دوتار و کمانچه و عود پس از ثبت جهانی چه جایگاهی پیدا کردند؟

ایسنا/ بدنبال آخرین خبرهای بدست رسیده، این پرسش مطرح می گردد که دوتار و کمانچه و عود پس از ثبت جهانی چه جایگاهی پیدا کردند؟

بهروز وجدانی، مسئول تهیه پرونده «موسیقی بخشی های خراسان» و «مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار» که به عنوان مشاور در تهیه سه پرونده دیگر با موضوع موسیقی نقش داشته است، به پرسش هایی درباره اینکه دوتار و کمانچه و عود پس از ثبت جهانی چه جایگاهی پیدا کردند؟ پاسخ داد.

با توجه به اینکه این موضوع مطرح است که پرونده های میراث جهانی پس از ثبت در یونسکو معمولا رها می شوند. ارزیابی شما از وضعیت و جایگاه «موسیقی بخشی های خراسان» و «مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار» و دیگر پرونده های جهانی در حوزه موسیقی از جمله «مهارت ساختن و نواختن عود»، «ردیف موسیقی های ایران» و «مهارت ساختن و نواختن کمانچه» چیست؟

تاکنون 700 پرونده در فهرست میراث ناملموس یونسکو از سوی کشورهای عضو کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال 2003) یونسکو ثبت شده است. 21 پرونده هم از سوی ایران از سال 2009 و تاکنون در یونسکو ثبت شده است که از میان آنها پنج پرونده به حوزه موسیقی مربوط می شود و در مجموع جهانی هم یک سوم پرونده های ثبتی به رقص و موسیقی مربوط می شود. این موضوع نشان می دهد که موسیقی در حوزه میراث فرهنگی ناملموس چه جایگاه والایی دارد.

در کنوانسیون چهل ماده ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال 2003) یونسکو آمده که میراث ناملموس برخلاف میراث ملموس، باید زنده و سیال باشد، یعنی باید در مناطق یک کشور یا کشورهای مختلف جریان داشته باشد و یک استمرار تاریخی داشته باشد، در حالی که هر کدام از میراث ملموس به منطقه خاص خودشان تعلق دارند.

بعد از اینکه یک پرونده به ثبت رسید، باید طبق ماده 14 کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال 2003) یونسکو، به آموزش، افزایش آگاهی و ظرفیت سازی آن اثر پرداخت و اقدام اصلی بعد از ثبت تازه شروع می شود. وزارت میراث فرهنگی با کمک دیگر نهادهای رسمی کشور چه دولتی و چه خصوصی باید به این اقدامات بپردازند.

گرچه کشورها عضو یونسکو و کنوانسیون آن هستند و متولی آن وزارت میراث فرهنگی است، اما تهیه و ثبت پرونده و حفظ آن باید با کمک و یاری بخش های دیگر انجام شود. برای «مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار» و «موسیقی بخشی های خراسان» من مسئول ثبت آنها بودم، اما از افراد متخصص و کارشناس در این زمینه کمک گرفتم و سه پرونده «عود»، «کمانچه» و «ردیف های موسیقی ایران» با همکاری خانه موسیقی انجام شد که پژوهشگران این مجموعه از جمله بنده در آن نقش داشتیم. بعد از ثبت هم باید این همکاری ادامه داشته باشد تا این میراث جهانی فراموش نشود.

روح کنوانسیون یونسکو بقای میراث ناملموس است و حفاظت میراث ناملموس بیشتر کار مردم است تا نهادهای دولتی، این نهادها می توانند ارائه دهنده پرونده ها و بسترساز خیلی از قوانین و مقررات ظرفیت سازی ها باشند، اما به هیچ وجه بدون همکاری مردم و متخصص های حوزه های میراث ناملموس موفق نمی شوند که آن را حفظ کنند.

