آیا تابلوی مظفرالدین شاه را میتوان به ایران برگرداند؟

ایسنا/ بدنبال آخرین خبرهای منتشر شده، این پرسش مطرح می گردد که آیا تابلوی مظفرالدین شاه را میتوان به ایران برگرداند؟

تابلوی پرتره مظفرالدین شاه قاجار پرونده ای پرابهام با سوالهایی بدون پاسخ است؛ اثری که جای خالی آن در کاخ گلستان با انتشار عکسی سیاه و سفید در اینستاگرام افشا شد و بعد، وجود آن از سوی مدیران کاخ انکار شد. سپس انگ تقلبی بودن به آن زده شد اما پس از بررسی دفاتر قدیمی تر اموال کاخ گلستان تایید شد که نام این تابلو تا سال 1317 جز اموال انتقالی از خوابگاه به کاخ گلستان ثبت شده است.

ظن وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بر این است که این تابلو در فاصله سالهای 1317 تا 1361 خورشیدی از کاخ خارج شده است. مدیر کل اداره موزه ها و اموال تاریخی نیز رسما تایید کرد که تابلوی چهره مظفرالدین شاه در فاصله سالهای 1317 تا 1361 از مجموعه کاخ خارج و بعدها از طریق قاچاق به خارج از کشور منتقل شده و به فروش رفته است.

سوای این پرسش که چرا بعد از سال 1361 و حتی پس از آن؛ زمانی که کاخ به سازمان میراث فرهنگی تحویل داده شد، اموال ثبت شده در دفاتر کاخ گلستان با آثار باقیمانده در آن مجموعه مطابقت داده نشده تا مشخص شود چه آثاری غیرقانونی از کاخ گلستان خارج شده و در آن بازه زمانی بر سر باقیمانده آثار چه آمده است؟ چرا در چهل سال گذشته از بازبینی و مطابقت سنجی آثار موجود در کاخ و دفاتر اموال ثبت شده در گذشته غفلت شده است؟ پرسش دیگر این است که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی که ادعای خروج قاچاقی این اثر از کاخ و کشور را مطرح کرده است، چه مستنداتی در اختیار دارد و برای استرداد آن به کشور چه اقدام حقوقی و قضایی را انجام داده است؟

مساله مطرح شده دیگر آن است چرا در زمانی که این تابلوی نقاشی در کریستیز لندن به حراج گذاشته شد، مجموعه میراث فرهنگی و کاخ گلستان متوجه آن نشدند و واکنشی در تمام این سالها نشان نداده و پیگیری حقوقی انجام نشده است؟

براساس مقاله آیا تابلوی مظفرالدین شاه را میتوان به ایران برگرداند؟ باید بدانید که مسئولان اداره کل موزه ها و اموال منقول تاریخی وزارت میراث فرهنگی گفته اند که تابلوی پرتره مظفرالدین شاه را از دو منظر تحت بررسی قرار داده اند؛ نخست، پیدا کردن زمان سرقت و خروج آن از کشور و دوم، استرداد و بازگرداندن آن به کشور. مدیرکل اداره کل موزه ها نیز گفت که مکاتبات با پلیس اینترپل و مراجع حقوقی و بین المللی در حال پیگیری است. این مسئولان با یقین گفته اند حالا که رد این تابلو در اختیار است، امکان استرداد اثر وجود دارد.

پرتره رنگ روغن مظفرالدین شاه قاجار با امضای کمال الملک سال 2000 میلادی، در حراجی کریستیز بریتانیا به قیمت 44 هزار و 650 پوند انگلیس فروخته شد. برخی پژوهشگران تاریخ رد این تابلو را تا مجموعه الصباح کویت گرفته اند. اکنون که خروج قاچاقی این اثر از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تایید شده، سوال این است تابلویی که 22 سال پیش فروخته شده را اکنون میتوان به کشور استرداد کرد؟

سید محمد بهشتی که از سال 1376 تا 1382 ریاست سازمان وقت میراث فرهنگی را به عهده داشته، معتقد است: این آثار را از طریق شکایت میتوان به کشور بازگرداند، در عین حال که تاکید کرده است وزارت میراث فرهنگی باید سندی ارائه دهد که اثبات کند این پرتره از کشور غیرقانونی خارج شده است.

