مرمت توریست پسندانه آفتی برای آثار تاریخی است

ایسنا/ براساس سخنان یک کارشناس و مرمتگر و آخرین خبرهای بدست آمده، مرمت توریست پسندانه آفتی برای آثار تاریخی است.

سیامک علیزاده، مرمتگر آثار، بناها و اشیای تاریخی و استادیار دانشگاه بیان کرد: درحال حاضر وضعیت مرمت به دلیل گسترشی که در حوزه های مرتبط با آن صورت گرفته، پیچیده شده است. یکی از آنها توسعه میراث فرهنگی است که ابتدا یک سازمان کوچک بوده و بعدها به وزارتخانه تبدیل شده و بخش های دیگری نیز به آن اضافه شده است. در واقع اگر اغتشاشی در حوزه مرمت وجود دارد به عملکرد خود ما باز می گردد. اگر اصول مرمت براساس یک چارچوب درست، شایسته سالاری و برنامه ریزی طولانی مدت انجام میشد شاید به این وضعیتی که الان به آن دچار هستیم، نمی رسیدیم. به هر حال این اغتشاش کم و بیش وجود دارد و اگر حوزه مرمت را آسیب شناسی کنیم و برای آن راهکار ارائه دهیم، می توانیم به وضعیت مطلوبی در این زمینه برسیم.

هرچه زودتر کمیته ای از کارشناسان مجرب تشکیل شود

او پیرامون اینکه مرمت توریست پسندانه آفتی برای آثار تاریخی است، گفت: ریشه بعضی از این نارضایتی ها در مرمت به این موضوع بازمی گردد که قبلا شیوه هایی برای مرمت در ایران داشتیم که امروز این شیوه ها کمرنگ یا کنار گذاشته شده اند. در گذشته برای انجام یک طرح ویژه مرمتی، یک مرمتگر حرفه ای در محور آن پروژه قرار میگرفت و تعدادی از کارشناسان رشته های مختلف مانند باستان شناس، معمار سنتی، عکاس، نقشه بردار و … زیر نظر او همکاری میکردند. بعد از تشکیل این تیم، بر اساس شرایط بنا و آسیب هایش، طرح مرمتی برنامه ریزی شده و زیر نظر یک کمیته فنی مرمت انجام میشد. بنابراین اشتباهات کمتری در روند پروژه های مرمتی اتفاق می افتاد.

علیزاده با بیان اینکه مرمت یک فرآیند کند و طولانی مدت است، افزود: مرمت این روند آهسته را می طلبد؛ چرا که امری حساس است و به دلیل نوع رویکرد و تخصصش با مقوله تعمیر کردن متفاوت است. به همین دلیل شخص مرمتگر باید فردی شایسته و توانا در این حوزه باشد. همچنین نسبت به تحویل آثاری که برای مرمت به دست شرکت ها یا اشخاص حقیقی سپرده شود، باید خیلی دقیق و حرفه ای عمل کرد.

این کارشناس مرمت از دیگر عواملی که موجب ایجاد اغتشاش در مرمت می شود، نوع قراردادهای پروژه های مرمتی دانست و اظهار کرد: در حال حاضر قراردادهای مرمتی معایب و محدودیت هایی دارند و براساس آن، شخص حقیقی یا شرکت طرف قرارداد بخاطر منافع خودش کار را بدون رعایت اصول دقیق مرمتی سریع تمام می کند. این میان، معمولا نظارت سختگیرانه و درستی هم بر اقدامات این پیمانکاران صورت نمی گیرد.

علیزاده با اشاره به اینکه کارشناسان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نقش مهمی در نظارت بر پروژه های مرمتی دارند، افزود: این کارشناسان ابتدا باید پروژه های مرمتی را آسیب شناسی و تک تک عواملی را که موجب اغتشاش در این حوزه می شود، بررسی و شرایط پروژه را تضمین کنند، اما در حال حاضر هیچ برنامه مدونی در این حوزه نداریم، درحالیکه نیاز است در نوع قراردادهای مرمتی، انتخاب کارشناسان یا مرمتگران، بودجه مرمت و انتخاب مدیریت هایی که در لایه میانی میراث فرهنگی قرار دارند، تجدید نظر شود.