بالاخره آنچه که باعث می شود نوروز چند هزار سال در ایران تداوم پیدا کند، بخش نامه های دولتی نبوده و خود مردم بودند که با توجه به امکاناتی که در هر زمانی داشتند، نگذاشتند چراغ این آیین خاموش شود. نمیتوان گفت که حفظ «ردیف های موسیقی ایرانی» که اولین پرونده ثبتی در حوزه موسیقی بود، کار دانشگاه ها و مراکز دولتی است، این «ردیف های موسیقی» که شامل هفت دستگاه و پنج آواز است از زمان ناصرالدین شاه شکل گرفته و براساس همان زمان حفظ شده است و کماکان براساس هفت دستگاه و پنج آواز و تعداد بیشماری گوشه است. افراد هم با توجه به امکانات و ذوق مردم و خودشان دست کاری در آن انجام داده اند که اگر مورد پسند مردم بوده، حفظ شده است.

در واقع حفاظت از پنج پرونده ثبتی موسیقی در یونسکو کار مردم است که درباره آنها آموزش می بینند و اساتید بر اثر سنت هایی که یاد گرفتند آن را آموزش می دهند نه براساس بخش نامه ها، قانون و مقررات.

"ثبت" یکی از راههای حفاظتی برای بقای آیین ها و میراث ناملموس یک کشور است و همین اقدام سبب می شود این میراث تداوم پیدا کند و اعتبار و شأن مجریان آنها بالا رود و با ثبت جهانی یک پدیده، نوع نگاه ها به آن متفاوت می شود.

بخاطر خاصیت این پنج پرونده تا وقتی که نقش و کارکرد فرهنگی و اجتماعی در جامعه ایفا و مردم از آن استقبال کنند، این آثار تقویت می شوند. معمولا کمک های دولتی و نهادهای مردمی هرچه بیشتر و تنگاتنگ تر باشد، امکانات بیشتری شامل حال حفاظت آن اثر می شود. از سویی هم مسئولان ذی ربط متوجه می شوند که باید برای اثری که ثبت جهانی شده است، اعتبارات بیشتری در نظر بگیرند.

هر کشوری براساس کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال 2003) یونسکو نیز باید بعد از ثبت، هر چند سال یکبار گزارش اقدامات حفاظتی که برای اثر انجام داده را به یونسکو بدهد، پس در این مورد نباید دست ما خالی باشد و باید کارهایی انجام داده باشیم تا بتوانیم گزارش این اقدامات را به یونسکو ارائه دهیم. در هر صورت ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی یا ملی بسیار مهمتر از ثبت نشدنش است.

درباره گستره جغرافیایی سازهای «عود»، «کمانچه» و «دوتار» در ایران توضیح می دهید؟

یکی از سوالاتی که در یونسکو هم مطرح می شود همین است که گستره جغرافیایی هر اثر در یک کشور کجا است و اگر مشترک بین چند کشور است، هر کشور جداگانه این گستره جغرافیایی را در پرونده اثر تشریح کند.

«دوتار» قرن هاست در خیلی از قسمت های ایران نواخته می شود، اما برای اینکه بتوانیم پرونده آن را در یونسکو راحت تر و بهتر ارائه دهیم، مناطق اصلی را آن مشخص کردیم. گستره جغرافیایی این ساز در خراسان (شمالی، رضوی و جنوبی)، ترکمن صحرا و مازندران است.

«کمانچه» هم در خیلی از استان ها چه به شیوه ردیف دستگاهی و چه به صورت موسیقی محلی با تکنیک های مختلف نواخته می شود. گستره آن در سه حوزه ترکمن صحرا، آذربایجان و لرستان است. در پرونده این آثار هم این محدوده جغرافیایی ذکر می شود و هم اینکه در این محدوده ها چه تفاوت ها و تشابه هایی دارند. از نظر یونسکو ساز به عنوان یکی از ابزارهای بیان فرهنگی است و برای آن مهم این است که برای ثبت جهانی آنها زیاد وارد مسائل فنی سازشناسی نشویم. پرونده را باید به صورت غیر تخصصی که قابل درک باشد، ارائه دهیم.

پرونده «مهارت ساختن و نواختن عود» هم که با اشتراک کشور سوریه به ثبت جهانی رسیده است و منشأ ایرانی دارد و «بربط» نام داشته است، در خارج از ایران و در تمام کشورهای عربی و حتی ترک زبان هم ساخته و هم نواخته می شود. در ایران هم در استان خوزستان، جنوب سیستان و بلوچستان و بنادر و جزایر جنوبی ساخته و نواخته می شود. ساز «عود» در کشورهای عربی کاسه اش بزرگ است و در ایران سایز متوسطی دارد و در ترکیه کوچک است.

