آشنایی با بیست و یکمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس کشورمان که ثبت جهانی شد

ایسنا/ این خبر به جهت آشنایی با بیست و یکمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس کشورمان که ثبت جهانی شد برای شما نگارش شده است.

پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی به عنوان بیست و یکمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس کشورمان مشترک با کشورهای افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان به ثبت جهانی رسید.

شهرستان مرزی راز و جرگلان به منطقه ابریشم و اسب شهرت دارد بطوریکه در این منطقه هر سال با شروع اردیبهشت جنب و جوش خاصی برای خرید جعبه های تخم نوغان برای تولید پیله های ابریشم ایجاد می شود و در این میان زنان ترکمن نقش خیلی مهمی را در تولید این پیله ها ایفا می کنند و در واقع زنان تولید این محصول را برعهده دارند.

تولید برخی از آثار منحصر بفرد توسط دستان جادویی زنان ترکمن خراسان شمالی سبب شده تا در این منطقه نوغانداری رونق داشته باشد، سوزن دوزی بر روی پارچه با نخ های ابریشم و رنگ های خیره کننده، بافت قالیچه های دو روی تمام ابریشم که در دنیا تنها در این منطقه بافته می شود از جمله عواملی هستند که سبب می شود تا مردم به فکر خودکفایی خود برای تهیه ابریشم و همچنین کسب مقداری درآمد باشند.

از سوی دیگر مراسم های شادی و عروسی در میان ترکمن ها از سنت های خاصی برخوردار است بطوریکه یکی از این سنت های خاص تهیه لباس های ابریشمی و پوشیدن آنها در این مراسم است.

پارچه بافی ابریشم هنری است که توسط زنان ترکمن صورت میگیرد و آنها پارچه های گرانبهایی را با دست و دستگاه های سنتی تولید می کنند و بعد از برش و دوختن آنها، با هنر سوزن دوزی اوج هنر خود را شکوفا می کنند.

پرورش کرم ابریشم، تولید ابریشم و محصولات ابریشمی از جمله فعالیت های مهم و ریشه دار خانواده های روستایی و شهری رازوجرگلان محسوب می شود که طی سالیان متمادی بخشی از هزینه های خانواده ها را پیش از دسترسی به درآمد سایر فعالیت های کشاورزی و غیرکشاورزی تأمین میکرد.

نوغان داری و ابریشم کشی عبارت است از نگهداری از کرم ابریشم و تبدیل پیله ابریشم به نخ ابریشم به وسیله دست؛ در ابریشم کشی سنتی، نوغان داران هنگامی که کرم های ابریشم رشد کافی کرده و به دور خود پیله بستند، پیله ها را جمع و تمیز کرده و پیله ها را داخل دیگ های آب جوش می ریزند و با دستگاه های گردان و با کمک دست، پیله ها را به صورت نخ ابریشم در می آورند و از آن برای پارچه های حریر قیمتی و قالی ابریشم و… استفاده می کنند.

این فن در منطقه راز و جرگلان -گیفان- راستقان از رونق و فراوانی بسیاری برخوردار بوده و نیازهای منطقه را تأمین میکرده است و تمام مراحل تولید پرورش کرم ابریشم تا ابریشم کشی و ابریشم تابی توسط روستائیان منطقه انجام میگرفته که به مرور زمان با ورود پارچه های نامرغوب ترکمنستان، سختی مراحل کار و عدم وجود امکانات کافی در خطر از بین رفتن قرار گرفته است.

ابریشم از جمله الیاف حیوانی است؛ لیفی است پروتئینی که بر اثر انجماد موادی که کرم ابریشم ترشح می کند بدست می آید و از دو فیلامنت موازی که توسط ماده چسبناکی به نام صمغ به یکدیگر چسبیده، تشکیل شده است.

نوغان داری چگونه است؟

نوغان داران تخم کرم ابریشم را از پروانه ابریشم در فصل بهار تولید می کنند و در اردیبهشت در مکانی گرم، کرم ها را باز می کنند و هر خانواده ای که جایی برای پرورش کرم داشته باشد حتما این کار را انجام می دهد و مکانی برای کرم ابریشم و پیله آن می سازد که تمیز و سفید شده با گچ باشد.

