باید برای گردشگری هنری تقاضا ایجاد کرد

ایلنا/ براساس سخنان یکی از فعالان گردشگری هنری و خبرهای بدست آمده، باید برای گردشگری هنری تقاضا ایجاد کرد.

صنعت «گردشگری» و «هنر معاصر» از بسیاری جهات می توانند برای هم ارزش آفرینی کنند. هنر معاصر قابلیت برقراری ارتباط با طیف گسترده ای از مردم را دارد، بویژه زمانی که یک اثر هنر معاصر در قالب یک طرح گرافیتی بر دیوارهای یک شهر ظاهر می شود یا بصورت یک پرفورمنس آرت در مقابل رهگذران به اجرا در می آید. هنر معاصر راه ارتباط با توده مردمی را بلد است که شاید هرگز راهشان را به سمت موزه های هنری کج نکنند؛ اما مسلما برای دیدن یک اثر هنری که با بازی های نور بر روی یک بنای تاریخی خلق شده برای لحظه ای به تامل می ایستند و این همان نیرویی است که هنر معاصر، در مقایسه با تمامی سبک های گذشته و همعصر خود، به میزان زیادی از آن برخوردار است. هنر معاصر می تواند ارتباط نزدیک خود با مخاطب را به یک مشارکت فعال ارتقا دهد.

ریحانه جمالی هنجی (مدرس و پژوهشگر گردشگری) است که در سابقه کاری خود فعالیت هایی را در زمینه توسعه گردشگری هنری انجام داد. او با بیان اینکه باید اراده توسعه گردشگری و هنر در کشور وجود داشته باشد، تاکید کرد که دولت باید بدنبال ایجاد اتفاقات جدیدی در گردشگری باشد و سبد گردشگری کشور را متنوع کند.

به گمان جمالی، وقتی هنوز اخبار هنرهای معاصر جایگاهی در شبکه های صداوسیما ندارد، صحبت از توسعه گردشگری هنرهای معاصر بیهوده است. گفتگوی کامل ما را با ریحانه جمالی هنجی پیرامون اینکه باید برای گردشگری هنری تقاضا ایجاد کرد، بخوانید:

برای آغاز سخن برایمان بگویید که چه تعریفی میتوان برای گردشگری هنری ارائه داد؟

در حوزه گردشگری ما بحثی به نام گردشگری هنری داریم که زیرمجموعه آن امثال گردشگری موسیقی و گردشگری تئاتر و… است. توسعه گردشگری هنری باعث چند اتفاق می شود. برای حفظ میراث یک کشور لازم است که سه مرحله طی شود: اولا زمانی می توانیم چیزی را حفظ کنیم که دوستش داشته باشیم و زمانی چیزی را دوست داریم که بشناسیم. کمک گردشگری به هنر معاصر این است که باعث می شود مردم همان سرزمین و سایر دنیا نسبت به آن هنرهای معاصر آشنایی پیدا کنند و در نهایت آن را حفظ کنند. بعد از انقلاب صنعتی ما خیلی میراثمان را حفظ نمی کنیم و آنچه که گذشتگانمان نسل به نسل منتقل میکرده اند را راحت کنار می گذاریم و از دست می دهیم. گردشگری می تواند به حفاظت از این فرهنگ ها و هنرهای معاصر هم کمک کند.

نمی شود به هنر معاصر امروز به صورت مستقل نگاه کرد بلکه باید آن را در یک سیر تاریخی مشاهده کرد. مثلا هنر محیطی سابقه ای چند هزار ساله دارد و ما آن را در غارنگاره ها و سنگ نگاره هایمان هم می بینیم. همه کارهایی که امروز به اسم هنر معاصر انجام می دهیم پیشینه های چند هزار ساله دارد و ما با تفکر امروزی تغییراتی در آن ایجاد می کنیم. بنابراین انسان مدرن باید کمی از خودخواهی خود بکاهد و این نگاهش را عوض کند که این من هستم که دارم این کارها انجام می دهم. نه اینطور نیست. مخصوصا که با توجه به امکانات امروزی هنرمند بودن آنقدرها هم کار شاقی نیست. اتفاقا باید نگاهی به گذشته داشته باشیم.

