شکوه معماری و هنر اسلامی در مجموعه تاریخی شیخ صفی الدین اردبیلی

ایرنا/ این خبر پیرامون شکوه معماری و هنر اسلامی در مجموعه تاریخی شیخ صفی الدین اردبیلی برای شما نگارش شده است.

شیخ صفی الدین اردبیلی متولد 713 - 631 ش. برابر با 735 - 650 ق، نیای بزرگ دودمان صفویان از سادات بومی اردبیل ایران و هشتمین نسل از تبار فیروزشاه زرین کلاه بوده و فیروزشاه نیز از سادات بومی کردستان ایران بوده است.

پدر و اجداد وی در قریه کلخوران اردبیل زراعت داشته اند و پیشینیان آنها از قریه رنگین گیلان به اسفرنجان در محدوده اردبیل آمده بودند و پدر او امین الدین جبرائیل نام داشته و زبان مادری شیخ صفی الدین ترکی بوده و اشعاری به این زبان در کتاب صفوة الصفا و سلسلة النسب سروده است.

شیخ صفی، پیرو شیخ زاهد گیلانی بود و با دختر او فاطمه خاتون ازدواج کرد و او پایه گذار خانقاه صفوی در اردبیل بود که با گذشت زمان پیروان بسیاری را بدست آورد و خانقاه او محل اطعام فقرا و پناه ضعفا و مسکینان بوده و همین امر، دستگاه او و اخلافش را محل رجوع محتاجان و درویشان کرده بود.

به گواهی تاریخ، صفویان در ایران، دو کار بزرگ و ماندگار یعنی نخست ایجاد حکومت شیعی مستقل و دوم تحکیم وحدت ملی و یکپارچگی کشور با محوریت دین و شریعت انجام داده اند. شیخ صفی الدین اردبیلی روز دوشنبه دوازهم محرم سنه 735 قمری بعد از نماز صبح در سن هشتاد و پنج سالگی وفات یافته و روز بعد به وقت نماز ظهر در مجاورت خلوت خانقاه خویش دفن شده است.

مشخصات بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

مجموعه تاریخی و جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی در حدود 700 سال قبل، باغ بزرگی به نام اسفریس بوده است که شیخ در بخشی از باغ به ارشاد و تدریس مریدان می پرداخته و این ابنیه در زمان حیات شیخ صفی به عنوان یک مجموعه خانقاهی مطرح بوده و پس از وفات وی در سال 735 ه.ق فرزند وی صدرالدین موسی، برج مقبره ای شکلی به نام الله الله در محل دفن وی احداث کرده است.

در طول حکومت شاهان صفوی بخش های الحاقی به مجموعه بناهای قبلی افزوده شده، بطوریکه این مجموعه به مقبره خانوادگی خاندان صفوی از جمله زن، فرزندان، نوادگان و تنی چند از افراد صاحب مقام همچنین شاه اسماعیل تبدیل شده و در حال حاضر به عنوان یک مجموعه آرامگاهی محسوب می شود.

این مجموعه با دارا بودن بناهایی از سال 735 تا 1038 ه.ق به عنوان تزیینات معماری، کاشیکاری، معرق، نقاشی دیواری، صندوق های قبور منبت و مشبک کاری شده، درب های نقره ای و تالار چینی خانه بیانگر شکوه معماری مذهبی از دوره ایلخانی تا صفوی در 15 دی 1310 به ثبت ملی رسیده و در 9 مرداد 1389 برابر با 31 جولای 2010 در ردیف آثار فرهنگی تاریخی یونسکو قرار گرفته است.

مجموعه تاریخی جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی از قسمت ها و بخش های مختلفی همچون سر در ورودی، حیاط بزرگ، راهرو میانی یا صحن کوچک، چله خانه جدید یا قربانگاه، مدخل صحن اصلی یا سردر عباسی، صحن اصلی یا حیاط داخلی، جنت سرا، دارالحدیث یا طاق متولی، نمای بیرونی قندیل خانه، درگاه ورودی قندیل خانه، چینی خانه، آرامگاه شاه اسماعیل، گنبد الله الله، حرم خانه و شهیدگاه تشکیل شده که هر یک ویژگی ها و خصوصیات مشترک و خاص خود را دارند.

