سیری بر جایگاه کوه در زندگی تهرانی ها

ایسنا/ این خبر پیرامون سیری بر جایگاه کوه در زندگی تهرانی ها برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

تصمیمات و اقدامات زیادی نشان دهنده کمرنگ شدن جایگاه کوه در ذهن تهرانی هاست، نشانه هایی همچون قانون منع ساخت و ساز در تراز ارتفاعی بیشتر از 1400 متر یا ایجاد کمربند سبز حفاظت از ساخت و ساز در کوه، آسیب های معدن کاری، تجاوز به حریم کوه با ساخت و سازهای غیرقانونی که واژه ای با عنوان «کوه خواری» را وارد ادبیات کرد، از ضعف جایگاه کوه در ذهن جامعه امروز تهران حکایت دارد.

این مطلب بخشی از نوشتار بابک داریوش، دکترای معماری منظر شهری از دانشگاه ژنو سوئیس پیرامون سیری بر جایگاه کوه در زندگی تهرانی ها است که در اختیار خبرگزاری قرار داد.

او در یادداشتش، بر تاریخ رابطه کوههای البرز و تهران سیری داشته و درباره رفتارهای پرخطر در تخریب کوه و ضعف جایگاه آن در ذهن جامعه امروز شهروندان تهران و افول منظر بصری آن نوشته است.

در یادداشت سیری بر جایگاه کوه در زندگی تهرانی ها آمد: این نوشتار در واقع روایتی است میان کوه و مردم ایران که بطور خاص میان کوههای البرز و شهر تهران در جریان بوده است. با وجود اطلاعات زیاد درباره محیط زیست و ضرورت حفظ آن، انسان معاصر رفتارهای پرخطری در تخریب محیط داشته که مغایر با «عقل سلیم» است. همچنین با وجود مبانی نظری عمیق، در حوزه های مختلف دنیای امروز علم و ارائه راه حل های مختلف، باز هم شاهد اقدام مؤثر در جهان در این رابطه نیستیم. دنیای امروز توان درک این مقوله را از دست داده است، در حالی که انسانها در گذشته تعاملی بسیار سازگار و سازنده و حتی عشق به محیط زیست را در ذات خود داشتند.

به نظر می رسد در گذشته سنتی وجود داشته که بر مبنای آن انسان کارهایش را در محیط ارزیابی میکرد. نوع رابطه مردم جهان با محیط زیست متفاوت است، اما از برآیند بررسی رفتارهای محیط زیستی مردم، در کشورهایی با سابقه تمدن طولانی و مقایسه آن با شرایط امروز میتوان گفت انسان از برقرار کردن رابطه بین رفتار خود در محیط زیست و تبعات آن عاجز مانده و قادر به واکنش مناسب نیست؛ پدیده ای که آن را به "بی حسی، بی تفاوتی، خرفتی محیطی" تعبیر کرده اند.

دلیل اصلی اهمیت کوه در ایران را میتوان به منبع آب نسبت داد، موضوعی که موجب شد تا بیشتر سکونتگاه های ایران در مجاورت کوهها شکل بگیرند، چون در ایران رودخانه های پرآب دائمی زیادی وجود ندارد. لذا کوه در ایران اصلی ترین منبع تامین آب بوده و جمعیت سکونتگاه ها و میزان توسعه آنها، رابطه مستقیمی با مقدار آبی داشته که از کوهها وارد سکونتگاه ها میشده است. البته ایرانیان توانسته بودند از طریق قنات، آب زیرزمینی کوهها را تا کیلومترها دورتر منتقل کنند و حتی در دل کویر ساکن شوند. نکته جالب اینکه حتی ساکنان کویر به خوبی می دانستند آب و معیشت آنها از کوهها می آمده و رابطه ذهنی قوی با کوه داشتند.

کوه دارای کارکردهای بسیاری بوده است. این کارکردها را میتوان به دو بخش عمده کالبدی و ذهنی دسته بندی کرد: کارکردهای کالبدی یا عینی از کالبد کوه نشأت می گیرند و موجب ارتباط کوه با سکونتگاه های مجاور آن می شوند. چشم انداز و منظر کوه، نشانه بودن، منابع آب، هوای مطبوع کوه، توان دفاعی، از جنبه های عینی و کالبدی منظر کوه در ایران است. کارکردهای ذهنی منظر کوه هم از شناخت اسطوره ها، وجه نمادین، تقدس، نقش تاریخی، آیینی و هویتی کوه بدست می آید.