به نظر شما کشور ایران از ظرفیت کافی برای توسعه گردشگری هنرهای معاصر برخوردار است؟

براساس مقاله باید برای گردشگری هنری تقاضا ایجاد کرد، باید بدانید که یکی از مشکلات ما این است که هنرمندان چون دغدغه زندگی روزمره دارند خیلی امکان و فرصتی نداشته اند که ابداعات و خلاقیتی در هنر خود داشته باشند. از نظر هنر معاصر خیلی حرفی برای گفتن نداریم. مگر اینکه برنامه ریزی شود. هنر از دوره باستان تاکنون همیشه در سایه امنیت و پول رشد میکرده است. قبلا امنیت مور نیاز امنیت جسمانی بود اما حالا امنیت روحی مطرح است. ممکن است در کشورمان جنگ و درگیری نداشته باشیم اما وقتی امنیت روحی نباشد، هنرمند نمی تواند خلاقیت داشته باشد.

از طرفی مگر در کشور چند گالری و فرهنگسرا افتتاح می شود و در آنها نمایشگاه های هنری برگزار می شود؟ تعداد به نسبت جمعیت بسیار کم است. اغلب شهرهای ایران گالری ندارند. باتوجه به جمعیت پانزده میلیون نفری تهران چندگالری داریم؟ شهری مثل پاریس لندن و سن پترزبورگ را مقایسه کنید با تهران؛ ما در مقایسه با اینها در حوزه هنرهای معاصر کاری نکرده ایم.

آن سرزمینی که می خواهد بحث گردشگری هنرهای معاصرش را رشد بدهد خیلی مهم است که کل کشور و نظام تصمیم گیر این را بخواهد. در حال حاضر نصف هنرها را ندیده می گیریم. باید دید با چه معیاری این را می سنجیم. اگر کمّی نگاه کنیم بله تا حدودی ما امکاناتی داریم، اما با معیارهای جهانی و بررسی اینکه کل دنیا در بحث گردشگری هنرهای معاصر چه می کند می بینیم که ما خیلی عقبیم. در مورد موزه ها هم همینطور. الان موزه های دنیا به مرحله ی پست مدرنیسم رسیده اند اما ما هنوز در مرحله کلاسیک هستیم. البته تعدادی موزه های هنری داریم که جاذب گردشگر هستند. اما واقعیت این است که با توجه به محدودیت هایی که وجود دارد، از نظر هنر معاصر حرف چندانی برای گفتن نداریم.

براساس مقاله باید برای گردشگری هنری تقاضا ایجاد کرد، باید بدانید که گردشگری هنرهای معاصر به عنوان زیرمجموعه گردشگری هنری در نظر گرفته می شود و می بینیم که فعالیت های اگر چه محدود اما قابل توجهی در این زمینه در حال انجام است مثل افتتاح هنرمندسرا در شهرهای مختلف کشور.

الان هر کار هنری که انجام بدهیم هنر معاصر است، چون با ذهن هنرمند امروزی انجام می شود. اگر هنر قدیم را با هنر امروز ترکیب کنیم هنر معاصر است. در موسیقی هم، چنین اتفاقی می افتد و تلفیقی از سبک های مختلف در نهایت یک موسیقی معاصر را بوجود می آورد. بحث مهم این است که ما مشکل بنیادیمان در جذب گردشگر داریم. حالا وقتی مخاطب خاص تر شود و بخواهیم گردشگر هنرهای معاصر را جذب کنیم، می بینیم که امکان توسعه چنین گردشگری با این علائق ویژه خیلی بعید است. توریست خارجی که به خاطر هنر معاصر به ایران وارد شود وجود ندارد. یا اینکه ما مسافر خارجی برای تئاترهایمان نداریم. ممکن است با هدف دیگری بیاید و در ضمن سفر از آثار هنرهای معاصر هم بازدید کند. ما باید آن قدر در سطح بین المللی تبلیغ خوبی داشته باشیم که گردشگر بلیت بگیرد و برای بازدید از یک رویداد یا اثر هنر معاصر به ایران سفر کند.

