باغ و عمارت اکبریه در شهر بیرجند میراث جهانی از دوران زندیه است

ایرنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های منتشر شده، باغ و عمارت اکبریه در شهر بیرجند میراث جهانی از دوران زندیه است.

یکی از شاخص های شهرت باغ های ایرانی در جهان نوع خاصی از معماری متناسب با شرایط اقلیمی و آب و هوایی هر منطقه است. باغ های باصفا، درختان کهنسال، جویبارها و اجرای سامانه های هوشمندانه آبیاری بویژه در مناطق کویری از مشخصات بارزی است که باغ و عمارت اکبریه نیز از آن مستثنی نبوده و بواسطه همین ویژگی ها مورد اقبال گردشگران داخلی و خارجی است.

باغ اکبریه در انتهای خیابان معلم بیرجند درون بافت سنتی و تاریخی روستایی به همین نام قرار گرفته و یکی از شاخص ترین و بزرگترین بناهای تاریخی با ارزش های بالای معماری هنری و تاریخی جنوب خراسان بحساب می آید.

نظام آبیاری، بهره مندی از هوای آزاد، نور و خاک در طراحی این مجموعه مانند دیگر باغ های ایرانی با برنامه ریزی بوده و آنچه در باغ اکبریه قابل تامل است، کاشت درختان کاج در مسیر جوی ها بوده تا سایه آن مانعی بر تبخیر آب باشد.

این باغ اگرچه در شهر کویری بنا شده اما پایه های آن در بستر کوهستان باقران قرار دارد که از سه طرف با دیواره های خشتی محصور شده است.

یک مشخصه دیگر باغ اکبریه پیروی از اسلوب باغ ایرانی است و در طراحی چهار باغ میتوان دید بطوریکه با توجه به نظام هندسی موجود در کرت بندی، انطباق خیابان مرکزی بر محور تقارن کوشک و بنای سردر ورودی، دارای ‏هندسه خالص و نظام مند و نشانگر یک نمونه برجسته باغ ایرانی است.

وجود انبوهی از درختان غیرمثمر همچون کاج با قدمتی بیش از 100 سال در کنار درختان مثمر نظیر پسته و انار همچنین درختچه هایی مانند رز، گل محمدی، بوته ها و گل های فصلی، تنوع مطلوبی از گونه های گیاهی را پدید آورده است.

مهمترین نکته شاخص در معماری باغ اکبریه و باغ های نظیر آن که در منطقه کویری خراسان جنوبی طراحی و احداث شده، نبوغ معمار در جدال با طبیعت بیابانی منطقه است.

این ویژگی مهم استفاده بهینه از آب برای شادابی فضای سبز باغ، تعامل با محیط و چشم انداز، تنوع و تکثر در عین وحدت و حفظ سبک و نوآوری، شناخت اقلیم و تطابق امکانات با نیازهای طبیعی در ایجاد بهشتی کوچک در دل کویر را به دنبال داشته است.

کارشناسان میراث فرهنگی، تاریخ شروع ساخت باغ اکبریه را به اواخر دوران زندیه یا اوایل دوران قاجاریه نسبت می دهند اما تکمیل ساخت این باغ زیبا، در دوران قاجاریه صورت گرفته است.

وسعت باغ حدود 45 هزار مترمریع است که در فضایی کوهستانی برای انجام امور دیوانی، سکونت و پذیرایی در 2 بنا احداث شد. بنای قدیمی تر متعلق به حشمت الدوله پدر شوکت الملک و بنای جدید متعلق به خود شوکت الملک است.

استفاده از معماری ترکی و تا حدودی کاربرد معماری روسی و تلفیق این دو، با معماری اسلامی شکل بسیار ویژه ای به این عمارت تاریخی بخشیده و مکان های زیبایی همچون گنبد کلاه فرنگی، تالار آینه ها و تزئینات مقرنس لاله زنبوری و دیگر بناهای زیبا ساخته شده است که از آن یک باغ منحصر بفرد می سازد.

وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان و نیز خیابان های منتهی به خیابان اصلی عمارت مرکزی بر زیبایی و طراوات باغ اکبریه و نمای آن افزوده است.

باغ جنوبی واقع در جبهه جنوبی و کوچکتر از باغ شمالی است که بوسیله فضاهایی چون فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اصطبل احاطه شده و یکی از عناصر مهم، استخر نسبتا بزرگ با طرح مربع بوده که بخش عمده فضای باغ را به خود اختصاص داده است.

باغ و عمارت اکبریه بیرجند در نشست سی و پنجم یونسکو در سال 2011 میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو و به عنوان یکی از 9 باغ تاریخی ایران به ثبت رسید و فصل تازه ای به روی این اثر تاریخی گشوده شد.

باغ اکبریه امروز دارای نوع کاربری متفاوتی نسبت به زمان ساخت خود شده و گردشگران می توانند از امکاناتی که در این باغ تهیه شده است، استفاده کنند. این باغ اکنون دارای موزه باستان شناسی بیرجند، موزه مردم شناسی بیرجند، موزه فرهنگ خراسان و موزه مشاهیر است.

آب، عنصر حیاتی در ساخت باغ و عمارت اکبریه

یک فعال حوزه گردشگری با بیان اینکه پلان (طرح) باغ و عمارت اکبریه مشابه باغ شازده ماهان، باغ ارم شیراز و باغ پهلوان است گفت: این نقشه مشترک همه باغ و عمارت های ایرانی بوده که شاخصه جهانی شدن 9 باغ کشورمان نیز است.

احمد کاشانی در ترسیم این طرح و نقشه اظهار داشت: ورودی باغ اکبریه یک راهرو بوده که دو طرف آن درختان بلند قامت قرار دارند و مسیر هدایت به سمت عمارت است.

وی پیرامون اینکه باغ و عمارت اکبریه در شهر بیرجند میراث جهانی از دوران زندیه است، گفت: در مناطق کویری کشیدگی باغ ها براساس محل قنات تعیین می شود، زیرا آب از اهمیت زیادی در این مناطق برخوردار بوده لذا بواسطه شیب موجود در باغ میتوان محل قنات را پیدا کرد.

این فعال حوزه گردشگری با بیان اینکه باغ و عمارت اکبریه قنات اختصاصی دارد افزود: قدمت باغ و عمارت اکبریه به دوران زندیه بر می گردد که در آن زمان ساخت بنا شروع شد و در دوران قاجار و پهلوی گسترش یافت.

وی عنوان کرد: امروز طبقه پایین عمارت اکبریه تبدیل به موزه مردم شناسی شده و طبقه بالا موزه باستان شناسی است.

کاشانی با اشاره به وجود موزه های فرش و مشاهیر در باغ اکبریه گفت: قبلا این مکان، عمارت دیوانی و محل حکمرانی حاکم قدیم بیرجند بوده است.

وی اضافه کرد: خانواده حاکم در اندرونی زندگی میکردند که پشت باغ واقع شده و امروز مکتب خانه موسیقی شده است.

راهنمای گردشگری در خراسان جنوبی گفت: قدمت درختان باغ به بیش از 100 سال می رسد و پلاک ثبتی دارند.

بازگشت اصالت معماری به باغ اکبریه

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه بیرجند هم با اشاره به لزوم مرمت بخش اندرونی عمارت اکبریه گفت: بعد از تغییرات گسترده دوره پهلوی در عمارت مرکزی باغ، نوع کاربرد باغ از سکونتی به پذیرایی و حکومتی تغییر یافت و این تغییر کاربری باعث شد تا در جزئیات و عناصر مختلف اطراف عمارت از قبیل کف سازی محوطه شمالی عمارت، حوض آب و مسیرهای انتقال آب از استخر جنوبی به سمت حوضخانه و کرت های شمالی باغ نیز تغییرات عمده ای بوجود آید.