کارکردهای متعدد کوه نشان می دهد آنها تا چه اندازه در حیات جمعی ایرانیان مؤثر و دارای اهمیت بوده اند. این تاثیرات و کارکردهای زیاد سبب شده بود تا کارکردهای کالبدی کوهها به مرور زمان ارزش ذهنی بیابند و به کارکردهای معنایی تبدیل شوند. از سوی دیگر ویژگی های کالبدی کوهها مثل بزرگی، سختی، پژواک و شاید مهمتر از همه دست نیافتنی بودن آنها دلایل دیگری برای ساخت معانی ذهنی برای مردم بوده اند، اگرچه ساختن دنیای معانی و نگاه معنایی به طبیعت و عناصر طبیعی مختص مردم ایران نبوده و نوعی از جهان بینی شرقی است.

در طرح های جامع 1348 و 1385 شهر تهران درباره "کوه" اشاراتی بر چشم انداز کوههای البرز و اثرات آن بر هویت شهر شده و خواسته شده برخی از راهروهای دید به کوه آزاد بماند. نکته دیگر در این طرح ها تأکید بر گردشگری کوهستان با هدف گذران اوقات فراغت و رونق اقتصادی آن است، ولی تقریبا هیچ یک از این سیاست ها اجرایی نشده اند. نکته مهمتر اینکه در کاربری های طرح های جامع در ایران، واژه ای تحت عنوان کوه وجود ندارد و کوه صرفا یک زمین مرتفع در نظر گرفته می شود و یک عنصر طبیعی مستقل مانند جنگل و رودخانه محسوب نمی شود.

به عنوان مثال، آنجایی که کوه درخت دارد، به عنوان فضای سبز تلقی و در غیر این صورت یک عارضه جغرافیایی شناخته می شود. این یک نگاه صرفا کالبدی به این عنصر عظیم طبیعی است که در پیشرفته ترین حالت خود بخشی از یک محیط زیست تلقی می شود و وجه ذهنی آن نادیده می ماند. توصیه های خبرگان دانشگاهی و دستورالعمل های جهانی در حفظ و بهره مندی از مزیت های بسیار کوهستان هم تأثیری بر این بی توجهی به کوهها نداشته و باید گفت در نتیجه اقدامات مردم تهران و نیز مدیریت شهری در این رابطه به بی تفاوتی رسیده اند.

نادیده گرفتن کوههای البرز و بی تفاوتی مردم و مسئولان نسبت به این کوهها همگی سبب شده تا تصمیمات درست اندک، در طرح های جامع شهر تهران در رابطه با کوهها مثل باز گذاشتن دسترسی ها و کریدورهای دید به کوه هم عملیاتی نشود. همچنین نگاه کالبدی به کوه سبب شده تا علاوه بر ظرفیت های فراکولوژیک، حتی ظرفیت های اکولوژیک هم نادیده گرفته شوند. در واقع ناشناخته ماندن کوه علاوه بر از دست دادن مزیت های آن، موجب عدم رعایت قواعد سازگاری با آن و تخریب آن می شود. از جمله سیل تجریش در سال 1366 که منجر به کشته شدن 300 نفر از شهروندان تهرانی شد که در حریم رودخانه اقدام به ساخت خانه کرده بودند.

مفهوم البرز برای ساکنان کوهپایه

بررسی انواع رابطه های کارکردی و ذهنی میان ایرانیان و البرز، به عنوان یکی از دو رشته کوه اصلی ایران نتایج مهمی به ما ارائه می دهد. از آنجا که کوههای البرز در ساخت تاریخ و جغرافیای ایران نقش مهمی دارند، با کل قلمرو ایران در رابطه بوده است. کوه دماوند به عنوان یک اسطوره و بلندترین قله ایران با ارتفاع 5670 متر به عنوان نماد ایران معرفی می شود؛ جایی که به سروده فردوسی، شاعر حماسه سرا و راوی اسطوره های ایرانی، «آرش کمانگیر» از بلندای آن تیری پرتاب کرد و مرزهای سرزمین ایران و توران از یکدیگر جدا شدند.

براساس مقاله سیری بر جایگاه کوه در زندگی تهرانی ها باید بدانید که در آیین مهر (میترائیسم)، آیین باستان ایرانیان «کوه» مقدس شمرده می شود و جایگاه خدایان، فرشتگان، اساطیر و بهشت بوده است. باور آنها بر این بوده که خدایان در آنجا متولد شده، شاهان اساطیری در آنجا تربیت می شوند و بهشت در بالای کوهستان البرز قرار دارد و توسط پلی به این کوهها متصل است.

بررسی تاریخی رابطه کوههای البرز با مردم و سکونتگاه های کوهپایه آن گواه از آن دارد که در مقاطع مختلف تاریخی، این رابطه دستخوش تغییرات بزرگی بوده که ناشی از تغییر در معرفت شناسی و جهان بینی مردم بوده است. این تغییرات را میتوان با چهار رخداد تاریخی در ایران مرتبط دانست و مورد بررسی قرار داد: 1- ظهور دین زرتشتی پس از آیین مهرپرستی و عصر پهلوانی 2- ورود دین اسلام پس از دوران زرتشتی 3- ورود مدرنیته و علم و تکنولوژی به ایران و آغاز دوران گذار از سنت 4- ورود مفاهیم پست مدرن.