او همچنین پیرامون اینکه مرمت توریست پسندانه آفتی برای آثار تاریخی است، تاکید کرد: تمام گزارش ها و اقدامات مرمتی که تا الان انجام شده است، باید مورد بازبینی قرار گیرند و اگر نیاز به اصلاح دارند، باید این کار انجام شود. حوزه میراث فرهنگی موقعیت خطیری دارد و اگر یک اشتباه در مرمت صورت گیرد، برگشت پذیر نیست. به نظرمی رسد وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی باید هرچه زودتر کمیته هایی از کارشناسان مجرب در تمام حوزه های مرمتی تشکیل دهد تا قوانین درستی در این حوزه تدوین، تصویب و اجرا شود.

از استادکاران بازنشسته غافل نشوید

علیزاده در ادامه به جایگاه استادکاران و پیشکسوتان مرمت پرداخت و درباره تأثیر حضور آنها در این حوزه گفت: یکی از اشتباهات در سیاستگذاری و مدیریت ها، کنار گذاشتن استادکاران پیشکسوت مرمت، باستان شناس و معماری است. نباید از استادکاران بازنشسته غفلت کرد و آنها را به فراموشی سپرد، باید در زمینه آموزش، ارائه طرح ها و تدوین مقررات از تجارب و دانش آنها استفاده کنیم. میراث فرهنگی می تواند در یکی از مکانهایی که دارد اتاق فکری دایر کند و زمانی که این استادکاران بازنشسته می شوند، آنها را به این اتاق های فکر دعوت کند و از دانش و تجربه شان استفاده کند.

البته منظور فقط استادکاران تحصیلی نیست و باید از تجربه استادکاران سنتی و تجربی هم در شهرهای مختلف نیز بهره برد و برای آنها نیز احترام قائل بود. دانشجویان و فارغ التحصیلان مرمت اگرچه دروس دانشگاهی این رشته را خوانده اند، اما در کار عملی خیلی ضعیف هستند، بنابراین بهتر است تعدادی از آنها که تمایل دارند زیر دست این استادکاران سنتی کار کنند تا تجربه عملی هم بدست آورند. این شاگردی کردن زیر نظر استادکاران سنتی باید بعدها برای آنها امتیاز آور شود.

این استاد دانشگاه ادامه داد: تمام رموز و اسرار مرمت های سنتی در گذشته را باید حفظ و ثبت کرد، برای این کار باید به استادکاران پیشکسوت احترام گذاشت و از مهارت آنها استفاده کرد. در کشور ژاپن برای حفظ اصالت بناها و مرمت مطلوب، استادکاران سنتی را حفظ و تکریم کرده اند و شاگردانی در اختیار آنها گذاشته اند تا تجربه آنها به صورت نسل به نسل منتقل شود. آنها به این درک رسیده اند که از دست دادن استادکاران سنتی به مثابه از دست دادن تمام دانش و تجربه ای است که از گذشته تا امروز در مرمت بدست آورده اند.

یادم هست مرحوم دکتر آیت الله زاده شیرازی، معمار و مرمتگر و از بنیان گذاران سازمان میراث فرهنگی وقتی بازنشسته شد، اتاقی در عمارت مسعودیه در اختیار گرفت تا این بنا را مرمت کند و در آن زمان در انزوا به سر می برد. پس از بزرگداشتی که برای او برگزار کردند تازه یادشان افتاد که از تجارب و مهارت های ایشان استفاده کنند، اما خیلی دیر شده بود و همان موقع فوت کردند. این اتفاق باید درس عبرتی باشد و نباید بگذاریم مشابه آن برای استادکاران دیگر تکرار شود.

تفکر خطرناک مرمت های توریست پسندانه

علیزاده همچنین مرمت «توریست پسندانه» را آفتی برای آثار تاریخی دانست و اظهار کرد: در حال حاضر نگاه مادی به میراث فرهنگی و بناهای تاریخی سیطره پیدا کرده است. حکمت، رازها و ویژگی تاریخیت آثار در حال فراموشی هستند. این روزها برخی مرمت ها با نگاه توریستی، زیباسازی و تصنعی انجام می شود و این آفتی برای این حوزه است. این درحالی است که باید در کنار حفظ اصالت، اصول و شیوه های مرمتی، به فکر درآمدزایی هم باشیم و نرخ ورود و هزینه کرد گردشگران را افزایش دهیم. این یک چرخه است و اگر به درستی، تعادل در آن ایجاد شود، هر درآمدی که از گردشگری حاصل شود به حفظ و مرمت میراث فرهنگی کمک می کند.

