اطلاعاتی که از تجزیه و تحلیل کتیبه های هخامنشی بدست آمده اند

ایلنا/ این خبر پیرامون اطلاعاتی که از تجزیه و تحلیل کتیبه های هخامنشی بدست آمده اند، برای شما نگارش شد.

با توجه به مسئله خط فارسی باستان و معمای شورش گئوماته، دین پادشاهان هخامنشی بی هیچ تردیدی یکی از جذاب ترین و در عین حال بحث برانگیزترین فصول تاریخ ایران باستان محسوب می شود.

بخشی از کتاب کتبیه های هخامنشی تالیف پی یر لوکوک و ترجمه نازیلا خلخالی به این مهم پرداخته و براساس تجزیه و تحلیل اطلاعاتی که از کتیبه های هخامنشی بدست آمده و تلفیق آنها با داده های نویسندگان یونانی سعی دارد تا بسط و گسترش دین را در ایران بطور کلی و بالاخص در میان ایرانیان غربی، یعنی مادها و پارس ها بیان کند؛ البته معتقد است، تفسیر اوستا که خود متأثر از جریان های متناقض اندیشه است، چشم انداز دین در عهد هخامنشیان را آنچنان که متون بر ما آشکار می کنند، صرفا دچار ابهام می کند.

براساس مقاله اطلاعاتی که از تجزیه و تحلیل کتیبه های هخامنشی بدست آمده اند باید بدانید که اجداد ایرانیان و هندیان در اصل ملتی واحد و یکپارچه را تشکیل میدادند. داده های زبانی در این خصوص انکارناپذیرند. پس میتوان چنین فرض کرد که دین آریاییان در اصل تا حدودی مشابه بوده اند و جدایی این قوم از یکدیگر سبب بروز اختلافاتی شد که بتدریج میراث مشترک را تغییر داد. ولی این جدایی چندان هم نافی روحیه محافظه کارانه نبود. کل ابهام متون هخامنشیان، مثل ابهام در متن اوستا، ناشی از ارزیابی دقیق بدعت ها و سنن قدیمی است.

مولف این کتاب معتقد است: ایرانیان در دو نکته اساسی بدعت گذاری می کنند: یکی، تبدیل واژه قدیمی هندواروپایی deiwos که در کل بر خدایان اطلاق می شود به دیو و دیگری، ظهور ایزد مافوق و برتر یعنی اهوره مزدا.

در تمام زبانهای هند و اروپایی، رد پاهای واژه deios و اشتقاقهای آن برای نشان دادن خدایان در کل و گاه نیز نام یک خدا مشاهده می شود. این واژه نزد ایرانیان به وضوح تبدیل به واژهای تحقیرآمیز شد: فارسی باستان daiva و اوستایی daeva از جمله خدایان شریر یا به اصطلاح دیوان هستند. این تغییر واژگانی همراه با وجه دیوی بخشیدن به آنها، گرچه همه خدایان هند و ایرانی به ارث رسیده را در برنگرفت، شامل بخشی از آنان شد.

ضمنا ایزدان جدیدی ظاهر شدند مهمترین آنها، ایزد مافوق و برتر ایرانیان، اهورامزدا بود که البته ایزدی یگانه نبود (این نام تقریبا همیشه در کتیبه های فارسی باستان به صورت یک واژه واحد نوشته شد، ولی در اوستا به صورت دو واژه). این واژه در میان مذهبیون ایرانی از هیچ بوجود نیامد. معادل واژه ahura در متون هندی asutra است که به طبقه ای از خدایان بلند مرتبه اطلاق می شود. واژه mazda با واژه سانسکریت medha (خرد) مرتبط است. پس شاید بتوان نام این خدای ایرانی را به «خدای خرد» ترجمه کرد.

