شروع کاوشهای باستان شناسی در معبد آناهیتا کنگاور بعد از گذشت دو دهه

ایلنا/ براساس گزارشات منتشر گشته، شروع کاوشهای باستان شناسی در معبد آناهیتا کنگاور بعد از گذشت دو دهه صورت می گیرد.

در سال 1347 کاوش های باستان شناسی در معبد آناهیتا آغاز و تا سال 1356 ادامه یافت. پس از آن شاهد وقفه ای طولانی در کاوش ها بودیم و در سالهای بعد نیز کاوش های جسته و گریخته ای انجام گرفت که با توجه به وسعت 5 هکتاری عرصه، پاسخگوی سوالات مطرح شده درباره این معبد نبود. اکنون حدود دو دهه است که کاوش های باستان شناسی در منطقه متوقف شده اند. البته بازدید کنندگان نیز مطالبی درخصوص چرایی مغفول ماندن این اثر را مطرح می کنند و خواستار رسیدگی بیشتر هستند.

مرتضی گراوند (مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی معبد آناهیتا کنگاور) گفت: اگر بزودی اعتبارات استانی و اعتباراتی که در سفر ریاست جمهوری برای کاوش در معبد آناهیتا در نظر گرفته شد، تخصیص یابد، در اسفند کاوش های باستان شناسی در این محوطه آغاز خواهند شد.

مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی معبد آناهیتا کنگاور افزود: اساسی ترین معضل و مشکل معبد آناهیتا به مسئله گاهنگاری و شناخت اثر باز می گردد، چرا که در منابع و متون تاریخی دیدگاه های مختلفی مطرح شده که بعضا متناقض هستند. این مسئله که این بنا اشکانی یا ساسانی است، با شبهاتی روبروست که کاوش های باستان شناسی می تواند پاسخ این شبهات را بدهد. برخی از مورخین این بنا را معبد آرتمیس یا همان آناهیتا می دانند، چرا که می دانیم در دوره آشور به وجود معبد ایشتار در کنگاور اشاراتی شده است و در ادوار دیگر نیز جغرافیدان یونانی هنگام گذر از جاده ارتباطی از معبد آرتمیس دیدن کرده و گفته که در کنگاور است. ضمن آنکه پلان پلکانی این بنا می تواند صحه ای بر معبد بودن آن بگذارد. همچنین در متون اسلامی به کرات به این نکته اشاره شده که این مکان کاخ خسرو و قصری برای شیرین است.

او پیرامون شروع کاوشهای باستان شناسی در معبد آناهیتا کنگاور بعد از گذشت دو دهه ادامه داد: کاخ خسرو که از آن یاد می کنیم، احتمالا همین بنای کنگاور است. شاید اگر بتوانیم شناختمان را نسبت به ویژگی های معماری بنا بیشتر کنیم، می توانیم پاسخی درخور این سوالات را بدست بیاوریم. نمی دانیم که آیا با توجه به شیبی که بنا دارد، ارتفاع سکوها و دیوارها یکسان است یا خیر. حتی نمی دانیم اختلاف سطح مجموعه و اطراف در تمام سازه یکسان است یا خیر. در نهایت ابهاماتی در خصوص چارچوب اصلی بنا وجود دارد که نیازمند تحقیق و مطالعه بیشتر است و باید بخش های اصلی کاخ از زیر خاک بیرون بیاید و آزادسازی شود.

ساختار چیدمان سنگ در سکوهای مجموعه متفاوت است. چنانکه به لحاظ نوع مصالح و نوع دیوارسازی متفاوت هستند. نحوه ارتباط سکوها و اینکه آیا در فاصله سکوی اول و دوم فضاهایی وجود داشته یا خیر نیز ابهامات دیگری هستند که درخصوص معبد آناهیتا مطرحند. در حال حاضر صرفا سکوی اولیه با ردیفی از ستون ها و سکوی دوم و سوم به صورت ساده را در اختیار داریم. البته آقای کامبخش معتقد است ساده بودن اثر به دلیل آیینی بودن آن است اما برخی دیگر از کاوشگران معتقد هستند که آناهیتا همان کاخ خسرو و عمارتی است که در آن زمان ساخته شد.

البته آقای کامبخش باز هم براساس گل مهری و برخی نوشته ها روی برخی از سنگ ها معتقد است هر آنچه که در دوره ساسانیان در این مجموعه اتفاق افتاده باشد باز هم مربوط به بازه زمانی پیروز ساسانی است. لایه نگاری و مطالعاتی که در نهایت توسط آقای کامبخش انجام شده او را به این باور رسانده که معبد آناهیتا از دوره هخامنشی وجود داشته و تا دوره ساسانی ادامه یافته است.

گراوند در پاسخ به این سوال که آیا میتوان گفت هر دو فرضیه درخصوص بنای معبد آناهیتا درست است و این بنا به عنوان معبدی برای آناهیتا ساخته شده باشد و بعدها خسرو پرویز با دخل و تصرف در آن، این بنا را تبدیل به قصری برای شیرین کرده باشد، گفت: اگر نگاه منابع و متون را ببینیم شاهد آن هستیم که در کنگاور شاید نه الزاما در این مکان و شاید در جغرافیای دیگری از کنگاور، معبدی برای ایشتار وجود داشته اما تاکنون آثاری از آن بدست نیامد، چرا که نیازمند کاوش های باستان شناسی در مناطق مختلف کنگاور است.