او افزود: بعضی ازکشورهای همسایه را می بینیم که در حوزه گردشگری فعال هستند، برای تأمین نیازهای گردشگران اقامتگاه، هتل و رستوران تأسیس می کنند و در عین حال از آثار و بناهای تاریخی خود محافظت می کنند. ما با همین تأثیرپذیری و بدون هیچ برنامه ریزی و مطالعات دقیق، پا در این راه می گذاریم و بسیاری از بناهای تاریخی را با نگاه توریستی و مادی مرمت می کنیم. درحالیکه یک اثر تاریخی برای مرمت به زیباسازی و حالت نمایشی نیاز ندارد و برای جذب گردشگران، نوسازی و زیباسازی بناهای تاریخی اصلا هدف نیست.

برای یک گردشگر دیدن کهنگی ها و شواهد تاریخی بناها حائز اهمیت است و اصلا بر همین اساس مقصد گردشگری را انتخاب می کند. در حال حاضر به بهانه مرمت و زیباسازی تصنعی، شواهد تاریخی و هویت بناها را از بین می بریم، این تفکر خطرناک است و باید کنترل و مهار شود تا تعادل حفظ شود.

علیزاده همچنین گفت: در کشورهای اروپایی مانند «ونیز» ایتالیا شاهد بودم که دیوارهای بناها، مجسمه های تاریخی و نقش برجسته ها ریخته شده یا خیلی کهنه بودند، اما مرمت نمی شدند، علت را که جویا شدم، پاسخ این بود که مردم از سراسر دنیا برای دیدن همین شواهد تاریخی می آیند و لزومی ندارد همه خرابی های یک بنای تاریخی را بپوشانیم. بعضی مواقع ریختگی ها و آسیب های آثار تاریخی زیباست و ترجیحا همان ویژگی نیاز به حفاظت دارد و نه مرمت. البته در مواقعی به مرمت اضطراری نیاز می شود که باید در این نوع مرمت به بهترین وجه از بنا نگهداری شود.

بنای تاریخی اصیل به بزک کردن نیاز ندارد

این کارشناس مرمت بر ضرورت حفظ اصالت و هویت بناهای تاریخی در حین تغییر کاربری آن ها، تاکید کرد و افزود: اگر یک بنا بر اساس کاربری که از قبل داشته بتواند به حیات خود ادامه دهد باید همان کاربری ابقا شود، اما اگر کاربری آن در زمان معاصر جواب نمی دهد باید با مطالعات دقیق، کاربری جدیدی برای آن در نظر بگیریم که متجانس با بنا باشد، نه این که کاربری به بنا تحمیل کنیم که با ظرفیت آن تناسبی ندارد. در این نوع مرمت باید تمام لایه های تاریخی بنا حفظ شود و به یاد داشته باشیم که بنای تاریخی اصیل به بزک کردن نیاز ندارد.

او اضافه کرد: در واقع حفظ اصالت اثر از اوجب واجبات است. این اصالت می تواند در شواهد تاریخی، فنون، مصالح و سازه و مکان و پیرامون بنا جلوه گری کند و این عوامل نباید دستخوش تغییرات و صدمه شود. بنای تاریخی نیازی به الحاقات جدید ندارد و باید الحاقاتی که متعلق به خودش است، حفظ شود. به نوعی لازم است در مرمت، میراث ملموس بنای تاریخی در کنار میراث ناملموس آن حفظ شود.

علیزاده درباره رویه کاری صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی در حفظ، مرمت و تغییر کاربری بناهای تاریخی اظهار کرد: ایده این طرح خیلی خوب بود و واقعا جای آن در میراث فرهنگی خالی بود و در مرمت به آن نیاز داشتیم، اما به مرور زمان این صندوق هم در چرخه ای قرار گرفت که سود و نفع اقتصادی در آن غالب شد. در این پروژه ها با عنوان این که حضوربخش خصوصی بیشتر شود و از سرمایه های آن استفاده کنند، در بعضی از تغییر کاربری ها اصول مرمتی را زیر پا می گذارند، در حالی که نباید این اتفاق رخ دهد و در کنار توجه به بخش خصوصی و جذب سرمایه گذاران باید به اصول و شیوه های درست مرمت پایبند باشیم و از آن عقب نشینی نکنیم. از طرفی، باید انتخاب بخش خصوصی با حساسیت و دقت لازم انجام شود.