در آن صورت می توانیم بگوییم گردشگری هنرهای معاصر داریم. خیلی بعید است که من گردشگر از تهران به شهر دیگری بروم تا از یک گالری بازدید کنم. تعریف گردشگر هنر معاصر این است که به قصد دیدن هنر معاصر سفر کرده باشم. نه اینکه آبشار و پل دیده ام حالا در کنارش از یک جاذبه ی هنر معاصر هم بازدید کنم. هیچ آماری نداریم که گردشگر داخلی و خارجی به خاطر هنر معاصر به ایران سفر کرده باشد. درآمد و آمار باید مشخص باشد تا بتوانیم آن را به رسمیت بشناسیم.

گردشگر هنری کیست و چه ویژگی هایی دارد؟

گردشگران هنری کسانی هستند که علائق ویژه ای دارند و معمولا میانسال هستند. سالن های هنری را همین ها اشغال می کنند. اینها از وضع مالی نسبتا خوبی برخوردار هستند. گردشگر هنری چند نوع است. یا فعال هستند یا منفعل. منفعل کسی است که تنها بیننده است و تماشاچی. گردشگر فعال کسی است که کنار دار قالی بایستد و خودش هم چند گره بزند. یا پشت چرخ سفالگری بنشیند. اتفاقا گردشگری دنیای امروز به دنبال این است که گردشگر هنری هم به دنبال تجربه گرایی برود. یعنی فقط تماشاچی نباشد.

یک زمانی می گویند مثلا تو کوزه خودت را بساز و از ما بخر و به یادگار با خودت ببر. این سبک خیلی جدیدی است. ما در این مقوله هم کاری نمی کنیم و تجربه خاصی برای گردشگرمان ایجاد نمی کنیم. صنوف مختلف هنری هم آموزش ندیده اند. نمی دانند که برای گردشگر جالب است که پشت دار قالی بنشیند. مشکل دیگر ما در اینجاست که صنوف مختلف هنری آموزش ندیده اند که با گردشگر چگونه برخورد کنند.

تورگردان ها هم باید آموزش ببینند که این برنامه ها را پیش بینی و تعریف کنند.

در این حالت احتمال شخصی کاری بالا می رود. مثلا فلان آژانس در اصفهان گردشگرهایش را فقط پیش فلان هنرمند می برد و انحصاری می شود. دو لبه شمشیر است باید خیلی با دقت عمل کرد. وقتی گردشگری هنری را در بستر طراحی تجربه برای گردشگر پیش می بریم کارهای بسیار خلاقانه ای می توان انجام داد.

در گردشگری هنری دو دنیای به نظر بیگانه گردشگری و هنر را با هم پیوند می دهیم. برای هر کدام از این حوزه چه وظیفه ای متصور هستید؟

یکی از بهترین کارها این است که گردشگری را با هنر ترکیب کنیم. چون گردشگری باعث می شود که عموم مردم با هنرهای جامعه مان آشنا شوند و خانه های مردم از هنرهای هنرمندان پر شوند و به این ترتیب سلیقه جامعه هم ارتقا پیدا می کند. اما امروز تنها آژانس های گردشگری می توانند در حوزه توسعه گردشگری هنری کار کنند که از لحاظ مالی بتوانند در بحث تبلیغات خوب عمل کنند. مثلا ممکن است در ابتدا چند تور ببرند و ضرر کنند اما اینکه بتوانند از لحاظ مالی تا رسیدن به سود این وضعیت را ادامه دهند، خیلی سخت است.

بخش خصوصی به ندرت می تواند این کار را بکند مگر اینکه روی یک سایت خاص هنری کار کند. مثلا یک کارگاه خاص صنایع دستی در تهران وجوددارد که تورهای تهرانگردی می توانند از آن کارگاه دیدن کنند. وگرنه بخش خصوصی خیلی توان این را ندارد که به شناساندن و رشد گردشگری هنری در جامعه اقدام کند. البته فقط هم بحث برنامه ریزی نیست. بلکه به سرمایه نیاز دارد. آژانس های ما خودشان هم به فکر کار فرهنگی نیستند و بیشتر به دنبال سود هستند. برای همین روی تور آنتالیا برنامه ریزی می کنند. یکی از مشکلات بخش خصوصی این است که دغدغه فرهنگی ندارند.

