا یونسکو که آنقدر در ثبت سخت می گیرد، پس از آن وضعیت این آثار را پیگیری نمی کند؟

ما تعهد دادیم که هنرستان هایی برای این رشته دایر کنیم یا در دانشگاه ها فارغ التحصیلانی از این رشته داشته باشیم، اما نه فضایی برای این نمایش داریم و نه رشته دانشگاهی.

بعضی از آثار تحت پوشش میراث فرهنگی است، آثاری مانند تعزیه هم باید تحت پوشش میراث فرهنگی و هم وزارت فرهنگ و ارشاد قرار گیرد.

اما درباره سوال بعدی، اگر یونسکو بودجه ای برای چنین آثاری میداد، پیگیری این اعتبار هم انجام میگرفت و شاید اقداماتی برای تعزیه انجام میشد، اما از لحظه ای که تعزیه ثبت جهانی شده است انگار هیچ اتفاقی برای آن تا امروز رخ نداده است.

وقتی نام تعزیه را می آوریم، گمان می رود فقط درباره امام حسین (ع) است، مجلس های دیگری هم در تعزیه وجود دارد؟ اصلی ترین آنها کدام است و در حال حاضر در کجا اجرا می شود؟

شاید حدود 14 مجلس تعزیه به فضای عاشورا مربوط می شود و حدود 300 مجلس داریم که اصلا به این ماجرا مربوط نیست، مثلا تعزیه عیسی بن مریم، تعزیه ناصرالدین شاه یا پسر فروشی زائر امام رضا (ع)، این تعزیه ها «غریب» نام گرفتند. حتی مردم اطلاع ندارند تعزیه هایی با محتوای طنز داریم. همچنین محمدعلی افراشته در تعزیه نامه ای که نوشته، فضاهای سیاسی را هم آورده است.

تعزیه های غریب شاید امروز مهجور مانده باشند، اما زمانی جایگاه خوبی داشتند و به همین دلیل است که می گویند تعزیه در زمان ناصرالدین شاه توانایی این را داشت که به یک نمایش مستقل ایرانی تبدیل شود که اگر در دوران رضاشاه جلوی آن را نمی گرفتند شاید امروز شاهد آن می بودیم.

تعزیه های غریب در حال حاضر در ایران اجرا نمی شوند اما تلاشی شده است که در «جشنواره آیینی سنتی» اقدامی برای این نوع تعزیه انجام شود. به عنوان مثال در این جشنواره گفته می شود امتیاز ویژه ای برای تعزیه های غریب داریم. بر همین اساس شرکت کنندگان تلاش می کنند تعزیه هایی که تاکنون اجرا نشده را نمایش دهند.

در حال حاضر اجرای تعزیه چقدر در ایران گستره جغرافیایی دارد؟ آیا امروز هم در همه ایران این نمایش اجرا می شود؟

به جرأت میتوان گفت تعزیه در سراسر ایران اجرا می شود به غیر از شهرهایی که سنی نشین هستند. تمام روستاهای ایران تعزیه های بومی دارند اما پررنگ ترین شهرها در اجرای تعزیه خوانسار، قزوین، اراک، اصفهان، تهران، سبزه وار و کرمان هستند.