از مدتها پیش، به پیوند میان اهورامزدا با خدای بزرگ ودایی ورونه توجه داشتند. برخی ورونه را همان اسوره در بالاترین مرتبه می دانند و او اگر نه ایزد برتر و مافوق، حداقل یکی از برجسته ترین ایزدان است. البته اشتباه خواهد بود اگر شخصیت اهوره مزدا را متأثر از شخصیت ورونه بدانیم با او (ورونه) را ایزدی فرض کنیم که این نام را بر خود دارد. در واقع، باید ایزدی را متعلق به عهد هند و ایرانی فرض کنیم، که از آن اهوره مزدای ایرانی و ورونه هندی مستقل از هم بسط یافته اند.

براساس مقاله اطلاعاتی که از تجزیه و تحلیل کتیبه های هخامنشی بدست آمده اند باید بدانید که مولف کتاب با ذکر این سئوال که دین ایرانیان چگونه و چه زمانی شکل گرفت؟ در پاسخ عنوان کرد: فرض محتمل بر این است که تحول در دین ایرانیان وقتی انجام گرفت که آنان از برادران هندی خود جدا شدند. ولی تغییر خدایان به دیوان و ظهور ایزد برتری مثل اهورامزدا می باید یا تحت تأثیر اصلاحگران دینی صورت گرفته باشد یا به احتمال بیشتر یک یا چند مکتب دینی اقدام به این کار کرده باشند، مثل همان چیزی که در هند اتفاق افتاد.

از اواخر قرن نوزدهم، تصور بر آن بود که طرد خدایان قدیم هندواروپایی به دلیل جدایی ایرانیان و هندیان بوده است. این فرضیه اغواگرانه است ولی اثبات پذیر نیست. در هر حال از قرار معلوم تغییر خدایان به دیوها پدیده ای خاص ایرانیان است. حضور همزمان اهوره مزدا در مقام خدای برتر، در ایران غربی (کتیبه های هخامنشیان) و ایران شرقی (اوستا) ظاهرا اثبات این مدعاست که تمام ایرانیان او را گرامی میداشته اند.

این شیوه نگرش، شدیدأ مورد مناقشه کسانی قرار گرفته است که مسئول این تغییر عمیق در دین ایرانیان را زرتشت (Zarahushtra) می دانند و معتقدند که این امر درست پس از جدایی ایرانیان از هندیان افتاق افتاده است.

براساس مقاله اطلاعاتی که از تجزیه و تحلیل کتیبه های هخامنشی بدست آمده اند باید بدانید که شخصیت تاریخی این پیامبر بزرگ گاه، هرچند به خطا، مورد تردید قرار گرفته است. به اعتقاد زرتشتیان تألیف مقدس ترین قسمت اوستا، یعنی گاهان، منسوب بدو است. اگر بخواهیم اصول عقاید او را استخراج کنیم، باید این کار را منحصرا از خلال گاهان انجام دهیم.

در اینجا تنها به ذکر چند نکته اکتفا می کنیم. اهورامزدای زرتشت بیشتر از یک ایزد برتر است، او ایزدی یکتا است. سرودهای گاهان با ایزدان بزرگ مجمع ایزدان ایرانی، مثل میتره و آناهیتا، که در بخشهای دیگر اوستا تکریم شده اند، کاملا بیگانه است.

با وجود این، دین زرتشت دین یکتاپرستی نیست. اهورامزدا مدام در معیت موجوداتی به نام امشه سپنته (جاودانان مقدس) است. اینها ایزدان جدیدی هستند و نامهایی دارند که در دین هندی مشاهده نمی شود. این نامها تجریدیند Asa Vahista (بهترین راستی)، Vohu manah (اندیشه نیک) XSara Vairya (شهریاری مطلوب)، Spanta Armiaiti (بردباری مقدس Hauryatat)، به این اسامی Spanta Mainyut (روح مقدس) نیز اضافه می شود.

