چرا بنادر گلستان کانون تجارت و گردشگری نیستند؟

ایرنا/ بدنبال آخرین خبر و گزارش های منتشر گشته، این پرسش مطرح می گردد که چرا بنادر گلستان کانون تجارت و گردشگری نیستند؟

در دوره حکومت محمدعلی شاه قاجار، تجارتخانه و انبارهای بزرگ کالا توسط روس ها در بندر گز ساخته شد و سپس در دوره حکومت ناصرالدین شاه با احداث اسکله چوبی و عامل شعب بانک استقراضی روس، بندر گز زمینه ارتباط تجاری گرگان، دامغان، شاهرود، مازندران و تهران با باکو و آستاراخان (هشترخان) روسیه را فراهم کرد و این شهر به یکی از قطب های مهم اقتصادی و تجاری منطقه تبدیل گردید.

با شکل گیری ارتباط تجاری و اقتصادی، مهاجرت از شهرهای روسیه به بندر گز آغاز شد و مهاجریان بسیاری از این کشور راهی این شهر کوچک ساحلی ایران شدند و بیشترین آنها را ارامنه تشکیل میدادند که وجود قبرستان ارامنه در این شهر گواه محکم برقراری این ارتباط و سکونت مهاجرین در بندر گز است.

روس ها برای آسان سازی تجارت، در یک کیلومتری ساحل بندر گز انبار و فانوس دریایی بلندی احداث کردند که پس از تخلیه کالاها از کشتی های بزرگ، در حاشیه آن انبار میشد و سپس توسط لتکا (قایق به زبان روسی) آنها را به ساحل می آوردند و از طرف دیگر کالاهای خریداری شده از مازندران، شاهرود، دامغان و استرآباد را از همین مسیر به روسیه حمل میکردند.

یک گزارش تاریخی در سال 1287 شمسی درباره بندر گز چنین نوشت: بندر گز از دهات انزان است. بندری معروف که تجار ارامنه در آنجا مغازه های فراوان دارند. همه قسم خرازی، پارچه های روسی، بلور، آرد حاجی طرخان و شکر را دارند و با تجار استرآباد با پنبه، پوست، کنجد، برنج و پشم داد و ستد می کنند. اغلب ترکمانان یموت هم در آنجا خرید و فروش دارند. تلگراف و پست هم دارد.

دریای خزر و سواحل آن به علت برخوردای از موقعیت استراتژیک، بهره مندی از منابع عظیم انرژی، داشتن نقش مواصلاتی و دارا بودن اهمیت غذایی به لحاظ آبزیان از گذشته های دور با نامهای مختلف نزد ایرانیان و اقوام بیگانه مطرح بوده است.

در این میان کرانه های جنوبی این دریا به علت عمیق تر بودن و درجه حرارت بیشتر، در مقایسه با کرانه های شمالی، موقعیت ممتازتری دارد از همین رو بیگانگان و بویژه همسایه شمالی و بخصوص روسیه تزاری در طول تاریخ همواره به کرانه های نیلگون جنوبی آن هجوم می آورند.

منابع تاریخی حکایت از آن دارد که روس ها از قرن سوم قمری با کشتی های خود به جزایر و سواحل جنوبی دریای خزر یورش آورده و ساکنان این مناطق به دفعات طعم تلخ غارت و تهاجم آنها را چشیده اند ولی از اواخر عصر صفوی، با ظهور پترکبیر و آغاز روند توسعه طلبی روسیه، تسلط کامل بر دریا و سواحل خزر بطور جدی در برنامه نظامی روس ها قرار گرفت. بنابراین آنها برای نیل به اهداف خود، در مقاطع مختلف و به بهانه های گوناگون به جزایر و سواحل متعلق به ایران هجوم می آوردند و تعرض میکردند اما با وجود تصاحب قسمت هایی از خاک ایران، هیچگاه موفق نشدند در کناره های جنوبی این دریا استقرار بلند مدتی را تجربه کنند.

