بخش های باغ اکبریه، باغی تاریخی در خراسان جنوبی

این باغ زیبا و پر ذوق و احساس، یکی از باغ های ایرانی است که زمان ساخت آن به اواخر زندیه و اوایل شکل گیری حکومت قاجار باز می گردد. سازندگان عمارت و باغ اکبریه در بیرجند به شیوه ای خلاقانه و هوشمندانه توانسته تا آنچه را که از زیبایی های طبیعت الهام گرفته، در ساخت معماری باغ اکبریه بیرجند به کار گیرند. فضایی که توسط سازنده باغ طراحی شده، به گونه ای است که پویایی و سرزندگی طبیعت را در این باغ به تصویر کشیده است. همان طور که می دانید باغ های ایرانی دارای ساختار منحصر به فردی بوده و ویژگی های خاص خود را دارند. در فهرست آثار جهانی یونسکو در سال 2011، باغ اکبریه بیرجند به عنوان یک میراث بین المللی به ثبت رسیده است. این مقاله شما را هرچه بیشتر با عمارت و باغ اکبریه در بیرجند آشنا می کند.

مشخصه های باغ ایرانی

1-همه باغ های ایرانی دارای دیوارهای بلند می باشند که دور تا دور آن ها را محصور کرده است.

2-تمام باغ های ایرانی از وسط آن جوی آب که آب آن عمدتاً از قنات مجاور تأمین می شود، عبور می کند.

3-باغ های ایرانی در میان خود دارای عمارت تابستانی و استخری زیبا هستند.

در مورد معماری باغ اکبریه بیرجند نیز این قاعده به صورت دقیق و زیبا رعایت شده و این باغ در اواخر حکومت زندیه و اوایل تأسیس حکومت قاجاریه ساخته شده است. این باغ، باغی زیبا می باشد که در داخل آن دو عمارت منحصر به فرد وجود دارد و در روستای اکبریه که در انتهای خیابان معلم شهر بیرجند هست، قرار دارد. پیدایش قنات و گسترش آن تأثیر زیادی در طراحی سبک باغ های ایرانی داشته، به گونه ای که مقنی های خوش ذوق ایرانی که تجربه حفر قنات را داشته اند، تفکر ساخت باغ هایی به این سبک و سیاق را در ذهن خود می پروراندند. بازدیدکنندگانی که از کشورهای اروپایی به باغ های ایرانی وارد می شوند، تمام باغ ها را با این سه مشخصه وجود جوی آب، دیوارهای بلند و عمارتی در وسط باغ می شناسند و در نوشته های خود و در توصیفی که از این باغ ها داشته، با نام پرشین گاردن از این باغ های زیبا نام می برند.

معماری باغ اکبریه بیرجند

عمارت و باغ اکبریه در بیرجند، از جمله باغ های زیبایی بوده که مراحل ساخت آن، در چندین مرحله در زمینی شیب دار صورت گرفته است. استخری مربعی شکل در وسط این باغ قرار داشته که در داخل خود سکویی مربعی شکل دارد. در قسمتی از باغ که بلندتر از سایر قسمت های باغ است، عمارت باغ قرار دارد. البته در این باغ دو عمارت ساخته شده که از عمارت های قدیمی این باغ که در قسمت شرقی آن بوده است، عمارت حشمت الملک می باشد که در دو طبقه ساخته شده و برای اینکه به باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل دسترسی راحت تری داشته باشد، می توان از راهرو و دالانی که تا اندازه ای طولانی هم هست و در طبقه همکف قرار دارد، استفاده نمود. همچنین بخش های مختلف معماری باغ اکبریه بیرجند، دارای دو باغ شمالی و باغ جنوبی هست. از دیگر عمارت های باغ اکبریه، عمارت مرکزی آن است که در قسمت غربی باغ واقع شده و به زیبایی هرچه تمام تر با تزئینات چشم گیری آراسته شده است. این عمارت نیز دارای دو طبقه بوده و از پنجره های ارسی با شیشه های رنگی، تزئینات منبت کاری شده و مشبک و طرح های اسلیمی و هندسی با گچ بری های زیبا و هنرمندانه بهره برده است. از این عمارت بیشتر به عنوان مکانی برای پذیرایی و برگزاری تشریفات رسمی استفاده می شده و درختان کاج دو سمت خیابانی که به خیابان اصلی عمارت مرکزی منتهی می شوند، جلوه ای زیبا بدان بخشیده اند. باغ جنوبی از باغ شمالی کوچکتر است و عمارت مرکزی و فضاهای خدماتی و دیواره غربی اصطبل در این قسمت قرار دارند. صدای آبی که از میان جوی اصلی و چندین جوی فرعی عبور می کند، صدای دلنشین طبیعت را به معماری باغ اکبریه بیرجند افزوده و درختان سایه دار که تعدادش هم کم نیست، در فضای باغ باعث شده اند تا فضایی دلنشین و سایه ای مداوم در طول تابستان ایجاد کنند. بیشتر گیاهان باغ اکبریه را گیاهان زینتی و دارویی تشکیل می دهند و درختانی چون توت، انار، کاج از درختان اصلی باغ به شمار می روند. اگر نگاهی هم به گوشه کنار باغ بیندازید، گل های تاج خروس را خواهید دید. ورودی روستای اکبریه در قسمت جنوبی باغ قرار دارد.

