مدرسه غیاثیه خرگرد خواف گل سرسبد بناهای عصر تیموریان است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، مدرسه غیاثیه خرگرد خواف گل سرسبد بناهای عصر تیموریان است.

خرگرد یکی از قریه ها یا شهرک های کهن و پر آوازه ولایت خواف بوده که حداقل از سده چهارم ه. ق نامش به متون معتبر تاریخی و جغرافیایی مانند «تاریخ نیشابور» الحاکم نیشابوری (405-321ه. ق)، «صورة الارض» ابن حوقل (350ه. ق)، «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» مقدسی (375ه. ق) و «معجم البلدان» یاقوت حموی (621-615 ه. ق) آمده است.

به نظر می رسد که با گذشت زمان، اعتبار خرگرد افزایش یافته، شهرت و عظمت آن از قرن ششم تا نهم ه. ق در اوج بود، زیرا احتمالا در اواسط قرن ششم یکی از نظامیه ها که ایفای نقش دانشگاه های جامع را به عهده داشته، به سعی و سفارش «خواجه نظام الملک طوسی» در خرگرد ساخته شده و در اواسط قرن نهم ه. ق نیز مدرسه عظیم و باشکوه غیاثیه به همت «غیاث الدین پیر احمد خوافی» در خرگرد احداث شده و رسالت علمی خرگرد خواف را تداوم داده است.

جالب و قابل تأمل این که گویا مدرسه غیاثیه خرگرد صرفا یک موسسه فرهنگی و آموزشی نبود بلکه به عنوان یک نماد تجسمی و تزیینی نیز به خرگرد اعتبار می بخشیده است. دلیل طرح این فرضیه این است که تمامی بدنه های خارجی بنا با کاشی معرق و تلفیق آجر و کاشی آراسته شده و در هیچ نقطه ای داغی دیوار یا نشانه ای از الحاق سازه معماری به آن دیده نمی شود.

براساس مقاله مدرسه غیاثیه خرگرد خواف گل سرسبد بناهای عصر تیموریان است، باید بدانید که حتی در پشت بنا سعی شد با قرینه سازی جلو آمدگی های منشوری شکل در دو طرف و بیرون زدگی دیوار پشتی کتابخانه و آرایش آنها با آجر و کاشی، بنا را خوش منظر نشان دهند.

بنابراین میتوان فرض کرد که مدرسه غیاثیه با ساختار و منظری متناسب و متقارن مشتمل بر یک ایوان ورودی بلند و دو گنبد بر دو سوی ایوان و دو برج مدور تزیینی با پایه چند ضلعی و ساقه استوانه ای بر دو گوشه جبهه ورودی مانند یک نماد تجسمی در میانه میدان مرکزی شهر خودنمایی میکرده است.

در برداشت «برنارد اوکین» از موقعیت و ماهیت آن بنا تا حدودی به جلوه نمادین مدرسه اشاره می شود: چون مدرسه در دهکده ای کوچک بنا شد، ساختمانهای مجاور برای تحقق نقشه آرمانی که قوام الدین داشت، مانعی محسوب نمیشدند.

البته اعتقاد اوکین بر اینکه خرگرد در عصر تیموریان دهکده کوچکی بوده، قابل تردید است زیرا وسعت عرصه محوطه باستانی خرگرد بیانگر خلاف نظریه اوکین می باشد و از طرف دیگر مدرسه غیاثیه خرگرد در جایگاه یک بنای شهری ارزیابی می شود نه روستایی. شاید مناسب تر باشد این فرضیه را بپذیریم که تجسم نمادین مدرسه، در میدان مرکزی شهر خرگرد خود نمایی میکرده است.

مدرسه غیاثیه بنایی است چهار ایوانی با نقشه مستطیل دارای ابعاد 56×44متر ایوان بلند و ورودی بر میانه قاعده شمال شرق ایجاد شده و راهرو از انتهای آن ایوان به درون راه یافته است.

پس از ورودی نخستین فضای معماری «هشتی» چلیپایی شکل مدرسه است که بازوی سمت راست آن از طریق درگاهی به «مسجد» و بازوی سمت چپ به «مدرس» گشوده می شود.