دوره مهرپرستی

در دوره اساطیری مهرپرستی (میترایی) کوههای البرز برای مردم همه چیز بوده است، از جمله منبع آب، غذا و پناه. کارکردهای عینی و کالبدی بسیار زیاد در این دوره سبب شده که رابطه ذهنی مردم با این کوهها بسیار زیاد باشد. در این دوره البرز جایگاه اسطوره ها بود؛ بهشت بر بالای البرز قرار داشته، الهه خورشید (مهر یا میترا)، الهه آب (آناهیتا)، سیمرغ (پرنده افسانه ای)، تاج گذاری نخستین شاه ایران زمین و... قوی ترین روابط میان مردم و کوههای البرز در این دوره برقرار بوده و کوههای البرز مرکز عالم تصور می شدند و در ذهن مردم مقدس بودند.

عصر زرتشت

با ورود مذهب زرتشتی به ایران از جنبه های اساطیری البرز کاسته شد، ولی اساطیر (بویژه مهر و آناهیتا) در این دوره کماکان قابل احترام هستند و در کنار اهورامزدا خدای زرتشتیان جای می گیرند. البرز در «اوستا» کتاب زرتشتیان هم قابل احترام است. در این دوره نیز کارکردهای فیزیکی و کالبدی کوه کماکان و با شدت برای مردم وجود داشته و روابط ذهنی هم کماکان برقرار هستند. پیش از دوره زرتشتی مردم در کوهها و در فضای باز عبادت می کردند، ولی در این دوره شاهد ساخت معابد با فرم چار طاقی هستیم. فرم و عملکرد این بنا هم شدیدا با کوه در رابطه بوده است.

دوره اسلام

پس از دوره زرتشتی اسلام وارد ایران شده است. در این دوره کارکردهای اساطیری کوههای البرز کاملا از بین می رود ولی از آنجا که در قرآن بارها به اهمیت کوهها اشاره شده، این کوهها سایر جنبه های معنایی خود را حفظ کرده اند. کارکردهای عینی و کالبدی کماکان و به شدت و کارکردهای ذهنی با کاهشی نسبی برای مردم وجود داشته و میتوان گفت روابط عینی و ذهنی کماکان برقرار است. چنانچه در این دوران شاهدیم مقابر امامزادگان را کماکان در بلندای کوه و بعضا بر چار طاقی های باقیمانده از دوره مهرپرستی ساخته شده اند.

عصر مدرنیته و تکنولوژی

با ورود علم جدید و همزمان با عصر مدرن که از دوره ناصرالدین شاه قاجار (حدود سالهای 1870) در ایران آغاز می شود، تغییرات بزرگی در رابطه میان مردم و کوههای البرز پدید می آید. در این دوره شهر تهران که در دشت کوههای البرز واقع شده پایتخت ایران است. مردم در این دوره در فقر و عقب ماندگی بسر می بردند. روشنفکران در این عصر شدیدا از سنت ها و پیشینه خود سرخورده بودند و سنت ها را دلیل عقب ماندگی ایران می دانستند تا جایی که برخی از آنها که غرب را از نزدیک دیده بودند باور داشتند باید از همه سنت ها عبور کنیم و «از نوک پا تا سر غربی شویم». آنها عبور از سنت ها را تنها راه نجات و پیشرفت ایران می دانستند و هر چیز را که مرتبط به گذشته و سنت ها بود را مقصر می دانستند.

نگاه به غرب و رویگردانی از سنت ها به علاوه امکاناتی که تکنولوژی در اختیار ساکنین شهر تهران گذاشت، سبب شد تا در رابطه میان مردم تهران و کوههای البرز تغییرات بزرگی رخ دهد. شهری که در حال افزایش جمعیت و توسعه فیزیکی هم بود.

آب مستقیمی که از طریق چشمه ها و قنات ها از کوههای البرز می آمد و شهر و مردم آن را تأمین میکرد دیگر نیاز نبود، چون بواسطه تکنولوژی امکان انتقال آب رودخانه های پشت کوههای تهران مهیا شده بود. هوای مطبوع کوه و باغات آن به مرور و با ورود سیستم های تأسیساتی تولید هوای مطبوع به فراموشی سپرده شدند. با تشکیل ارتش ملی، نیازی به کارکرد دفاعی کوه احساس نمیشد و معیشت مردم مثل گذشته به شکار و کشاورزی و دامپروری به کوههای البرز و دشت آن مرتبط نبود و مردم به صنعت و خدمات روی آورده بودند.