این الهیات، با تمام سختگیری و خشک بودنش، به زبان پر صلابت و حکیمانه، به لهجه ای قدیمی از زبان اوستایی بیان شده و از هر جهت با دیگر متون اوستا که به ستایش ایزدان باستانی به ارث رسیده از گذشته دوردست آریاییان اختصاص دارند، در تقابل است. این «اوستای متأخر»، که به خطا این چنین می نامندش، بازتاب برداشتی قدیمی تر از مفهوم ایزدی است. این دین هنوز مملو از افکار طبیعت دوستانه ای است که ایزدان و عناصر طبیعت که ایزدان نشان دهنده آنها هستند، در آن با هم آمیخته اند و پایه و اساس مناسکشان قربانی کردن حیوانات و پیشکش گیاهان است.

برخی مورخان دین ایرانی چنین تصور می کنند که هخامنشیان تعالیم زرتشت را پذیرفته اند و اوستا خود وارد بخش غربی ایران شده است. به این نظریه میتوان شک کرد. باید اثبات کرد که تغییر چهره خدایان قدیمی به دیو و چهره برجسته اهوره مزدا میراث ماقبل زرتشت نیستند. این فرضیه، فرضیه ای است باطل، چون در کتیبه های هخامنشیان هیچگونه اشاره ای به امشه سپنته نمی شود. هیچ دلیلی هم برای ورود اوستا به ایران غربی وجود ندارد، چون مقامات دینی مادها، پارسها و امثال آنها هر کدام متون مقدس خود را داشتند. از سوی دیگر در تقویم ایران باستان هیچ نشانی از آیین زرتشتی نیست.

چهره اهورامزدای هخامنشی چهره خدایی برجسته است، ولی این خدا آنطوری که گاه می نویسند، خدایی یگانه نیست. به کرات عبارتی مثل «و دیگر خدایانی که هستند»، «با (تمام) خدایان» مشاهده می شود. سکوت در مورد نام این خدایان ناشی از این نکته است که ایشان هیچ نقشی در کتیبه ها ندارند، مگر همانگونه که خواهیم دید، در دوره اردشیر دوم.

اهوره مزدا در وهله نخست خدایی اهل عمل است.

نقش او، جدا از اهمیتی که خود او دارد، مشروعیت بخشیدن به شاه است. داریوش تاج خود را صرفا مدیون «رحمت اهورامزدا» است و صد بار این نکته را در سنگ نوشته های بیستون تکرار می کند، همانگونه که خشیارشا هم جانشینی پدر را مدیون اهوره مزداست.

این نقش کاملا نزد ایرانیان تازگی دارد. در اوستا منبعی نورانی، xwaranah که همانگونه که ریشه شناسی آن نشان می دهد، خاستگاه آن خورشید است، مشروعیت سلطنت را تضمین میکند. این منبع به هیچ وجه در مسلک سیاسی رسمی هخامنشیان جایی ندارد. این برداشت جدید از سلطنت براساس مشروعیت ایزدی، همانگونه که بخصوص متن استوانه کوروش نشان می دهد، در اصل متعلق به بین النهرین است، ولی مشخص نیست کدام پادشاه این برداشت را وارد ایران غربی کرد.

تمام این اقدامات و اعمال شاه تنها به اراده و خواست اهورامزدا صورت می گیرد، از آن جمله جنگهایی که شاه در آن پیروز می شود، اعاده سلطنت، جبران خسارات مردم به اسارت گرفته شده و تنبیه شورشیان.

اهورامزدا هم چنین خدایی آفریننده است.

بیشتر کتیبه ها با فصلی درباره آفرینش جهان آغاز می شوند: خدا «زمین، آسمان، انسان، و شادی را برای انسان آفرید.» مشابه چنین متنی در اوستا نیز مشاهده می شود. ولی بر خلاف اوستا عمل آفرینش جهان تا آنجا ادامه می یابد که داریوش، خشیارشا و دیگران را شاه میکند. 2 بدین ترتیب، به منشأ مشروعیت سلطنت می رسد.