تاریخچه باغ اکبریه بیرجند

وسعت باغ اکبریه، چیزی در حدود چهل و پنج هزار متر مربع بوده و دارای دو عمارت به نام حشمت الدوله بوده که از عمارت های قدیمی باغ است و به پدر ابراهیم شوکت الملک که (پدر اسد الله علم) یعنی حشمت الدوله تعلق دارد. در اواخر حکومت زندیه و اوایل قاجار این عمارت ساخته شده است. عمارت دیگر، عمارتی هست که شوکت الملک آن را به عنوان مکانی برای انجام کارهای دیوانی و محل پذیرایی و سکونت در دوره قاجار احداث کرد. داستان احداث از آنجا شروع شد که ارگ بهارستان که جز ارگ های حکومتی در بیرجند به شمار می رفت، رفته رفته با گسترش ساخت و ساز اطراف آن و قرار گرفتن در نزدیکی محل زندگی مردم دیگر محبوبیت خود را مثل گذشته نداشت، زیرا مردم از هر نظر زیر نظر حاکمان بودند و نمی توانستند آزادانه رفت و آمد داشته باشند. همچنین محافظت از ارگ نیز به مرور سخت تر می شد، بنابراین علی اکبر خان خزیمه دستور داد که عمارت و باغ اکبریه در بیرجند را در نزدیکی کوه باقران و در کنار قنات احداث کنند. بنابراین شوکت الملک که از فرزندان علی اکبر خان خزیمه بود و به عنوان حاکمه منطقه جنوب خراسان حکمرانی می کرد و زمین های زیادی نیز داشت، ساخت این باغ را از اواخر حکومت زندیه آغاز کرد و تا اوایل حکومت قاجار این ساخت و ساز ادامه داشت، یعنی در سال های 1300 تا 1364 هجری قمری. بعدها در دوره پهلوی ساختار این باغ بدون هیچ تغییری به همان صورت باغی ماند. تنها تغییرات صورت گرفته در زمان پهلوی، افزودن حمام به اتاق ها و تجهیز ساختمان های آن به تلفن، آب شهری و برق بود. بعدها که ابراهیم خان شوکت پدر اسدالله علم از دنیا رفت، وی که وزیر شاه بود، در این باغ سکونت داشت. بعد از آن توسط اسدالله علم این باغ به آستان قدس رضوی تقدیم شد. این مجموعه در ابتدای انقلاب با توجه به مسائل و مشکلاتی که به وجود آمد، دچار صدمه و آسیب های جدی شد و حتی ژاندارمری در سال های 62 و 63، از آن به عنوان یک مکان نظامی و انتظامی استفاده کرد، اما خوشبختانه در سال 1371 سازمان میراث فرهنگی کشور حفاظت از این مجموعه را در اختیار گرفت و توانست تغییرات چشمگیری در آن دهد و به مرمت و تعمیر و بازسازی بیشتر قسمت های آسیب دیده آن بپردازد.

کاربری امروزی باغ اکبریه بیرجند

امروزه میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان جنوبی فعالیت های گسترده ای را در قسمت های مختلف این باغ در حال اجرا دارد. بخشی از باغ که در اوایل دوره قاجار ساخته شده، امروزه پذیرای دانشجویان دانشکده هنر دانشگاه بیرجند است و به عنوان دانشکده هنر و کتابخانه از آن بهره برداری می شود. همچنین موزه مردم شناسی بیرجند نیز در بخش مرکزی باغ اکبریه قرار گرفته که قدمت ساخت آن به دوران قاجار بر می گردد. اگر می خواهید پرندگان نادر و گونه های کمیاب جانوران جنوب خراسان را ببینید، می توانید به موزه حیات وحش این مجموعه مراجعه کنید. موزه مردم شناسی و باستان شناسی در طبقه همکف عمارت مرکزی واقع شده و در آن می توانید به تماشای آداب و رسوم، نحوه معیشت مردم، مشاغل و حرفه هایی که در زمان های گذشته مردم این خطه از سرزمینمان به آن مشغول بودند، بنشینید.