گمیشان آغاز جاده ابریشم آبی

صدها سال قبل که هنوز راه ابریشم بزرگترین شبکه بازرگانی دنیا محسوب میشد، گمیشان به عنوان یکی از هسته های یکجانشینی اشکانیان در اوج شکوه و اقتدار اقتصادی و تجارت دریایی بود و به عنوان ایستگاه پایانی مسیر خاکی این راه بین المللی، در مرکز تصمیم گیری پادشاهان قرار داشت.

برخی مورخان می گویند در روزهای اوج ارتباط تجاری ایران با روسیه تزاری از طریق بنادر خزر، کالاهایی که در گلستان امروزی می آمد، بعد از عبور از بندر ترکمن و بندر گز، در ساحل گمیشان روی زمین گذاشته میشده تا فردا صبح، با کشتی به سوی شمال و غرب دریای خزر برود و این یعنی گمیشان ایستگاه پایانی مسیر خاکی جاده ابریشم و آغاز جاده ابریشم آبی بود.

از سال 1740 میلادی به بعد گروهی از عشایر ترکمن در محدوده گمیشان فعلی یکجانشین شدند و شهری بندری به مرکزیت آن ایجاد شد که از وسطش گرگان رود میگذشت و به دریای خزر می ریخت.

کنار هم قرار گرفتن زندگی شهری و دریا باعث شد مردم کم کم به تجارت دریایی روی بیاورند تا جایی که گمیشان به یکی از قدیمی ترین و در عین حال مهمترین شهرهای استرآباد بدل شد که مردمش با کشتی های بزرگ خود که به آنها "ناو" می گفتند، تجارت میکردند.

ترکمن ها از بندر گمیشان با ناوهای بزرگ تجاری خود به بندر انزلی، بندر آستراخان و بندر بادکوبه، یا همان باکوی امروز رفت و آمد و تجارت داشتند که حضور تکنولوژی روز آن زمان را هنوز میتوان با یک پیاده روی در گمیشان حس کرد.

کالاهای تجاری آن روزگار تا گمیشان با اسب و گاری جابجا میشده و پس از یک اتراق نه چندان طولانی در این شهر که آن روزگار نام آبسکون داشته است، با کشتی به دریای خزر و از آنجا به امپراتوری های همسایه می رفت.

منطقه ای که گمیشان در آن پدید آمده، از زمان اشکانیان تا دوران اخیر، تامین کننده بخشی از نیازهای اقتصادی قاره اروپا بوده و تا حدود 80 سال قبل، کشتی های چوبی بزرگ بادبانی با نام "لدکا" وسیله مراوده کالای تجاری با تمام سواحل دور دریای خزر بود.

مراودات فراوان تجاری گمیشان با روسیه به واردات فراوان چون و سبک معماری روسی به این شهر منجر شد و در نتیجه آن، خانه های فراوانی با استفاده کامل از چوب در این شهر نیمه بیابانی ساخته شد که با چند سال های متمادی همچنان مورد استفاده قرار گرفته و اینک به یکی از جاذبه های این شهر کوچک تبدیل شده است.

به منظور سازماندهی و تسهیل امور تجارت خارجی در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، نخستین اتاق تجارت این ناحیه به نام اتاق تجارت استرآباد در بندر گز تاسیس شد که پس از روی کارآمدن حکومت بلشویکی و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی و محدود کردن روابط تجاری خصوصی با دنیای خارج، مبادلات تجاری منطقه با روسیه رو به کاهش نهاد و اتاق تجارت استرآباد به تدریج تعطیل شد.

در این دوره کالاهای صادره توسط بازرگانان این ناحیه شامل پنبه، پشم، زیره، خاویار، خشکبار، برنج، چای، پوست انار، ادویه جات و کالاهای وارداتی شامل قند، نفت سفید، قماش، چینی، بلورجات، سماور و برخی ابزارآلات و ماشین آلات بود.

در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی، مبادی ورودی و خروجی کالا از ناحیه گرگان و گنبد را بنادر خواجه نفس، بندر گز و بندر ترکمن تشکیل داده و بازرگانان این ناحیه مال التجاره خود را از طریق بنادر کراسنویارسک (ترکمن باشی)، آستاراخان و باکو به روسیه ارسال میکردند.