وانگهی، عمل آفرینش جهان با عمل بنا ساختن شاه به موازات هم هستند. شاه، بی آنکه جنبه ایزدی به او داده شود به دلیل نقشهایش اهورامزدای روی زمین محسوب می شود. معادله ای که «خدای آفریننده» و «شاه سازنده را با هم یکی میکند در اوستا وجود ندارد، ولی در کتیبه ها مدام ذکر می شود.

اهوره مزدا در مقام خدایی پشتیبان و حامی همواره حضوری فراگیر دارد.

پیش از هر چیز اهورامزدا حامی سراسر «فضای شاهنشاهی» است، اعم از شاه و جانشینانش و بناها و بالاخص تمام کتیبه ها. این حمایت حتی پس از مرگ هم ادامه می یابد.

جدا از اهورامزدا خدایان منفردی که در کتیبه های هخامنشی به اسمشان بر می خوریم، آناهیتا و میثره هستند. آناهیتا ایزد آبهاست که قبلا درباره آن صحبت کردیم. برعکس میثره خدایی جالب توجه است و بی شک پس از اهوره مزدا مهمترین خداست.

در اوستا در سرودی از او تجلیل شده است که مهمترین و یکی از قدیمی ترین مجموعه های شعر اوستایی است. مقام و پایگاه ترس آور او، برخی مورخان را به این فکر انداخت که در دین زرتشت او را رقیب واقعی اهوره مزدا بدانند، همانگونه که بعدها کیش میترا یکی از رقبای بی چون و چرای مسیحیت در امپراتوری روم می شود.

احتمالا برخی از ایرانیان او را ایزد برتر خود می دانستند، ولی اثبات این نکته کاری دشوار است. حتی برخی بر این باورند که ایزد کوروش، میثره بوده است و آذین گلسرخی کشف شده روبروی جلوخانی آرامگاه پاسارگاد گواهی برای مناسکی بوده است که بنیانگذار شاهنشاهی ایران آن را گرامی می داشته است. پس تقابل این مراسم با مراسمی که داریوش برای اهورامزدا به جای می آورد جذاب است. ولی تمام اینها بی تردید فرضهایی بیش نیستند.

در عوض، باید درباره دلایلی پرس و جو کرد که اردشیر دوم و احتمالا تمام اخلاف او را به پیوند با این دو خدا در مقابل اهورامزدا سوق داد. برخی بر آنند که در اینجا نوعی خدایان سه گانه را ببینند، ولی برای اثبات این فرضیه متون نه به اندازه کافی واضح هستند و نه کافی. در اطلاعات دوره های بعدی، متعلق به عصر ساسانیان، از این نوع پیوند ایزدان خبری نیست.

از قرار معلوم ویژگی سلطنت اردشیر دوم بدعتگذاریهای دینی است که درباره آن در واقع مدرک و سند چندانی به دستمان نرسیده است.

بروسوس، مورخ بابلی عصر هلنیستی، چنین می گوید که این پادشاه نخستین کسی بود که مجسمه های «آفرودیت آنائیتیس» را در پرستشگاه های مختلف شاهنشاهی وارد کرده اگر به پلوتارک اعتماد کنیم (اردشیر) این احتمال است که پرستش آناهیتا با مشروعیت سلطنت همراه بوده باشد. پلوتارک می نویسد: «کمی پس از مرگ داریوش دوم، شاه اردشیر به پاسارگاد رفت تا در مراسم اعطای لقب شاه از جانب مقامهای دینی پارس شرکت کند. در آنجا معبد الاههای جنگجو قرار دارد که با معبد آتنا قابل قیاس است.» شاه نیز باید ردایی بر تن می کرد که کوروش کبیر پیش از شاه شدن و انجام مناسک ناشناخته غیر مذهبی بر تن داشت.

شاید این بدعت گذاری ها نیز بازگشتی به اعمال باستانی باشد که در عهد داریوش اول کنار گذاشته شده بودند. پلوتارک (اردشیر) همچنین از سوگندی سخن می گوید که اردشیر با آوردن نام میثره بر زبان یاد می کند و آنچه بس توجه برانگیز است این است نام این خدا، آنچنان که در روایت دوم (متون عیلامی) مشاهده شده، به صورت مادی آن ذکر شده است نه به صورت فارسی باستان، یعنی Mica

از آنجا که ایرانیان واژه قدیمی هندواروپایی را که بر خدایان اطلاق می شد منسوخ کردند، باید واژه دیگری را بجای آن می یافتند.