در این میان مقبره شاه اسماعیل صفوی مزین به هنرهای تزئینی و نقاشی این دوره است بطوریکه طبق نظر کارشناسان امر، صندوق قبر او از گران ترین نوع خاتم کاری درست شده و داخل گنبد آرامگاه نیز به نقاشی های زیبای آن دوره مزین است.

کل مقبره شاه اسماعیل در سمت شرقی محوطه شاه نشین این ابنیه تاریخی قرار دارد و قبر شاه با ابعاد یا مساحت 2.5 در 3.5 متر در وسط یک اتاق مربع شکل واقع شده و بدنه دیوارهای داخلی با کاشی های لاجوردی نفیس همراه با نقش هایی با آب طلا پوشیده شده است.

در وسط کاشی های دیوار سمت چپ، از در ورودی، قطعه سنگی نصب شده که در آن پنجه انسانی به ابعاد بزرگتر نقش بسته است و این کاشی ها تقریبا تا ارتفاع سه متری دیوارهای محوطه را می پوشاند و بالاتر از آنها به شکل استوانه درآمده و گنبد آرامگاه شاه اسماعیل را تشکیل داده است.

جلوه های معماری و هنر اسلامی

طبق نظر کارشناسان، دوره صفویه شاهکاری از هنر و نمونه ای نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا بشمار می رود که در دوران حکومت صفویه به شکل کاملتری تکمیل و توسعه یافته و بناهای متعدد، گنجینه کتاب و قالی های نفیس بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به آن اضافه شده است.

هنرهای ارزشمندی همچون خاتم کاری، معرق، منبت کاری، کاشی کاری، معرق، گچ بری کتیبه های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی، منبت های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طاکاری، نقاشی و تنگ بری در آن بناها مشاهده می شود و نظر خاورشناسانی از قبیل آدام اولئاریوس، مارتین ای. ویور، پیترو، دلاواله، دونالد، کریستی ویلسن، آرتور، ایهام و تاورنیه را جلب کرده و این امر در نوشته های آنها مشهود است.

در قسمت های مختلفی از بنا کتیبه های زیبا و پرمفهومی بکار رفته و آیاتی از کلام الله مجید، ادعیه و احادیث، به صورت کتیبه هایی بسیار زیبا بر روی کاشی ها نقش بسته که از اهمیت هنری شایان توجهی برخوردار است.

آیاتی که در این کتیبه ها مورد توجه قرار گرفته، اغلب از سوره های آل عمران، نساء، اسراء و دیگر سوره هاست و نوع احادیث نیز نبوی بوده که بر روی کتیبه ها مورد استفاده قرار گرفته است. مفاهیم بیشتر کتیبه ها، انسان را به پرستش خدای یکتا دعوت کرده و ترس از عذاب و قهر خداوند را گوشزد می کند، یعنی معابد و پرستشگاه ها مخصوص عبادت ذات یکتای خداست و همه انسانها باید از خداوند و رسول او فرمان ببرند.

هنرمندان ایرانی با بکارگیری طرح های گوناگون ساده تا خوشنویسی در تزیینات و معماری ها خلاقیت، ابتکار و نبوغ خود را نشان داده و هنر کاشی کاری با وجود سابقه پیش از اسلام، در دوره اسلامی شکل تازه ای به خود گرفته و با داشتن طرح های گل و بوته به شکل قرینه در زمینه نقوش، تنوع رنگ و تلفیق هنر نقاشی و خوشنویسی را به اوج رسانده است.

استفاده از این هنر در این دوره در ساختمان مساجد و مدارس سبب شده تا آیات قرآن و احادیث نبوی و روایات ائمه (ع) زینت بخش این هنر متعالی شود و همانطور که در آثار معماری اسلامی مشهود است، پیام اصلی بطور مستقیم از طریق کتیبه ها ابلاغ میگردد.

این کتیبه ها با گذشت زمان اهمیت بسیار بافته و به صورت کارهای هنری درآمده اند و تنوع وسیع سبک های کتیبه ای که در معماری اسلامی بویژه معماری دوره صفویه بکار رفته، موضوعی بسیار مهم و قابل بررسی است و دارای بیان مستقیم و اشارات باریک هستند و متن آنها معمولا از منابع مشهور و محکمی همچون قرآن، گفتار پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) استخراج شده است.