دولت به عنوان یکی از ذینفعان توسعه گردشگری هنری در ایران برای تحقق آن باید چه وظیفه ای را باید به عهده بگیرد؟

کل مراجع دولتی و رسمی وظیفه شان نوشتن استراتژی و پس از آن تبلیغات و بازاریابی و برندسازی به صورت بین المللی است. ضمن آن که باید بر اجرای تمام این برنامه ها هم نظارت کند. در عین حال گویا اصلا توجیه نشده ایم که می شود با برگزاری رویداد و جشنواره ی هنری جذب گردشگر داشت. ما اصلا جشنواره ای نداریم. اگر هم باشد جشنواره ی عشایر و خوراکی است و این هنری نیست. در مقایسه با فستیوال های هنری دنیا که از همه جا برایشان گردشگر می آید ما بسیار کم کار هستیم. زمانی گردشگری واقعی اتفاق افتاده است که بتوانیم مخاطب عام را جذب کنیم. مخاطب خاص همیشه مسیرش را برای دیدن آثار مورد علاقه اش پیدا می کند، اما زمانی گردشگری شکل میگیرد که آن را وارد عموم مردم کنیم. ما نتوانستیم این را انجام دهیم. مراجع رسمی باید بخواهند که این نوع گردشگری شکل بگیرد.

بسیاری از هنرهای ما مثل تئاتر و سینما به وزارت ارشاد مربوط می شود و مثلا صنایع دستی زیر مجموعه ی وزارت میراث است. این دو وزارتخانه به صورت جزیره ای مدیریت می شوند و ارتباط خاصی با هم ندارند. نماینده ای هم ندارند که با هم بنشینند و صحبت کنند تا برای گسترش هنر و گردشگری اقدام مشترک داشته باشند. اما چنین رابطه ای بین دو وزارتخانه وجود ندارد. دیگر بخش های درگیر در این توسعه مانند سازمان محیط زیست، منابع طبیعی و جهاد کشاورزی هم هیچ ارتباطی با وزارت میراث ندارند.

عموم مردم چگونه باید وارد فضای هنر شوند؟

با کمک رسانه. قدرت رسانه را میتوان در این زمینه به کار گرفت. یک فستیوال هنری در ایران با برنامه ریزی خوب و دقیق که رسانه هم پشتش باشد می تواند به راحتی گردشگر را وارد کشور کند. ما برای تبلیغ هنر سطح بالا و خوب، رسانه نداریم. سلیقه جامعه را رسانه ای مثل صدا و سیما باید بتواند ارتقا بدهد. اما مرجع رسمی نمی خواهد، چرا که هنر و میراث برایش اهمیت ندارد. در ابتدا باید این اراده در سیستم دولتی شکل بگیرد. همه چیز خیلی وابسته به دولت است. اجازه بزرگ شدن بخش خصوصی داده نمی شود.

بخش خصوصی ما کمتر در بخش فرهنگی و هنری است و پولش را بیشتر در ساخت و ساز می گذارد. مردم ما خیلی هنردوست نیستند. درصد بالایی از جامعه سبقه موسیقی بسیار پایینی دارند. درست است که دم از این می زنند که موسیقی خیلی خوب است و نقاشی عالی است اما نه دنبالش هستند نه بازدید می کنند و نه پیگیر هنرمندان هستند. برای اینکه به این مردم چیز خوب ارائه نشده است. حالا اگر من بخواهم یک تور موسیقی سنتی را برگزار کنم مگر چند نفر شرکت می کنند؟

گردشگری بحث عرضه و تقاضاست. زمانی تقاضا، در جامعه وجود دارد و ما آن را عرضه می کنیم. زمانی هم برعکس است یعنی ما عرضه می کنیم و تقاضا را ایجاد می کنیم. در کشور ما تقاضا برای گردشگری هنری که جز گردشگری با علائق ویژه است وجود ندارد و عرضه ای هم برای آن وجود ندارد. از طرفی سازمان میراث فرهنگی بخاطر سبقه ایران در گردشگری میراثی اصلا روی بحث گردشگری هنری مانور نداده و بستری را برای تقاضای آن ایجاد نکرده است. مگر ما چقدر نقاشی و موسیقی را به دنیا معرفی کرده ایم؟ خیلی کم.