بعد از باز شدن کرم ها از تخم خود کم کم از برگهای شاخه های تازه توت به عنوان غذای کرم ابریشم و رشد آنها استفاده می کنند و بعد از چندین روز برگ خوری، کرم ها پوست اندازی می کنند و مجددا برگ خوری شروع می شود و پوست اندازی را 4 مرتبه انجام می دهند. در مرحله آخر برگ خوری کرم ها رشد کافی کردند و به دور خود پیله می بندند و در این موقع پیله ها را جمع و تمیز می کنند.

برای پرورش کرم ابریشم نیاز به مکان مناسب، تمیز، بدون بو، گرم و دارای برگ توت دارد؛ یک کرم ابریشم از همان ابتدا مانند نوزادی می ماند که تازه به دنیا آمده است و هر لحظه باید مراقب آن بود، کرم ابریشم باید کوچکترین آسیبی از جمله حیوانات و حشرات مثل مورچه به دور باشد، حتی نباید پرورش دهنده و همچنین اعضای خانواده از نرم کننده ها و خوش بوکننده استفاده کنند، چرا که همان بوی کرم و عطر سبب مردن همه کرم ها می شود.

مراحل ابتدا مانند بیدار کردن است که با گرم نگه داشتن تخم سبب بیدار شدن و از تخم بیرون آمدن کرم می شود، سپس وقتی که از تخم بیرون آمد با ریز کردن برگ توت تغذیه می شود و به این شکل روزی 3 بار به آنها برگ داده می شود؛ سپس در 4 یا 5 مرحله می خوابد و با هر بار خوابیدن اقدام به تکثیر می کنند در آخرین خواب کم کم نشان می دهد که وقت پیله بستن است.

بعد از انباشته کردن توت ها بر روی آن، 30 الی 40 روز تغذیه شده و بعد از یک هفته کرم های ابریشم پیله می بندند در این مرحله اقدام به جمع آوری می کنند.

عمل پروراندن کرم ابریشم نوغانداری نامیده می شود؛ یک کرم بالغ طول قدش به 5 تا 7 سانتیمتر می رسد او یک کارگر شگفت انگیز است؛ فقط در طی چند روز یک کرم ابریشم تنها پیله ای می تند که می تواند 600 متر نخ ابریشم از آن برداشت کرد؛ اما باز هم به 25 هزار پیله نیاز است تا نیم کیلو نخ ابریشم خام تولید شود.

رنگ تخم ها در ابتدا آبی روشن است که درست قبل از خارج شدن کرم ها از تخم تیره رنگ می شود؛ کرم جوان ابریشم معمولا دارای 5 مرحله تغذیه و 4 مرحله پوست اندازی است که به هر مرحله از تغذیه (سن) و به هر مرحله از پوست اندازی (خواب) گفته می شود.

میتوان گفت که کرم ابریشم دارای 5 سن و 4 خواب است سنین 1و 2 و 3 را (کرم جوان) گویند. سنین کرم جوان حدود 11 روز طول میکشد. کرم بالغ سنین 4و5 به نام کرم ابریشم بالغ نامیده می شود که 15-16 روز به طول می انجامد در پایان سن پنجم کرم ها از اشتها افتاده و از تغذیه باز می مانند جثه آنها کوچک شده و به رنگ زرد و شفاف درمی آیند که در این زمان با گذاشتن وسایل پیله تنی بر روی کرم ها موجبات تنیدن پیله فراهم می آید.

عادت غذایی کرم ابریشم: کرم ابریشم از برگ درخت توت برای تغذیه استفاده می کند و هیچ غذای دیگری را نخواهد خورد. برگ های توت باید بلافاصله بعد از بیرون آمدن کرم از تخم در اختیارش قرار گیرد. برگ های تازه و لطیفی که مورد نیاز کرم جوان است، در اوایل بهار در دسترس است. برگهای کهنه در سه مرحله اول زندگی کرم ابریشم (کرمهای جوان) بسیار خشن است و در دوره چهارم و پنجم زندگی (کرم های بالغ) می تواند از برگهای سخت و خشن استفاده کنند.