اما اشاره به وجود معبد در کنگاور نشان از جایگاه ویژه مذهبی این منطقه دارد. بواسطه این پیشینه مذهبی، احتمالا این بنا در دوره هخامنشی به صورت محوطه ای باز بوده و در دوره اشکانی با تغییراتی همراه و ساختاری به آن الحاق شد و در دوره ساسانی تکمیل شده است. این می تواند یک روند را نشان دهد. البته تمام این احتمالات فرضیه هایی هستند که توسط برخی پژوهشگران رد و توسط برخی دیگر تایید می شود. با این وجود مواد باستان شناسی که از هریک از ادوار تاریخی از هخامنشی گرفته تا ساسانی و اشکانی بدست آمده، اطلاعات دیگری در اختیار ما می گذارند و گواهی بر فعال بودن این منطقه در این دوره های تاریخی هستند. در نهایت، اینکه ساخت این بنا در کدام دوره آغاز و در کدام دوره تکمیل شده، نیازمند مطالعات بیشتر، کاوش های باستان شناسی و آزاد کردن محوطه است.

مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی معبد آناهیتا کنگاور یادآور شد: ما می دانیم که استقرارهای دوره های بعد و ساخت و سازهای محلی در دوره اسلامی در پیرامون این بنا، آسیب های زیادی به اثر وارد کرده و سبب برهم ریختگی مواد فرهنگی شد. این تغییر و تحولات سبب شده تا بنا ساختار اصلی خود را از دست دهد چنانکه در دوره قاجار و پهلوی به این منطقه گچ کند می گفتند، چرا که بیش از 50 بنای مسکونی روی محوطه ساخته شد و حتی برای ساخت آنها از مصالح و مواد این بنای باستانی استفاده کرده اند که تخریب های زیادی را به همراه داشت.

او ادامه داد: معبد آناهیتا بنای بزرگی است و میتوان از آن به عنوان بزرگترین تک بنای سنگی ایران یاد کرد. این بنا ابعادی در حدود 220 در 210 متر دارد و حتی در معماری آن با تغییر و تحول روبرو هستیم، چرا که بلوک های سنگی چند تنی تراش خورده در آن استفاده شد. پس با بررسی بیشتر مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ساخت چنین بنایی را میتوان مطالعه کرد. با وجود تمام ابهامات و اهمیتی که این اثر دارد اما از اوایل دهه 80 شمسی به این سو عملا به خواب سنگین فرو رفته و فعالیت های باستان شناسی در آن متوقف شده و توجه خاصی به آن نشد.

این در حالی است که پرونده ثبت جهانی این مجموعه به صورت آزمایشی از سال 2007 در یونسکو مطرح شد اما احتمالا بزودی پرونده ای مشترک متشکل از طاق بستان، عمارت خسرو و معبد آناهیتا در قالب منظر و چشم انداز محور ساسانی از کنگاور تا بیستون و مدائن را در فهرست میراث جهانی قرار می دهیم.

گراوند درخصوص اطلاعاتی که یافته های باستان شناسی دوره های قبل در اختیار ما میگذارند، گفت: این یافته ها بگونه ای هستند که اطلاعاتی درخصوص توالی را در اختیار ما می گذارند. از دوره ساسانی اشیای بسیار ریز و تعدادی تدفین بدست آمده است. از دوره اشکانیان نیز قبرستانی بدست آمده که در ضلع شرفی معبد آناهیتا وجود داشت. کامبخش معتقد است، بنا اشکانی است که در دوره ساسانیان تغییراتی در بنا داده شد اما آذرنوش دیدگاه دیگری دارد و معتقد است که با توجه به ویژگی های اثر، بنا مربوط به دوره ساسانی است.

تداوم کاوش های باستان شناسی می تواند ما را به لحاظ فرم و ساختار و کارکرد بنا کمک کند. با توجه به بررسی های انجام شده مشخص کردن وضعیت سکوی دوم در اولویت کاوش است. البته در سطح این سکو انباشت های زیادی وجود دارد که ناشی از ساخت و سازهای دوران معاصر است. بقایای این بناها باقی مانده و نیازمند آزادسازی است. همچنین باید ارتباط بین سکوی دوم با سایر بنا را بدست بیاوریم. در فازهای آینده نیز ابهامات درخصوص دیواره ضلع شمالی بنا را رفع خواهیم کرد. در نهایت به ضلع غربی خواهیم رفت. انجام تمام این کارها منوط به تخصیص اعتبارات 750 میلیون تومانی است.

به گفته او، درحال حاضر عرصه و حریم محوطه معبد آناهیتا آزاد است و تنها بخش شمالی محوطه نیازمند آزادسازی است که باید اعتبار آن تخصیص یابد. همچنین ساخت و ساز در این منطقه ممنوع است. البته تعدادی واحد مسکونی در ضلع جنوب غربی مجموعه قرار دارد که باید تملک و آزادسازی شوند. در حال حاضر در صورت فراهم شدن استانداردهای جهانی از جمله زیرساخت، ارائه خدمات به گردشگری و…مانع خاصی برای ثبت در یونسکو وجود ندارد.