در سال 1310 هجری شمسی اتاق تجارت گرگان به عنوان پنجمین اتاق تجارت کشور به ریاست حاج محمد اسماعیل ابراهیمی در گرگان تشکیل شد.

اعضای هیات نمایندگان اتاق تجارت این دوره هفت نفر شامل علی اکبر یزدی، حاج رجبعلی بابایان، سیدرضا عرفانی، حاج محمد اسماعیل ابراهیمی (رئیس)، حاج رجبعلی خواجه، حاج شیخ جعفر رضایی و حاج یوسف فرخنده بودند.

گلستان به سبب برخورداری از برخی مواهب خدادادی در بخش کشاورزی و دامپروری و واقع شدن در حاشیه خزر و مجاورت با شوروی، از گذشته های دور به عنوان یکی از دالان های اصلی تبادل کالا بین ایران و سرزمین تزارها محسوب میشد و حدود 2 قرن فعالیت گمرک در این منطقه از رونق فراوانی برخوردار بود.

هر چند تاریخ تجارت و داد و ستد در سرزمین هیرکان قدمتی به درازای شکل گیری جوامع مسکونی در منطقه دارد اما در چند قرن گذشته و با رونق سیستم دیوان سالاری در کشور، شکل گیری گمرک خانه در شهرهای ساحلی در دستور کار قرار گرفت و در این بخش به سبب همجواری با بیش از 150 کیلومتر ساحل خزری، تجارت دریایی رواج یافت.

براساس مستندات تاریخی، آنه محمد ساری، عطاحاجی خوزین و آشور خوزین از تجار گلستانی و مالک کشتی های بزرگ بادبانی بودند که شناورهای آنان از گمیشان، بندر ترکمن و بندر گز به بنادر انزلی در گیلان و حسنقلی، چلکن، حاجی طرخان و باکو در شوروی رفت و آمد داشت و آنان طاقه های بزرگ ابریشم، ظرف های بزرگ ادویه، پنبه و گندم و جو را به این بنادر صادر و نیاز روزانه مردم گلستان را از این طریق وارد میکردند.

گلستان سالهاست که به یک استان مستقل تبدیل شد اما هنوز بندر و اسکله دریایی استاندارد ندارد و بنادر گز و ترکمن هم که درگذشته از مصادیق شکوه تجاری دریای در دریای خزر محسوب میشدند بدلیل آبخور کم و لایروبی نشدن، اسکله ای برای پذیرش کشتی های بزرگ ندارند. همه این مراودات سبب شد تا گمرک خانه هایی در شهرهای ساحلی گلستان شکل بگیرد که در حال حاضر بنای گمرک در بندر گز پابرجاست اما از گمرک خانه گمیش تپه جز چند آجر و ملات چیز دیگری بر جای نمانده است .

با گذشت سده ها از آن دوران باشکوه، آنچه در حال حاضر برای گلستان باقی مانده، فقط نام و یادی از روزهای پررونق تجارت دریایی با همسایگان و حسرت استفاده نکردن از ظرفیت دریا برای تجارت و صادرت است.

کارشناسان اقتصادی یکی از مزیت های نسبی توسعه و پیشرفت در هر منطقه و کشوری را وجود رودخانه و دریا بر می شمارند اما استان گلستان با وجود برخورداری از این نعمت طبیعی به دلیل نداشتن زیرساخت لازم تقریبا هیچ استفاده اقتصادی از این موهبت طبیعی نمی کند.

با وجود موهبت همجواری با دریای خزر، بنادر ترکمن و گز ده ها سال است که از فهرست بنادر ایران خط خورده اند و دیگر از تجارت در آنها خبری نیست و در بنادری که قدمتی تاریخی داشته و در تجارت ایران نقش مهمی ایفا میکردند دیگر صدای سوت هیچ کشتی به گوش نمی رسد.

گمیشان و بندر گز در قرن گذشته بارانداز کالاهای وارداتی قند و شکر، پارچه و چینی و پایانه صدور کالاهایی همچون ابریشم، پنبه و پوست بوده و بندر ترکمن هم که در جنگ جهانی دوم ساخته شد به عنوان دروازه ورود به پل پیروزی، کالاها و مهمات متفقین را با راه آهن تا لب اسکله این بندر رسانده است.