بهشتی گفته که ایران عضو کنوانسیون استرداد اموال فرهنگی است و اگر اثری از آن در هر جای دیگری فروخته شود، میراث فرهنگی می تواند به پلیس اینترپل شکایت کند تا اثر را توقیف کند و به کشور مبدأ بازگرداند.

ایران در تاریخ 1353/9/17 عضویت در کنوانسیون «اتخاذ تدابیر لازم برای ممنوع کردن و جلوگیری از ورود و صدور و انتقال مالکیت غیرقانونی اموال فرهنگی» که در تاریخ 14 نوامبر 1970 (23 آبان 1349) به تصویب شانزدهمین اجلاسیه کنفرانس عمومی یونسکو رسیده، مصوب کرده است. براساس بند «ب» -(2) ماده 7 این کنوانسیون، دولت های عضو متعهد شده اند: «بنا به درخواست کشور مبدأ که عضو کنوانسیون حاضر است، تدابیری اتخاذ کنند که هرگونه مال فرهنگی را که پس از لازم الاجراء شدن کنوانسیون حاضر در مورد دو کشور مربوط، به سرقت رفته و وارد شده ضبط و مسترد کنند.

مشروط بر این که دولت درخواست کننده به شخصی که با حسن نیت آن را بدست آورده یا به طور قانونی مالکیت آن را احراز کرده است، غرامت عادلانه ای بپردازد. درخواست های ضبط و استرداد باید از طریق سیاسی خطاب به دولت مورد تقاضا تسلیم شود. دولت تقاضا کننده مکلف است به خرج خود مدارک مثبته لازم را برای توجیه درخواست ضبط و استرداد فراهم آورد. دولت های متعاهد از شمول حقوق گمرکی یا سایر عوارض نسبت به اموال فرهنگی مسترد شده به موجب این ماده خودداری می کنند. کلیه مخارج مربوط به استرداد مال فرهنگی مورد بحث برعهده دولت متقاضی است.

علاوه بر این، کنوانسیون وحدت قوانین، امضا شده به تاریخ 24 ژوئن 1995 با موضوع مقابله با تجارت غیرقانونی اموال فرهنگی که ایران در آن عضویت دارد، تایید می کند که استرداد مال سرقت شده از طریق وضع مقررات مادی و متحدالشکل قابل تحقق است، درحالیکه برای مسأله اعاده اموالی که بطور "غیر قانونی" خارج شده اند، وجود همکاری اداری و قضایی لازم است. در هر دو حالت، سرنوشت خریداری که مال را با حسن نیت تحصیل کرده از اهمیت خاصی برخوردار است.

علاوه بر اینکه ایران اکنون باید مستنداتی در اثبات سرقت و خروج غیرقانونی تابلوی مظفرالدین شاه قاجار اثر کمال الملک ارائه کند و پیگیری های رسمی حقوقی را از محاکم قضایی کشور محل حراج و خرید اثر آغاز کند، مسأله دیگری که محل ابهام است و نیاز به شفاف سازی دارد، سن مفقود شدن یا زمان خروج غیرقانونی و سرقت این اثر از ایران است که نگرانی هایی را برای جلوگیری از استرداد آن ایجاد کرده است.

در آذر سال 1400 قطعنامه استرداد اموال فرهنگی به کشورهای مبدأ در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به صورت اجماع تصویب شد که نکته منفی این قطعنامه، «عطف به ما سبق» نشدن آن است؛ بندی که اعتراض نماینده ایران را در سازمان ملل نیز برانگیخت. مجید تخت روانچی خواستار آن شد که آثار تاریخی کشورها از جمله ایران که در گذشته منتقل یا به سرقت رفته اند نیز مشمول این قطعنامه شود. اکنون سوال این است با توجه به اینکه بازه اعلام شده برای مفقود شدن یا به سرقت رفتن این اثر از کاخ گلستان که از حدود 84 تا حدود 40 سال پیش تخمین زده شده است، آیا وجود بند «عطف به ما سبق نشدن» در قطعنامه استرداد اموال فرهنگی، از بازگشت تابلوی چهره مظفرالدین شاه قاجار به این ایران مانع نخواهد شد؟

از قطعنامه ای که ایران به بندی از آن انتقاد وارد کرده، این برداشت شده است: اموالی که بیش از 50 سال پیش از کشوری به سرقت رفته یا غیرقانونی خارج شده باشند، قابل پیگیری نیستند و عطف به ما سبق نمی شوند و از آن به بعد (1970 میلادی) قابل پیگیری هستند، نه قبل از آن.