تشکیل پیله: ابتدای هر تابستان پروانه کرم ابریشم از پیله خارج می شود. پروانه ماده پس از جفت گیری 400 تخم کوچک می گذارد. طی تقریبا دو هفته یک کرم ابریشم 3 میلیمتری از تخم خارج می شود. به آنها برگ درخت توت سفید داده می شود که حریصانه آنها را می بلعند. سپس طی چهار مرحله پوست اندازی می کنند تا کاملا بالغ شوند. بعد از حدود یک ماه هر کرم ابریشم شروع به ریسیدن پیله اطراف خودش می کند. این کار به وسیله غده ترشح کننده کرم ابریشم انجام می شود. کرم ابریشم یک تار ابریشمی نازک ترشح می کند و بعد با چسبی که تهیه می کند، پیله را به صورت سطح صافی به هم می چسباند. این کار سه روز و سه شب طول می کشد که بسته به خصوصیات نوع و روش پرورش کرم ابریشم، یک پیله می تواند وزنی در حدود 5/1 تا 5/2 گرم داسته باشد.

اگرچه پیله به عنوان محصول اصلی استفاده نمی شود در عوض برای تهیه ابریشم خام بکار می رود دو تا سه روز بعد از تشکیل پیله کرم درون آن به شفیره تبدیل می شود و تقریبا بعد از دو هفته به صورت پروانه از پیله خارج می شود. از شفیره کرم ابریشم برای تهیه غذای ماهی – لوازم دارویی و آرایشی می شود. باید توجه کرد که طول رشته نخ ابریشمی یک پیله ممکن است 300 تا 900 متر باشد. خروج پروانه از پیله می تواند این رشته نخ را تکه تکه کند در حالی که ابریشم از پیله کامل که شفیره داخل آن است بدست می آید.

در یک مزرعه پرورش کرم ابریشم پروانه های بالغ فقط به اندازه مورد نیاز اجازه دارند از پیله خارج شوند و باقیمانده به وسیله گرما در درون پیله کشته می شوند. برای اینکه ابریشم بتواند ریسیده و به پارچه تبدیل شود.

ابریشم کشی چگونه انجام می شود؟

بعد از اینکه پیله های ابریشم تولید شدند، ابتدا تمیز می شوند. جهت تهیه تارهای ابریشم بایستی رشته حیات پیله را قبل از رسیدن به مرحله شفیرگی قطع و به اصطلاح آن را خفه نمود تا از تبدیل آن به پروانه جلوگیری شود. جهت این اقدام معمولاً در این منطقه پیله ها را به مدت یک الی دو روز در آفتاب پهن می کنند یا با بخار دادن این اقدام را انجام می دهند.

سپس پیله های ابریشمی را که در این مرحله پیک نامیده می شود، داخل دیگ های آب جوش چدنی "پاتیل" بنام محلی قازان (ظرفی به شکل نیمکره) می ریزند و الیاف ابریشم «پوپک» را از پیله ها جدا کرده بر قرقره ای پیچیده و از آنجا به چرخ ابریشم ریسی که «پر یک» (پروانه) نام دارد منتقل می کند، این عمل باعث می شود که تارهای ابریشم در روی آب دیگ جمع شوند.

در این موقع تارهای فوق را از دیگ گرفته و از درون فلزی که دارای 3 تاب با قطر حدود 2 سانتیمتر عبور می دهند. سپس روی یک قرقره چوبی عبور داده و به دور محور دستگاهی که با دست می چرخد که در گویش ترکمنی نیز بدان ” کلدان ” نیز گفته می شود، کلاف می کنند. ابریشم خامی که بدین صورت تهیه می شود، با آب سرد آب کشیده و سپس خشک می شود.

نخی که به این روش تهیه می شود مقداری شفیره خشک شده دارد و بگونه ای به آن چسبیده است که نیاز دارد تا ریسیده شده و کثیفی های آن گرفته شود و نخی مرغوب بدست آید.