بالا آمدن گل ولای در کرانه ها، فعالیت بنادر گیلان، ساخته شدن بندر امیرآباد و توجه نکردن به بنادر استان گلستان موجب شده فعالیت تجاری اسکله های این استان در رکود فرو برود.

این غفلت تاریخی در شرایطی است که بندر بودن هر شهری موهبتی است که باعث رونق و اشتغالزایی آن می شود اما در بنادر استان گلستان بیکاری دغدغه اصلی مردم است و متروک ماندن این بنادر و توسعه نیافتگی آن به مزیت های طبیعی هم آسیب واردکرده بطوریکه صید غیرمجاز را افزایش داده و برخی گونه های ماهی را با خطر انقراض مواجه کرده است.

بنادر گلستان از کاربری تجاری خارج شدند

از همین رو مسئولان اعتقاد دارند بنادر گلستان از کاربری تجاری خارج شده و جنبه گردشگری یافته اند اما گردشگری در سواحل استان گلستان هم در حرف به عمل رسید، چرا که تقریبا از 2 دهه پیش تاکنون در سواحل استان طرحهای گردشگری، کلنگ زنی های مختلف، ساخت هتل و طرح های دیگر بی سرانجام رها شده یا بی نتیجه مانده و تنها بازارچه های مملو از جنس های ارزان و بنجل خارجی رونقی به سواحل داده است.

مدیرکل دفتر فنی استانداری گلستان گفت: یکی از دلایل اصلی که در سالهای اخیر از ظرفیت دریایی گلستان برای توسعه تجارت و گردشگری استفاده نمی شود، کاهش تراز آب خلیج گرگان و عقب نشینی آب است.

صادقعلی مقدم پیرامون اینکه چرا بنادر گلستان کانون تجارت و گردشگری نیستند؟ اظهار داشت: بعد از آن که به مرور زمان بندر گز و ترکمن قابلیت های تجاری خود را به دلیل عقب نشینی آب از دست داد، بهره برداری گردشگری از این مناطق مورد توجه قرار گرفت و سازه هایی نیز در اطراف این بنادر ایجاد شد.

وی افزود: به عنوان مثال، چند سال قبل حدود 100 هکتار زمین در ساحل بندر گز برای اجرای طرح سرمایه گذاری به بخش خصوصی واگذار شد اما با چند سالها اقدام موثری در این اراضی انجام نشد و در نهایت بتازگی، سرمایه گذار خلع ید زمین و زمین را تحویل داد.

مدیرکل دفتر فنی استانداری گلستان اظهار داشت: عقب نشینی آب دریا، یکی از عوامل اصلی ابتر ماندن طرح های گردشگری در بنادر گز و ترکمن است و تنها راه آن در شرایط فعلی، اجرای کامل طرح لایروبی خلیچ گرگان است.

مقدم پیرامون اینکه چرا بنادر گلستان کانون تجارت و گردشگری نیستند؟ ادامه داد: از طرف دیگر باید امیدوار باشیم که طبیعت به بازیابی خود پرداخته و عقب رفتن سالیان اخیر تراز آب دریای خزر را جبران کند.

به گفته وی حدود 500 هزار تا یک میلیون نفر از جمعیت منطقه تحت تاثیر مستقیم خلیج گرگان هستند و باید تلاش کنیم که با نجات خلیج، این ظرفیت در راستای تامین معیشت و حفظ محیط زیست حفظ شود.

مدیرکل دفتر فنی استانداری گلستان تاکید کرد: طرح نجات خلیج گرگان باید چند سال قبل اجرا میشد اما به دلیل کوتاهی برخی از مدیران دستگاه ها، انجام آن به تاخیر افتاد.

مقدم افزود: برخی با توجه به شرایط دشوار فعلی خلیج گرگان، خواستار توقف برنامه های علاج بخشی هستند اما مگر فردی که سالمند شده و نیاز به درمان و مراقبت دارد، به حال خود رها می شود که ما خلیج گرگان را با تاثیر بسیار زیاد بر اقتصاد و محیط زیست منطقه به حال خود رها کنیم؟

وی به اجرای طرح های دیگر اقتصادی در حاشیه دریای خزر مانند بندر خواجه نفس اشاره کرد و گفت: به اعتقاد برخی کارشناسان، جانمایی این بندر از ابتدا اشتباه بود و در سالهای اخیر هم عقب رفتن سطح آب دریا موجب شده، سازه های ایجاد شده بلااستفاده باشد.