چگونه باید تقاضا را برای گردشگری هنری ایجاد کرد؟

ما نه برنامه ای برای آن داریم و نه رسانه هایمان برای آن تبلیغی انجام می دهند. صدا و سیما قوی ترین رسانه در ایران است بعد از آن هم صفحات مجازی. در هیچکدام از اینها تبلیغ گسترده ای برای هنر و گردشگری هنری نمی بینیم. در همه جای دنیا هر اتفاق هنری می افتد آن را در اخبارشان می گویند. ما سیاسی هسیتم که اخبار هنری نداریم که بطور مثال اخبار نمایشگاه های گالری های مهم را اعلام کنند که یا بگویند در موزه هنرهای معاصر در زمان های مختلف سال چه نمایشگاه هایی برپاست. یک بحث مهم ایجاد شناخت است. وقتی مردم یک جامعه هنر خودشان را بشناسند هر کدام به نحوی به آن رجوع می کنند، تقاضا برای خرید و استفاده از آن هنر زیاد می شود و این مساله به توسعه ی اقتصادی در هنر می انجامد، مخصوصا در بحث صنایع دستی.

باید بدانیم که گردشگری اول باعث شناخت می شود. این شناخت تقاضا ایجاد می کند و این تقاضا به ایجاد انگیزه و همچنین توسعه اقتصادی می انجامد. هر قدر تنوع محصولات گردشگری بیشتر باشد مخاطبان داخلی و خارجی ما هم بیشتر خواهد بود. زمانی یک گردشگر خارجی وارد کشور می شود که جاذبه های برجسته گردشگری را دیده است و می پرسد خب الان هنر ایران در حال انجام چه کاری است و در چه مرحله ای است؟ ما چیزی برای عرضه نداریم. در سبد گردشگری ما سه چهار مورد بیشتر نیست. در کشورهای دیگر تنوع محصولات گردشگری بسیار بالاست.

از امکانات فضای مجازی چقدر توانسته ایم در توسعه هنرهای معاصر و گردشگری بهره ببریم؟

دولت در زمینه گردشگری در فضای مجازی خوب عمل نمی کند. چون متولی آن یک ارگان دولتی است به اسم وزارت میراث فرهنگی. شما صفحه اینستاگرام این وزارتخانه را ببینید و فعالیت ها و تعداد دنبال کنندگان آن را با صفحات مشابه مقایسه کنید. یک صفحه مرده است و فقط همان مکانهای تکراری را نشان می دهند. در حالیکه باید یک اتفاق جدیدی در گردشگری را عرضه کنند. یا دست کم در معرفی همان ها یک فرم جدیدی را ارائه بدهند. برخی کارشناسان وزارت میراث واقعا چیزی درباره گردشگری با علائق ویژه نمی دانند. دغدغه شان نیست فعلا. شاید دولت جدید کمی با رویکرد گردشگری وارد عمل شود. اما تا امروز ما در ایران قصد پول درآوردن از گردشگری را نداشته ایم و فقط اعلام کرده ایم که داریم تا در دنیا نگویند اینها نمی توانند گردشگری داشته باشند.

پیشنهاد و راهکار شما برای توسعه گردشگری هنری در ایران چیست؟

اول اینکه ارزش هنر و چرایی و اهمیت آن را در جامعه نشان بدهیم. برای تحقق این امر همه باید با هم کار کنند. دولت، مردم، بخش گردشگری و دست اندکاران هنر باید هم هدف شوند. در حال حاضر بعضی هنرها هستند که مجوز نمی گیرند. مثلا زمانی ما نقش حرکات آیینی را در گردشگری مورد توجه قرار داده ایم و یک گروه حرکات موزون با دشواری های بسیار توانستند یک مجوز از وزارت ارشاد بگیرند. اگر همه ذینفعان دست به دست هم بدهند و بخواهند که از گردشگری هنری کسب درآمد کنند ممکن است این پیوند اتفاق بیفتد. اما راستش را بخواهید این خیلی دیدگاه آرمانی است.