آب انبارها و کارکردهای دیروز و امروز

خبرگزاری مهر/ این خبر پیرامون آب انبارها و کارکردهای دیروز و امروز برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

آب انبارها در روزگار امروز با توجه به خشکسالی های پیاپی، کاهش بارندگی و در پی آن خشک شدن قنات ها ارزش خود را از دست داده اند و گاهی تغییر کاربری داده و نوازشگر چشمان گردشگرانی شده اند که به شهر تاریخی یزد می آیند و یا بعضی از آنها به مامنی برای جمع شدن زباله تبدیل شده اند.

جای تأسف دارد که این بناهای عظیم و مهم که روزی با قرار گرفتن در دل محلات شهر، با طی شدن شاید تا 50 پله به سمت پایین، آب محله ای را تأمین می کردند، امروز زباله دانی شده اند.

براساس مقاله آب انبارها و کارکردهای دیروز و امروز باید بدانید که آب انبارها دارای مخزنی مکعب، مکعب مستطیل و یا گاه استوانه ای شکل، سرپوشیده با دیوارهای قطور و بدنه داخل با ساروج اندود و معمولا پایین تر از سطح زمین برای ذخیره کردن آب ساخته می شدند که اغلب در دل محلات و یا در مسیر کاروان ها قرار داشتند تا عموم مردم به آنها دسترسی داشته باشند.

هر آب انبار معمولا در کنار یکی از دیواره ها راه پله مسقفی تا برابر کف زمین دارد و لوله منتهی به شیری در ارتفاع یک متری از کف پله تعبیه شده که آب را از درون مخزن به بیرون می رساند.

مردم سختکوش کویر یزد که به مردمان دیار قنات، قنوت و قناعت شهره اند، سالیان گذشته برای فرار از گرمای کویر آب انبارهایی را در محلات برای دسترسی مردم ایجاد میکردند که هم از گرمای کویر به خنکای آن پناه ببرند و هم آب خنک آن گوارا بخش وجودشان شود.

البته آب انبارها معماری های متعددی دارند، بعضی از آنها در دل مجموعه هایی مثل تکایا و مساجد قرار دارند که نمود بیرونی آنها بادگیرهایی است که برای جلوگیری از گندیده شدن آب تعبیه شده است.

بعضی آب انبارها نیز به صورت تک بنا در دل محلات قرار دارند که دارای بادگیرهای متعددی است که آب را نیز خنک نگه می دارد و در شهر یزد تا آب انبار هفت بادگیری نیز وجود دارد که بادگیرها بر روی سقف گنبدی آن قرار دارند و راهنمای مردم برای رسیدن به آب انبار نیز بوده اند.

برای دیدن کارایی آب انبارها میتوان سری به آب انبار تکیه امیرچخماق زد که برشی در داخل مخزن آن ایجاد شده تا بازدید کنندگان با نحوه کار آب انبار آشنا شوند.

در دو طرف مخزن راه های باریکی برای ورود و خروج آب قرار گرفته است که آب را از مسیر قنات و چشمه ها به طرف مخزن هدایت می کند و توسط این آب راه ها وارد مخزن می شود و زمانی که مخزن پر شد از آب راه دیگر خارج می شود تا آب انبار دیگری را سیراب کند.

ملاتی که برای ساخت آب انبارها مورد استفاده قرار میگرفته، ساروج است که از آهک و سفیده تخم مرغ تهیه میشده است.

تعداد آب انبارهای یزد تا 70 آب انبار عنوان شده است. البته باید تاکید داشت که تمامی محلات قدیمی یزد که همگی در بافت تاریخی یزد جای گرفته اند، آب انباری برای تأمین آب خود داشته اند که معمولا به نام محلات شهره بوده اند.

آب انبار ستی فاطمه همسر امیرچخماق دارای پنج بادگیر است که در سمت راست مجموعه امیرچخماق واقع شده که در دوره تیموریان ساخته شده و در حال حاضر به زورخانه تغییر کاربری داده است.

آب انبار تکیه نیز در حال حاضر محل استقرار بخشی از موزه آب است که با توجه به برش ایجاد شده در مخزن آن، محل مناسبی برای آشنایی با کارکرد آب انبارها برای مشتاقان است که در صفه دوم تکیه قرار گرفته و 52 پله دارد.

آب گیری آب انبارها معمولا در ماههای سرد سال صورت میگرفت این کار از نزدیک صبح آغاز میشد و پس از آبگیری دو یا سه روز بعد از نشست املاح آب، بسته به گنجایش مخزن، سنگ نمک را به صورت آب کرده یا نیمه کوب یا سنگ از طریق دریچه بادگیر یا دریچه های گنبد به داخل مخزن می انداختند تا از گندیدن آب جلوگیری کنند.

پول خرید نمک را مردم محل یا کسی که آن را وقف کرده بود، پرداخت میکردند. پس از حل شدن نمک، لایه ای از املاح نمک روی آب بسته میشد که مانع از فاسد شدن آب میشد. پس از آب گیری، منافذ مخزن به خوبی بسته میشد.

آب انبارها پایان فصل تابستان و اواخر فصل زمستان لایروبی میشدند که پس از تخلیه کامل آب، رسوب مانده در مخزن قبل از خشک شدن توسط لایروبان یا لجن کشان از طریق منافذ گنبد خارج میشد.

بناهایی که چنین هوشمندانه برای تأمین آب مردم یزد ساخته شده بودند، حیف است که این روزها به زباله دانی تبدیل شوند.

حسین مسرت؛ نویسنده کتاب آب انبارهای شهر یزد