ایرانیان شرقی بنا به شهادت اوستا، واژه yazata را بکار می برند، از ریشه yaz -فارسی باستان yad قربانی کردن، «پرستیدن و ستایش کردن». پس این واژه به معنی «پرستیدنی و ستودنی» است.

ایرانیان غربی واژه دیگری، یعنی baga را دارند و این تفاوت قاموسی باز هم نشان دهنده این مسئله است که هخامنشیان با دین اوستا بیگانه بوده اند. از این واژه، که اغلب در اسامی ایرانیان غربی بچشم می خورد، از ریشه ای مشتق می شود که در بسیاری زبانهای هندواروپایی آمده است و معنی «تقسیم کردن» می دهد. در ریگ ودا خدایی به نام Bhaga دیده می شود که به ظاهر کم اهمیت است، ولی نقشش باید مهم باشد، چون این خدا در گروه با اعتبار آدیتیه ها در مقام همراه میثره حضور می یابد.

چطور شد که ایرانیان غربی این واژه را، که ظاهرا در دوره قدیم میثره را تداعی می کرد، انتخاب کردند؟ آیا باز هم در اینجا نشانه ای از اهمیت و رجحان این خدا به چشم می خورد؟ بعید نیست، ولی فعلا نمیتوان با اطمینان نتیجه گیری کرد.

کتیبه ها هیچگونه اطلاعاتی درباره ماهیت مناسکی که در مورد خدایان و بالاخص اهورامزدا برگزار میشده است در اختیارمان نمی گذارند. فعل –yad که ما آن را همواره «ستایش کردن» ترجمه می کنیم، بیش از هر چیز به معنای «اهدا کردن قربانی» است (قس سانسکریت yajna و اوستا yasna، «مراسم قربانی»).

خشیارشا سه بار (XPh بندهای 5 و 7) یک عبارت را به کار می برد artata brazmaniya که به طرق مختلف ترجمه شده است و ما آن را با احتیاط چنین ترجمه می کنیم: «در زمان مقرر و طبق آیین.» واژه نخستین cd) arta یعنی «و» ) یا با واژه سانسکریت rta (««نظم» و غیره) و واژه اوستایی asa («عدالت و واقعیت») مرتبط است، یا واژه ای است که لحظه مناسب قربانی کردن را مشخص می کند. عنصر دوم احتمالا با واژه سانسکریت brahmanya، brahman و مانند اینها هم خانواده است، ولی از روی این هم خانوادگی نمیتوان معنای دقیق را در فارسی باستان مشخص کرد.

پس شاه، اهورامزدا را ستایش می کند و احتمالا آیینی شخصی را برای او بجا می آورد. ولی در ستون پنجم سنگ نوشته بیستون، در این متنی که بعدها بدان اضافه شده است، با تعجب متوجه می شویم که داریوش شورشیان عیلامی و سکایی را به خاطر ستایش نکردن خدای بزرگ سرزنش می کند (DB بندهای 72 و 75). میزان اهمیت این سرزنش در متنهای عیلامی مشخص نیست. چون از دید ایشان اهورامزدا فقط خدایی بیگانه است. در بخشی از سنگ نوشته بیستون، حتی کاتب عیلامی نام اهورامزدا را با عبارت «خدای آریایی های تفسیر می کند (DB بند 62). تنها یک توضیح محتمل است: این عبارت صرفا معنای سیاسی دارد. به رسمیت شناختن ارجحیت اهورامزدا، حتی بدون بجا آوردن مناسک عملی برای او، به معنی قبول سلطنت مطلق داریوش است.