ابریشم تابی چیست؟

نخ ریسیده شده در دستگاه چرخجه کمی زبر است برای اینکه از حالت زبری آن کاسته شود مجدداً در دستگاه دیگری به نام چرخ تابیده می شود. بعد از دستگاه چرخ نوبت به دستگاه ابریشم تابی می رسد که به نخ های ابریشم استحکام داده می شود. در این وسیله نخ ها برای بار دیگر ریسیده شده و برای رنگرزی آماده می شود. دستگاه ابریشم تابی دستگاهی مخصوص تابیدن نخ های ابریشم است که از چرخ های بزرگ و کوچک متعدد تشکیل شد؛ چرخی که به وسیله آن ابریشم تابیده می شود. بعد از اینکه نخ ها محکم شدند به صورت ضرب دری تبدیل به کلاف می شوند و بعد از آن توسط خاکستر درخت توت و بوته کنجد سفید، سفید می شوند و با رنگهای شیمیایی، پوست درخت گردو و پوست انار رنگ می شوند.

رایج ترین رنگهای مورد استفاده در ابریشم بافی رنگهای آبی، قرمز، سبز و مشکی است که در گذشته از رنگهای طبیعی چون روناس، پوست گردو، پوست انار و...استفاده میشده که دارای ثبات بالایی بودند ولی امروزه از رنگهای شیمیایی بادوام کم استفاده می شود.

خراسان شمالی؛ رتبه نخست در تولید پیله های ابریشم

در چند سال گذشته به علت مشکلاتی همچون پایین بودن قیمت خرید پیله های ابریشم، نوغان داران راز و جرگلانی از تولید پیله ای ابریشم دلسرد شده بودند بطوریکه کار به جایی رسید که آنها حتی درختهای توت خود را قطع کرده و شروع به کاشت گندم و جو کردند.

اما در چند سال گذشته به علت توجه به این صنعت و افزایش قیمت خرید و کوتاه شدن دست دلال ها تا حدودی دوباره به تولید این محصول گرایش پیدا کردند و حتی اقدام به ایجاد توتستان های جدید نیز کردند.

در حال حاضر 3 هزار و 812 نفر از جامعه روستایی خراسان شمالی به فعالیت نوغانداری مشغول هستند که این استان در تولید پیله های ابریشم در کشور دارای رتبه است اما هنوز صنایع وابسته به آن همچون پیله خشک کنی و نخ کشی، سنتی و نیمه صنعتی است.

براساس ارزیابی های انجام شده، نوغانداران استان، پارسال رتبه نخست بهره وری پیله کرم ابریشم در کشور را کسب کردند و در شاخص تولید نیز در جایگاه چهارم قرار گرفتند.

مسئولان ذی ربط به دنبال آن هستند تا خراسان شمالی تبدیل به قطب تولید نهال توت در شمال شرق کشور شود.

خرید جعبه های تخم نوغان طی امسال در کشور روند کاهشی داشته اما در خراسان شمالی این روند رو به افزایش بود؛ بطوریکه امسال حدود 255 تن پیله ابریشم و 41 تن نخ ابریشم در این استان تولید شد که طبق برآوردهای انجام شده از هر جعبه تخم نوغان حدود 40 کیلوگرم پیله ابریشم تولید شده است.

براساس مقاله آشنایی با بیست و یکمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس کشورمان که ثبت جهانی شد باید بدانید که میانگین تولید این محصول در استان 42.5 کیلوگرم و کشور 37.5 است که استان در این خصوص 17.5 درصد از کشور بالاتر است.

در واقع در حال حاضر هنوز تولید پیله های ابریشم و فرآوری آن در بیشتر نقاط به صورت سنتی و نیمه صنعتی انجام می شود اما با تعریف پروژه هایی به دنبال آن هستند تا فرآیند تولید پیله و فرآوری آن به صورت صنعتی شدن سوق یابد که یکی از آنها ورود دستگاه های ابریشم کشی و تبدیل آن به نخ ابریشم است.