کارکرد تاریخی کوه که قاعدتا با گذشت زمان و وقوع اتفاقات متعدد در کوه، باید بیشتر شود به دلیل از بین رفتن جایگاه فرهنگی کوه، بسیار کمرنگ می شود. کارکرد نمادین کوه هم که بیشتر در ادبیات ایران دیده میشد، در این زمان دستخوش تغییرات زیادی می شود. در این دوره از وجوه ذهنی کوه در ادبیات و شعر ایرانی کاسته شده و عینی تر شده و در وجوه معنایی هم دیگر ثابت و عمومی نیست و فردی شده است.

در این دوره است که به مرور کارکردهای همچون ورزش های کوهستانی (اولین اسکی در سال 1953 و کوهنوردی با معنای جدید و با هدف شب مانی توسط ایرانیان حدود سال 1860 میلادی انجام شده است) برای کوه تعریف می شود و مردم به اسکی و کوهنوردی می پردازند و معانی کوه در حال تحولی عظیم است. البته تفرج به عنوان کارکردی سنتی کماکان برای کوه وجود دارد، ولی ماهیت آن تغییر کرده است، آن هم به خاطر پدیده جدید گردشگری که مبتنی بر گردش اقتصادی و از عواید دنیای مدرن بود.

در ادامه این عصر و در دوره پهلوی (پیش از انقلاب اسلامی ایران)، با اهداف ملی گرایی و بازسازی تمدن ایران قبل از اسلام، شاهد یک بازگشت به عناصر فرهنگی و نمادین باستانی هستیم اما کوههای البرز به عنوان یکی از مهمترین عناصر فرهنگی نادیده گرفته شده است.

دوره مفاهیم پست مدرن و کارکردهای جدید

دوره پست مدرن که با تاکید بر فرد و انسان گرایی در پاسخ به کاستی های دوره مدرن شکل گرفت که تقریبا همدوره با انقلاب اسلامی ایران در سال 1978 بود. علی رغم اینکه انقلاب اسلامی ایران علیه مدرنیسم و با هدف احیای سنت ها رخ می دهد، اما کوه باز هم به عنوان یک عنصر سنتی و فرهنگی باز نمی گردد.

از کارکردهای کوه در این دوره میتوان به ادامه کارکردهای کالبدی در دوره مدرن اشاره کرد: مثل ورزش و گردشگری و کارکردهای کالبدی جدیدی مثل کارکرد تعیین حریم و محدوده برای توسعه شهر.

این دوران مقارن با جهانی شدن و ورود پدیده سبک زندگی است که به کاهش هویت های ایرانی منجر می شود و بر کالبد شهر تهران هم تاثیر زیادی دارد. لذا کوه در هویت بخشی به شهر و ساکنان مهم می شود. رابطه بصری بین شهروندان تهران و البرز که از زمانی که شهر ری پیش از تهران وجود داشته برقرار بود، با امکان ساخت خانه های بلند رو به افول است و کوه ندرتا دیده می شود. رابطه بصری با رابطه هویتی مرتبط است، به این معنا که کوه های البرز برای هویت بخشی به مردم و شهر باید دیده شوند. کارکرد هویتی کوه به کرات در برنامه های جامع شهری تهران مورد تاکید قرار گرفته است. دیده شدن کوه از راهروهای (کریدورها) تعیین شده و الزام باز بودن دسترسی فیزیکی به کوه در طرح های شهری تاکید شد ولی عملیاتی نشده است.

کارکرد جدید البرز کارکرد دفاعی است. کارکردی که قبلا وجود داشت اما از یادها رفته بود. این مزیت با جنگ ایران و عراق، شکل گیری و حمله داعش به کشورهای همسایه ایران، تصرف افغانستان توسط طالبان دوباره به ذهن مردم تهران بازگشته و پررنگ شده است. آیین زیارت مقابر امامزادگان در کوه هم که همراه با تفرج تهرانی ها بوده تا یک نسل قبل رواج داشت ولی با تغییر در شکل تفریحات جمعی به مرور از بین رفته است.

دره های تهران هم به عنوان امتداد البرز در شهر تهران در توسعه شهر نادیده گرفته شده اند. به عنوان مثال دره نهج البلاغه به عنوان یکی از مسیل های اصلی تهران تبدیل به کانال آب شده است. همچنین، در میانه تهران یک چین خوردگی با ارتفاع کم وجود دارد که نقش پررنگی در شکل شهر داشت ولی در ساخت شهر در نظر گرفته نشد. اگر این تپه ها در ساخت شهر مورد توجه بودند علاوه بر وجه بصری کوه، امتداد و وجود آنها در شهر هم تاثیرگذار بود مانند تپه های عباس آباد و تپه های پردیسان.