برعکس، نمیتوان فهمید که آیا سکاییان، یا بخشی از آنها واقعأ اهورامزدا را ستایش می کردند یا نه، ولی آن بخش از سنگ نوشته بیستون باید به هر ترتیب مانند بخش مربوط به عیلامیان با مفهومی سیاسی تفسیر شود.

اطلاعات زیادی درباره روحانیون ایرانی در عهد هخامنشیان نداریم. ولی حداقل از طریق سنگ نوشته بیستون، با ریشه واژه مغ آشنا هستیم، این واژه بعدها به پیشوایان زرتشتی اطلاق می شود. گئوماته که برضد داریوش سر به شورش بر می دارد، در واقع Magus خوانده می شود.

درباره معنای دقیقی که این واژه در دوران هخامنشی داشته، بحث های بسیاری شده است. ساده ترین و همچنین موجه ترین راه حل پیروی از توضیحی است که هرودوت در این باره ارائه می کند. از دید این مورخ یونانی Meryolها ابتدا قبیله ای از مادها بودند. ولی، از سوی دیگر قربانی ها را با خود مغان می توانستند انجام دهند یا در حضور آنها انجام میشد، همچنین تعبیر خواب میکردند.

این دو معنی ناسازگار نیستند. مغان مانند عبران باستان، قبیله ای از پیشوایان مذهبی را تشکیل می دادند، حال آنکه نزد هندیان نقش های دینی در انحصار یک طبقه است.

در نتیجه نام مغ ها مختص ایران غربی است. برخلاف آنچه اغلب می نویسند، از مغ ها در اوستا اثری نیست. در متن اوستا به این واژه خیلی گذرا اشاره می شود (یسنا 65.7) و از مدتها پیش اثبات کردند که این واژه را باید به مثابه اصطلاحی تلقی کرد که بر طبقهای اجتماعی اطلاق می شود. شورش گئوماته کنجکاوی مورخان را برانگیخته است، منت ها درباره شیوه تفسیر این واقعه هنوز با هم به توافق نرسیده اند. بررسی این واقعیت تاریخی که آیا گئوماته، بردیا بوده یا یک شیاد مدتها زمان خواهد برد.

برخی بر این بودند که در این نبرد، رویارویی صرفأ قومی میان مادها و پارس ها را ببینند. ولی اگر این تقابل توانسته باشد نقشی ایفا کند، چندان چشمگیر نبوده است. کوروش اتحاد این دو قوم را بدون ظاهرا هیچ مشکلی از پیش محقق کرده بود و از زمان داریوش، هر دو قوم روی نقش برجسته تخت جمشید دارای مرتبه ای پر ارج بودند. وانگهی اصل اتحاد اقوام ایرانی، با رحجان یک قوم بر دیگر اقوام، می بایست مسألهای متداول نزد ایرانیان باشد.

تفسیری دیگر رویارویی اجتماعی یا اقتصادی میان اشراف مالک زمین و رعایای وابسته به ایشان را مرجح می داند. ولی این شیوه نگرش مسلما بازتابی از وضعیت امروزی است. در آن دوره ساختارهای اجتماعی متفاوت بوده اند. این نگرش بر این مبنا استوار است که داریوش اموال کسانی را که گئوماته به نفع مردم مصادره کرده بود بدیشان مسترد کرد. با این حال داریوش خود نیز به همین «طبقه اشراف» تعلق داشت، با توجه به اینکه این واژه در جامعه ایران باستان مفهوم خاص خود را داشت.

شورش گئو ماته به احتمال زیاد پایان نبرد دینی وسیعی است که به وضوح ملاحظات سیاسی در آن دخالت دارد و اوج این مبارزه نبرد داریوش بر سر قدرت است. هرودوت پر به خطا نمی رود. او مغان را مخالف سیاست داریوش معرفی می کند و شورشیانی قلمداد می کند که تقریبا همگی از میان رفتند. اما آنجا که می گوید از قتل عام ایشان در جریان جشنی بزرگ تحت نام مغکشی یاد می کردند، احتمالا به خطا می رود.