مسجد و مدرسه از نظر پلان و تزیینات تقریبا مشابه یکدیگرند با این تفاوت که بر دیوار قبله مسجد محرابی نفیس تعبیه شده است.

مدرسه غیاثیه از نوع بناهای چهار ایوانی است که بزرگترین ایوان در سمت قبله است و دو ایوان جانبی مدرسه نسبتا کوچکتر و قرینه یکدیگرند.

بر دو جانب هر یک از ایوان ها هشت غرفه یا ایوانچه با هشت حجره در انت ها به صورت دو طبقه ساخته شده است. در هر گوشه نیز علاوه بر دو اطاق چلیپایی شکل نسبتا بزرگ بر روی هم، یک درگاهی تعبیه شده که ورود به طبقۀ اول و بام را ممکن می کند.

از میانه دیوار انتهایی ایوان جنوب غربی یا ایوان قبله مدرسه یک درگاهی به تالار مستطیل شکلی باز می شود. احتمال دارد که آن فضای معماری کتابخانه مدرسه بوده است.

مدرسه غیاثیه خرگرد دارای یک در اصلی و هشت ورودی فرعی است که از طرفین به درون مدرسه راه داشته است. نکته جالب و قابل تأمل این که بر روی بدنه گچ اندود دیوارهای جانبی آن درگاه ها آثار و نشانه های نصب در مشاهده نمی شود و این امر به این معنی است که رفت و آمد عموم به درون مدرسه مجاز و امکان پذیر بوده و این امر خود شاهد بر این است که اطراف مدرسه باز و احتمالا معبر عام بوده است.

حضور تعداد زیادی از طالبان علم و استادان دانشمند مدرسه غیاثیه در خرگرد، رونق و رواج علم و معرفت را در آن شهر موجب میشده است.

شیوه معماری، تزئینات معماری و کتیبه ها

مدرسه غیاثیه خرگرد خواف به شیوه معماری «آذری» ساخته شده است، در این شیوه معماری که از اوایل قرن هشتم هجری قمری در آذربایجان آغاز و سپس در سرتاسر ایران گسترش یافت، بناها در دو مرحله سفت کاری و نازک کاری ساخته می شدند؛ درصورتیکه در شیوه قبلی یا «شیوه رازی» بناها در یک مرحله شکل می گرفتند و تزیینات و کتیبه ها همزمان با چیدن دیوارها بر بدنه بنا جای میگرفتند.

در سبک آذری معماران و هنرمندان فرصت می یافتند پس از برپایی کالبد بنا، بدنه ها را در خارج و داخل بنا به کمک مصالح گوناگون بیارایند.

به پیروی از این اصل و نیز چگونگی ساختار بنا، تاکید بر زیبایی و چشم نواز بودن مدرسه غیاثیه در تمامی نقاط مدرسه محرز گردیده و معمار در جهت همانند کردن آن با «بهشت» گام برداشته است.

از جبهه شمال که به ایوان ورودی بنگریم، علاوه بر تقارن برج ها در دو گوشه و غرفه های طرفین ایوان، رعایت نسبت های طلایی در دهانه ها و ارتفاعات، منظر بنا بسیار موزون و منطقی به نظر می رسد.

با چیدمان کاشی به شیوه های گوناگون معرق و هفت رنگ، در هیأت نقوش هندسی، گیاهی و کتیبه زیباترین منظر را به نمایش گذاشته اند. هماهنگی و توازن گنبدهای متقارن مسجد و مدرسه با ایوان ورودی مطبوع و دلنشین است.

بر دو سوی هشتی ورودی مدرسه غیاثیه، مسجد و مدرس (تالار اجتماعات) واقع شده اند. این دو فضای فاخر معماری از نظر نقشه یکسان اما از جهت تزیینات معماری اندکی با یکدیگر متفاوتند اما هر دو خوش منظر و زیبایند.