محمد جنتی فر افزود: احیای باغ اکبریه با کاربری اداره میراث فرهنگی و موزه بیرجند در سال 1372 موجب ایجاد تغییرات جدید در محوطه سازی باغ شد، این تغییرات شامل کف سازی آژیانه در خیابان شمالی عمارت و محوطه اطراف حوض شمالی و ایجاد باغچه های گل در اطراف حوض بود.

وی اظهار داشت: با لایه برداری سنگ فرش، کف و آوار و نخاله های زیر آن، کف اولیه خیابان شمالی عمارت در حدود 37 سانتیمتر پایین تر از آن آشکار شد و در نتایج بدست آمده از آواربرداری، آجر فرش تاریخی کف که در بسیاری از نقاط به صورت سالم باقی مانده و حوض آب تاریخی بطور سالم و گسترده در مقابل عمارت کشف شده است.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه بیان کرد: حوض آب با طرح چلیپا و به ابعاد 20 متر طول و 10 متر عرض که چهار بخش چلیپای آن با طرح قوس های کلیل تزئین شده، در ضلع شمالی عمارت آشکار شده است.

وی گفت: به منظور بازگرداندن اصالت معماری و تاریخی مجموعه، کف سازی آجر فرش با استفاده از مصالح سنتی در محوطه شمالی عمارت با حفظ شواهد موجود تاریخی و در تراز کف اولیه انجام شد و حوض تاریخی که بخشی از نظام آب در باغ است، مرمت و احیا شده است.

جنتی فر با اشاره به مهم ترین دستاوردهای حاصل از این مرمت گفت: بازگشت اصالت معماری و تاریخی به اثر، بازگشت تناسب هندسی و ارتفاعی عمارت، حذف عامل رطوبت صعودی به جرزهای عمارت، احیای بخشی از عناصر معماری اصیل باغ ایرانی وابسته به نظام آب در باغ و احیای نقش منظری حوض و آب در باغ اکبریه از مهمترین دستاوردهاست.

وی افزود: باغ تاریخی اکبریه که بنیان آن توسط خاندان علم و در دوره زندیه بنا نهاده شده و در دوره قاجاریه به اوج شکوه و معماری خود رسیده است، سال 1378 به دلیل ارزش های معماری، هنری و اجتماعی در پرونده باغ ایرانی فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه بیرجند گفت: باغ اکبریه به همراه هشت باغ ایرانی سال 1390 در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.

وی افزود: از سال گذشته تاکنون 2 میلیارد و 150 میلیون تومان از محل اعتبارات ملی برای مرمت باغ اکبریه تخصیص یافته و هزینه شده است.

جنتی فر گفت: مرمت حمام پهلوی در حیاط اندرونی باغ، مرمت فضای یخچال باغ در ضلع شرقی، مرمت حصار شرقی باغ و ساماندهی تاسیسات الکتریکی و حفاظتی باغ از جمله اقدامات در دست انجام است.

وی اظهار داشت: مرمت اضطراری و حفاظتی اندود گچ فضای موزه و سایر فضاهای داخلی عمارت، ساماندهی و حفاظت از فضای سبز باغ نیز در دست اقدام است.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه بیرجند افزود: یک میلیارد و 150 میلیون تومان از محل اعتبارات ملی برای خرید تجهیزات حفاظت باغ اکبریه تخصیص یافته و هزینه شده است.

وی گفت: در حال حاضر فضای موزه باستان شناسی، مردم شناسی، مشاهیر، نمایشگاه فرش دستباف و نگارخانه و فضاهای مختلف باغ پذیرای گردشگران است و بطور میانگین سالانه حدود 85 هزار تا 110 هزار نفر گردشگر ایرانی و خارجی از این مجموعه تاریخی در شهر بیرجند بازدید می کنند.