مجید تخت روانچی، سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد نیز درباره اعتراضی که به تصویب این بند قطعنامه داشت، گفته بود: ایران بر این باور است که کنوانسیون 1970 راجع به ابزارهای ممانعت و پیشگیری انتقال غیرقانونی، صادرات و انتقال مالکیت اموال فرهنگی هیچگاه انتقال اموال فرهنگی را مشروعیت نمی بخشد و از سویی کشورهای عضو این کنوانسیون را از تعهد به بازگرداندن اموال فرهنگی به سرقت رفته یا بطور غیرقانونی خارج شده قبل از لازم الاجرا شدن این کنوانسیون یعنی از سال 1970 مبرا نمی دارد.

در فصل دوم کنوانسیون مؤسسه بین المللی یکنواخت سازی حقوق خصوصی پیرامون اشیای فرهنگی مسروقه یا غیرقانونی خارج شده، مصوب سال 1995 میلادی (1374 خورشیدی) که ایران نیز در آن عضو است، درباره «استرداد اشیای فرهنگی مسروقه» این نکته توضیح داده شده است که هر گونه ادعا برای استرداد باید ظرف سه سال از زمانی که محل شی فرهنگی و هویت دارنده آن برای مدعی مسلم شده و در هر صورت ظرف مدت 50 سال از زمان سرقت، اقامه شود.

در بند بعدی ماده 3 فصل دوم این کنوانسیون نیز آمده است: البته، ادعا برای اعاده اشیای فرهنگی که بخشی از یک اثر تاریخی شناخته شده یا یک محل باستانی است یا به مجموعه عمومی تعلق دارند، به غیر از محدودیت زمانی سه ساله ای که از زمان اطلاع مدعی از محل شی فرهنگی و هویت دارنده آن وجود دارد، مشمول محدودیت زمانی دیگری نیستند.

در بند 5 ماده 3 این کنوانسیون هم آمده است: علی رغم مفاد بند گذشته، هر یک از کشورهای متعاهد می تواند اعلام کند که یک ادعا مشمول محدودیت زمانی 75 ساله یا بیشتری است که در قانون آن کشور پیش بینی شده است. ادعایی که در دیگر کشور متعاهد برای استرداد یک شی فرهنگی که از آثار تاریخی، محل باستانی یا مجموعه عمومی در کشور متعاهد اعلام کننده برده شده، مطرح می شود نیز مشمول آن محدودیت زمانی قرار میگیرد.

از سوی دیگر، برخی از حقوقدان ها درباره استرداد اموال تاریخی این نکته را متذکر شده اند که اگر اثبات شود شی قبل از سال 1309 خورشیدی از کشور خارج شده به هیچ عنوان قابلیت پیگیری ندارد؛ چرا که ایران از سال 1309 خورشیدی دارای "قانون حفظ آثار ملی" شده و مراجع و محاکم حقوقی و قضایی کشورها معمولا به قانون پایه حفاظت از میراث فرهنگی کشور مدعی توجه می کنند.

براساس مقاله آیا تابلوی مظفرالدین شاه را میتوان به ایران برگرداند؟ باید بدانید که با این حال، کارشناسان حقوقی استرداد اموال تاریخی به کشور را امری محال نمی دانند، اما تاکید دارند برای بازگرداندن آثاری که متعلق به ایران است باید مدارک و مستندات دقیق و محکمی را در اثبات اینکه آن آثار غیرقانونی، بدون مجوز و قاچاقی از ایران خارج شده اند ارائه شود، وگرنه ادعای ایران در محاکم قضایی پذیرفته نخواهد شد.