اگر تمام مغ ها در برابر قدرت جدید چنین برخورد منفی داشته اند و اگر سرکوبی آنها تا بدین حد گسترده بوده است، مسلما هیچ کدام در پی این سرنوشت باقی نمی ماندند و نامشان تا ابد از صفحه روزگار محو می شد. ولی این حادثه رخ نداده است و احتمال دارد که هرودوت مراسم مغکشی را با آیین قربانی کردن، که با مراسم کشتار یونانیان شباهت دارد، یعنی قربانی کردن دسته جمعی که در اوستا از آن سخن می رود یا قربانی های بزرگی که در کتیبه های ساسانیان تشریح می شود، اشتباه گرفته باشد.

مبارزات دینی باید در عصر کمبوجیه آغاز شده باشد. هرودوت، کمبوجیه را شاهی نابردبار و بویژه گستاخ نسبت به دین مصری معرفی می کند، ولی متون مصری ظاهره چنین تصویر منفوری از شاه پارس ارائه نمی کنند. اغلب فرض بر این است که داستان هرودوت بازتاب تبلیغات خصمانه در قبال سیاست دینی کمبوجیه است.

نبرد میان کمبوجیه و بردیا باید واقعیتی تاریخی باشد، همانگونه که شورش گئو ماته (یا بردیای واقعی) برضد داریوش واقعیت داشته است. پس، از قرار معلوم برداشت های دینی و سیاسی کمبوجیه و داریوش مشابه بوده است، و این برداشت ها به شدت در برابر جبهه ای که از ابتدا رهبری آن بر عهده بردیا بود قرار داشت.

نمیتوان ثابت کرد که این نبرد رقابتی میان هواداران میثره و هواداران اهورامزدا بوده است. در اعمال مذهبی ایرانیان این نکته به احتمال زیاد به تساهل پذیرفته شده بود که هر قوم، هر قبیله و هر شهری خدایی خاص خود را داشته باشد، درست مثل همان چیزی که در یونان یا در هند مرسوم بود. پس مسبب این تقابل نباید اصل برتری اهورامزدا نزد ایرانیان باشد.

در مقابل، نقش اهوره مزدا به عنوان حامی مشروعیت شاه نوعی بدعت است. شاید این برداشت را کمبوجیه باب و داریوش نیز از او تبعیت کرده باشد. این برداشت، اگر نه با حساسیتهای قومی یا علایق و منافع خاص، ولی با شیوه سنتی تاجگذاری منافات داشته است. کسی که تاج بر سر میگذاشته متکی به نیروی کاره «سپاه» یا بطور دقیق تر «انجمن آزادان» بوده است.

تفسیر تنها ویژگی دینی انکارناپذیر شورش که در سنگ نوشته بیستون نقل شده است، کاری دشوار است. متن بایلی نقل می کند که گئوماته معابدی را که داریوش بتازگی بنا کرده بود، ویران کرد. ولی از قول هرودوت می دانیم که پارسیان معابد نداشتند و حفاری های باستان شناسی تا به امروز موفق نشده اند بناهای مهم معبدگونه کشف کنند. همانطور که اغلب اتفاق می افتد، متن بابلی وقایعی را مطرح می کند که با معیارهای سیاسی و ادبی خاص خود او منطبق است.

به جای معابد، در متن فارسی باستان واژه ayadana آمده است؛ واژه ای که هنوز هم ناشناخته است. ولی در این واژه ما ریشه -yad را می شناسیم که قبلا درباره آن صحبت کردیم. احتمالا در این واژه با مفهومی انتزاعی طرفیم که می توان آن را به «آیینها، برگرداند. یافتن واژه ای دقیق تر امکان پذیر نیست. شاید مقصود اشاره به مناسک دینی مرتبط با مشروعیت شاه باشد، زیرا جمله حاوی این واژه بلافاصله پس از جمله ای می آید که داریوش در آن تصدیق می کند که سلطنت را مجددا مستقر کرده است.