عمده ترین تفاوت ساختاری آنها در این است که تالار سمت راست (مسجد) برخوردار از محرابی در سمت قبله است، بی تردید این محراب از جمله زیباترین و ظریف ترین فضاهای معماری مدرسه بشمار می رود و ظرافت و باریکی تراشه های کاشی که به صورت معرق در کنار هم چیده شده و تزئینات و کتیبه ها را شکل داده اند، بیننده را به شگفتی و تحسین وا میدارند.

آرایش داخلی مسجد و مدرس نیز زیبا و باشکوه است. ازاره دیوارها با نقوش ستاره ای و چند ضلعی که با تلفیق کاشی و سنگ مرمر سفید شکل گرفته زینت یافته و گوشه جرزها نیز با ستون نماهای مرمرین تا ارتفاع حدود یک متر تجهیز و استحکام بخشی شده است.

تبدیل قاعده مربع به هشت و شانزده ضلعی و در نهایت یک نورگیر زیبای هشت ضلعی در میان یک شمسه، با فیلگوش ها برای هنرمند فرصتی فراهم کرده تا با کاربندی، مقرنس، قاب بندی های متناسب و نقاشی روی گچ زیر گنبد را چون جواهر بیاراید و نورگیرهای جالب و زیبایی که انعکاس پرتوهای نور را از سقف به بدنه ها می تابانیده اند در مقرنس ها و قاب ها با ایجاد سایه روشن چشم انداز رؤیایی و زیبایی ایجاد میکردند.

کلیه عوامل تزیینی و ساختار مسجد و مدرس، آن ها را در قامت فضاهای مناسب معنوی و آموزشی در آورده است.

آرایه های بدنه داخلی صحن مدرسه، ایوان ها و غرفه ها هم بسیار زیبا و متین هستند.

دور ایوان های چهارگانه و اطراف ورودی در ایوان شمالی در داخل و خارج با کتیبه ثلث درشت و زیبای سفید بر زمینه لاجوردی آراسته شده و بر رویه پایه های حد فاصل غرفه ها نیز قاب های تزیینی به رنگ های سبز، نارنجی، فیروزه ای و آبی بر زمینه لاجوردی نقش بسته که برخی از آنها مکتوب به کتیبه و برخی مزین به نقوش تزیینی هندسی و گیاهی می باشند. لچکی های دو طرفه طاق ها نیز با اسلیمی و تزیینات رنگارنگ زینت یافته است. دیوار غرفه ها و ایوان ها تا ارتفاع حدود یک متری ازاره تزئینی تلفیق سنگ مرمر و کاشی داشته و بدنه غرفه ها با خطوط معقلی و قاب های هندسی زینت یافته اند.

دیواره و سقف ایوان ها با گل های اطلسی، شمسه و قاب های صلیبی شکل بسیار زیبا تزیین شده و انتهای ایوان ها با مقرنس های پر کار و زیبا آراسته شده است. براساس کتیبه ها، مدرسه غیاثیه خرگرد به سعی «پیر احمد خوافی» وزیر شاهرخ تیموری و با معماری هنرمندانه دو برادر معمار به نام های استاد «قوام الدین» و استاد «غیاث الدین» شیرازی بنیان گرفته است. استاد قوام الدین کار را تمام نکرده از دنیا رفت و به فاصله کمی از مدرسه در گورستان عمومی خرگرد به خاک سپرده شد و برادرش استاد غیاث الدین در سال848 ه. ق کار را به پایان برد. آن بنای مجلل احتمالا با الهام از نام او و غیاث الدین پیر احمد خوافی «غیاثیه» نامیده شد و پس از آن، صفحات سفید گچ اندود دیوار هایش در بعضی نقاط جلوه گاه اشعار و پند های عبرت آموز رهگذران شد.

این بنا در گذر زمان آسیب های فراوانی دیده و سالهای متمادی توسط انجمن آثار ملی و اداره کل میراث فرهنگی خراسان مرمت و تثبیت گردیده، در تاریخ پانزدهم دی 1310 به شماره 126 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

به نظر می رسد اختصاص مدرسه غیاثیه خرگرد به «دانشکده هنر» مناسب ترین اقدام توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و وزارت علوم و تحقیقات باشد.