مدیرکل دفتر فنی استانداری گلستان بیان کرد: اگر بتوانیم خلیج گرگان را با اجرای کامل و دقیق لایروبی به وضع با ثبات برسیم با تغییر در سازه های موجود میتوان به توسعه و گسترش طرح های مرتبط با گردشگری امیدوار بود.

براساس چشم اندازهای ترسیم شده قرار بود تا بندر خواجه ن فس به شاهراه ارتباطی ایران با کشورهای حوزه CIS شامل روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، ارمنستان، بلاروس، مولداوی و جمهوری آذربایجان تبدیل شود.

استادیار اقتصاد دانشگاه گلستان پیرامون اینکه چرا بنادر گلستان کانون تجارت و گردشگری نیستند؟ گفت: تجارت دریایی می تواند اشتغال خطوط ساحلی که اغلب مناطق کمتر برخورداری در استان هستند بهبود داده و از این طریق باعث کاهش فقر و افزایش رفاه در این مناطق گردد، این رویه می تواند اثرات مثبتی بر بسیاری دیگر از متغیرهای اقتصادی اجتماعی و حتی فرهنگی مناطق ساحلی داشته و سبب ارتقای آن شود.

حسن دلیری افزود : شکل گیری بندر خواجه نفس و توسعه دیگر بندرهای منطقه برای تحول در اقتصاد استان نقش بسزایی برعهده دارند و علاوه بر رونق اقتصاد ساحل نشینان اهالی سایر نقاط استان نیز از مواهب آن بهرمند خواهند شد.

سرپرست بنادر و دریانوردی گلستان گفت: دلیل اصلی کاهش استفاده تجاری از دریای خزر، کاهش سطح آب دریا و خلیج گرگان است.

نورالله عباسی اظهار داشت: در حال حاضر تنها استفاده ممکن از خلیج گرگان و دریای خزر در محدوده گلستان، بهره برداری گردشگری است که در راستای آن 2 اسکه مسافر در بنادر گز و ترکمن با 53 قایق مجاز، اقدام به جابجایی مسافران و گردشگران در این مناطق می کنند.

وی بیان کرد: بنادر و دریانوردی گلستان از حضور سرمایه گذاران برای اجرای طرح های مرتبط با گردشگری استقبال می کند اما به دلیل افت تراز آب در حال حاضر این سواحل استان قابلیت اجرای طرح های گردشگری ساحلی ندارد.

عباسی به تاثیر اجرای طرح لایروبی بر توسعه گردشگری مناطق ساحلی گلستان اشاره کرد و گفت: با تکمیل طرح لایروبی و افزایش کیفیت آب خلیج گرگان امکان اجرای طرح هایی مانند اتوبوس دریایی و نظایر آن وجود دارد که انجام آن می تواند به رونق گردشگری شهرهای ساحلی کمک کند.

به گفته وی، برای پهلوگیری کشتی های بزرگ تجاری به حداقل آب با عمق پنج متر نیاز است که در خلیج گرگان این امکان وجود ندارد و عمق متوسط آب خلیج گرگان در بهترین شرایط 2.2 متر است.

تبادل نظر مسئولان و کارشناسان این نکته را محرز می کند که دلیل اصلی استفاده نکردن از ظرفیت سواحل گلستان برای توسعه تجارت و گردشگری، سطح پایین آب در شرایط فعلی و فراهم نکردن زیرساخت ها در سالهای گذشته است.

اجرای طرح لایروبی خلیج گرگان که با حمایت و همت دولت سیزدهم آغاز شده و در حال انجام است می تواند بخشی از کمبودهای زیرساختی را برطرف نموده و با به جریان افتادن آب در پهنه خلیج گرگان، امکان استفاده گردشگری در سواحل گلستان را فراهم آورد.