مثل بسیاری از اقوام باستانی، اخلاقی که در کتیبه های هخامنشی از آن صحبت شده ملهم از دین است، ولی بر خلاف ریگودا و اوستا، گاه اخلاق پیامدهای سیاسی غافلگیر کننده دارد.

متون هندی دروغ را تقبیح می کنند و دیو دروغ را به رسمیت می شناسند، ولی برخوردشان با این آفت روی هم رفته با آنچه در میان اقوام هندواروپایی یافت می شود اساسا تفاوتی ندارد. ایرانیان، برعکس، این عیب را گناه کبیره می دانند. اوستا دائما دروغ و دروغگویان را لعن و نفرین می کند و دیو ماده دروج نخستین دشمنی است که انسانها باید در کنار آشه «حقیقت، عدالت» با او بجنگند.

این میراث مشترک در میان ایرانیان غربی به چشم می خورد. داستان پیروزی های داریوش با محکومیت دروغ drauga و مخالفت شاه با هرگونه دروغ به پایان می رسد. قابل توجه است که دروغ تنها یک بار در تقابل با راستی قرار گرفته است و واژه ای که این مفهوم را بیان می کند، hasiya، با asa در اوستا متفاوت است. در دین هخامنشی و احتمالا در دین تمام ایرانیان غربی، ظاهرا هیچ رد پایی از ثنویت اصیل آن چنان که در اوستا بچشم می خورد یافت نمی شود.

اصالت این دین در این است که دروغ را به بستر سیاسی می کشاند. شاهانی که برضد قدرت داریوش سر به شورش برداشتند، صرفا شورشی نیستند، بویژه دروغگو هم هستند. برخی از آن ها هویت دیگری را به زور غصب کرده اند، منت ها فقط با توسل به دروغ توانستند بر تاج و تخت دست اندازند. هنگامی که در میان مردم به موفقیتی نسبی دست پیدا می کنند برای این است که دروغ در میان ایشان مثل آفتی واقعی ریشه دوانده است.

کتیبه ها هیچ نشانه مشخصی درباره مفاهیم معاد در میان پارسیان به ما ارائه نمی کنند. التفات اهورامزدا به وفادارانش پس از مرگ ایشان تداوم می یابد، این امر همین فرض اعتقاد به بقا را پیش می کشد.

تقابل جالبی نیز میان انسان وفاداری که از زمان حیاتش لایق صفت siyata «شاد» است و پس از مرگش شایسته صفت artava است، که میتوان آن را «آمرزیده» ترجمه کرد، به چشم می خورد ضمنا ارتاوا نشان دهنده فاصله ای است که مفاهیم پارسی را از مفاهیم اوستا جدا می کند، چون واژه اوستایی در این مفهوم asavan («دارنده اشه» یا «راست، درستکار») است و با انسان زنده ارتباط دارد؛ انسانی که به آیین درست پایبند است.

با مراسم خاکسپاری در عهد هخامنشیان تنها از طریق آرامگاه ها آشنایی داریم. می دانیم که در کاربرد امروزی زرتشتیان، وجود حتی یک جسد مسئله ساز است، زیرا جسد می تواند به هنگام تماس با عناصر مقدس مثل هوا، زمین، آتش، و آب، آن ها را ناپاک کند. پس جسد نمی تواند در معرض نمایش گذاشته شود، به خاک سپرده یا سوزانده شود یا در آب غسل داده شود.

درباره مراسم خاکسپاری اجساد در میان ایرانیان باستان اطلاعات چندانی در دست نیست، ولی احتمال دارد که این برداشت از ناپاکی اجساد برداشتی قدیمی باشد. فرض بر این است که اجساد شاهان را قبل از آنکه آنها را در قبر سنگی مثل پاسارگاد یا در حفره ای که خود در دل سنگ به وجود آورده بودند، مثل نقش رستم قرار دهند مومیایی میکردند و با بستری از موم از عناصر بیرونی جدا میکردند.