البته چند وقتی است که همه سازها در اطراف تهران، کرج و استان مرکزی ساخته می شود.

بعد از ثبت جهانی، آیا گستره جغرافیایی این سازها تغییر پیدا کرده است؟

ما آماری نگرفته ایم که این سازها بعد از ثبت جهانی اشاعه پیدا کرده است، اما بعید نیست که این اتفاق افتاده باشد؛ چرا که موضوع جدید و عجیبی نیست، اما تا حدود 100 سال نگذرد، نمیتوان خاطرجمع شد که مورد استقبال مردم جامعه قرار گرفته است یا خیر.

اگر منظور از این سوال این است که آیا این ثبت باعث ارزش، احترام، اعتبار و رواج بیشتر برای یک اثر می شود، پاسخ من بله است و آیا در مناطق جدید هم شاهد رواج این پدیده می شویم، قطعا پاسخ مثبت است. سفره هفت سین نوروز ممکن است تولید کارخانه کشور دیگری باشد و این یعنی رواج این اثر در جاهای دیگر.

«عود»، «دوتار» و «کمانچه» چقدر توانسته اند با نام ایران تجلی پیدا کنند؟ یعنی دنیا چقدر این سازها را با نام ساز ایرانی می شناسد؟

آنچه که مسلم است، این است که اگر کسی موسیقیدان باشد وقتی «کمانچه» را ببیند به راحتی میداند که این ساز برای کجاست، اما اینکه مردم عادی چقدر در این زمینه اطلاعات داشته باشند، به تبلیغات یونسکو و ارتباط جمعی جهان بستگی دارد و فقط به ما مربوط نیست. الان همه می توانند به سایت یونسکو بروند و از آثار ثبت شده آگاه شوند.

نگرانی هایی درباره ثبت سازهای ایرانی به نام کشورهای دیگر از جمله تار و سه تار وجود دارد، آیا اقدامی برای ثبت این سازها انجام شده است؟

مسأله ای که مردم نمی دانند، "سهمیه" است. چند سال است که هیچ کشوری در دنیا مجاز نیست که در دوره یک ساله بیش از یک پرونده ارائه دهد. در گذشته این محدودیت را نداشتیم و همین موجب شده پنج پروند در سال 2010، به نام ایران ثبت شود ولی در حال حاضر محدودیت وجود دارد. برنامه ما این است مابقی سازهای ایرانی هم به ثبت برسانیم اما مساله سهمیه وجود دارد. همچنین میراث فرهنگی ناملموس صرفا برای موسیقی نیست و گرچه موسیقی عنصر مهمی است اما صنایع دستی، آیین ها، باروها، سنت ها، گویش ها و...هم در این فهرست جای دارند. باید با توجه به سهمیه یا به نام خود کشور یا مشترک با کشورهای دیگر سازهای دیگر ایرانی را به ثبت جهانی برسانیم.

توضیح دهید که چرا پرونده «موسیقی بخشی های خراسان» برای ثبت جهانی انتخاب شد؟

طبق مقررارت و ضوابط یونسکو کشورها باید از کلی گویی پرهیز کنند. بر این اساس نمیتوان همه موسیقی های ایرانی را در یک پرونده جا داد و با این اقدام به یونسکو این پیام را منتقل می کنیم که برخلاف قوانین مشخص شده آن عمل کردیم و با اینکه از قوانین مطلع بودیم، باز کار خودمان را کردیم و این پیامی منفی است. موسیقی بخشی های خراسان شمالی هم پیشنهاد من بود. موسیقی بخش های دیگر هم مانند موسیقی قشقایی ها، بختیاری ها، عاشیقی و ... میتوان به صورت جز به جز در پرونده های دیگر برای ثبت ارائه داد. موسیقی بخشی ها هم در خراسان شمالی است و هم در ترکمن صحرا که آن را هم جدا کردیم و فقط موسیقی بخشی های خراسان شمالی را به یونسکو ارائه دادیم.