او با طرح این پرسش که آیا سرمایه گذار به مقوله میراث فرهنگی علاقه دارد و یا فقط به فکر جیب خودش است؟ گفت: سرمایه گذاران این حوزه علاوه بر سود اقتصادی خود باید به این حوزه علاقمند و دلسوز آن باشند. از سویی، نباید نظر سرمایه گذاران در مرمت غالب شود، بلکه با سختگیری و جدیت باید بر عملکرد و تعهد آنها بر محتوا و فیزیک بنا نظارت شود. منظور این است که در این زمینه هم مرمت فیزیکی بنا اهمیت دارد و هم نوع کاربری و محتوایی که به بنا می دهند؛ چراکه اگر نوع کاربری و ارائه محتوای ضعیف و یا اشتباهی به بنا بخشیده شود، به اعتبار آن بنا و در کل مقوله میراث فرهنگی لطمه زده خواهد شد.

این پژوهشگر حوزه مرمت ادامه داد: در راستای تغییرکاربری ها، رستوران ها و هتل های بسیاری در بناهای تاریخی ساخته شده اند. در این نوع کاربری ها به دلیل فعالیت های آشپزی و آبریزهایی که در بنا ایجاد شده است، آسیب های زیادی به بنا وارد می شود، یا ممکن است کاربری جدید بیش از توانایی بنا باشد و موجب صدمه به آن شود. در چنین مواردی میراث فرهنگی موظف است با کارشناسان ناظر و قدرتمند جلوی چنین عملیاتی را بگیرد و یا راه حلی را پیشنهاد بدهند. به نظرم این موضوع در حال حاضر نیاز به تجدید نظر دارد و باید این روند از نظر کیفی و کمی بررسی شود. اگرچه فکر می کنم ما از نظر کمیت بیشتر پیشرفت کرده ایم تا کیفیت و در حال حاضر بعد از گسترش و توسعه پروژه های مرمت اکنون به نقطه ای رسیدیم که باید به کیفیت های مرمت هم توجه کنیم.

لزوم شفاف سازی در پروژه های مرمتی

علیزاده با بیان اینکه باید استراتژی بلندمدت و میان مدت در مرمت تدوین شود، اظهار کرد: سرعت و شتابی که در مسائل توسعه شهری و طرح های تفصیلی داریم باید کنترل شود. وقتی یک پروژه مرمتی را اجرا می کنیم نباید خیلی سریع عمل کنیم، این امرباید همراه با تفکر و مطالعه باشد. باید از کارشناسان این حوزه مشورت بگیریم و دیدگاه های مختلف را در نظر داشته باشیم، نه این که مخفیانه یک پروژه مرمتی بدون هیچ خبر و گزارشی انجام شود. در ضمن با انعکاس اخبار و گزارش های پروژه های مرمتی میتوان از تجربه و نظرات کارشناسان دیگری هم بهره برد و این پروژه ها را نقد علمی کرد. کارهای مرمتی نظامی و امنیتی نیستند که حتما محرمانه انجام شوند.

او افزود: جالب است «مجسمه داوود میکل آنژ» در رم در معرض عموم مردم توسط کارشناسان مربوطه پاکسازی و مرمت شد و این یعنی شفافیت و دموکراسی در حوزه میراث فرهنگی و مرمت. جای تعجب است که در ایران مرمت اکثر بناهای تاریخی محرمانه انجام می شود، به عنوان مثال اگر من بخواهم به عنوان یک کارشناس مرمت در کارگاهی حضور داشته باشم، اجازه ورود ندارم، مگر آنکه نامه ای از طرف دانشگاه یا میراث فرهنگی داشته باشم.

علیزاده همچنین در انتها تاکید کرد: "حفظ اصالت" یک اثر تاریخی چه بنا و چه بافت قدیمی شهر خیلی اهمیت دارد و باید در اولویت بالایی قرار گیرد. باید کارشناسان متخصص برای تمام پروژه های مرمتی نظارت و عملکرد آنها را تضمین کنند. اگر این عامل مهم در مرمت را در نظر بگیریم، خود به خود اصول دیگر به درستی شکل میگیرند.