مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله هنوز چاره دارد

ایسنا/ براساس سخنان مرمتکاران پیشکسوت و آخرین خبرهای بدست رسیده، مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله هنوز چاره دارد.

«میراث فرهنگی به جای نگهداری از بناها شاید بهتر است، حافظ تجربیات استادکاران قدیمی و فراهم کننده زمینه تعامل آنها و نسل جدید مرمتکاران باشد، چرا که اگر صد مدیر دیگر هم بیایند و بروند، این میراث با این روش حفظ نخواهد شد»؛ این جمله دیدگاه بسیاری از مرمتکاران قدیم اصفهان در مواجهه با عملکرد اداره میراث فرهنگی است.

محمدحسن مقضی، از کاشیکاران قدیمی اصفهان که این حرفه نسل به نسل به او رسیده است، می گوید: آخرین کار پدر من همین دو دهه پیش در آرامگاه شیخ ابومسعود بود که البته پدرم آن زمان در وضعیت بیماری قرار داشت و سازمان نوسازی و بهسازی، مسئولیت مرمت این آرامگاه را عهده دار بود. از آنجایی که مدیر این سازمان مدتی در میراث فرهنگی نیز فعالیت داشت، پدرم را به خوبی میشناخت. روزی به خانه ما آمد و به پدرم گفت می دانیم به دلیل شرایط جسمانی نمی توانید کار کنید. ما هم انتظار نداریم این پروژه را بپذیرید. تنها خواهشی که داریم این است که شما فقط نظارت کار را عهده دار شوید.

در تمام طول پروژه صبح به صبح اتومبیلی به در خانه می فرستیم که شما را تا محل کار بیاورد و بعد روی یک صندلی بنشینید و به مرمتکاران بگویید چطور کار را پیش ببرند. پدرم با اینکه خانه نشین بود، پذیرفت و تا یک سال و نیم هم به این شیوه با آنها همکاری کرد و مدتی بعد هم از دنیا رفت.

او ادامه می دهد: آن مدیر نگفت این کاشیکار دوره اش تمام شده و توانایی ندارد، بلکه تلاش داشت تا جایی که می شود، بهره ای از تجربه نسل قدیم ببرد. منظور اینکه این نگاه بهره گیری از تجربه نسل قدیم تا دو دهه پیش هم هنوز کم و بیش در بین مدیران اصفهان وجود داشت.

این کاشیکار با بیان اینکه میراث فرهنگی 20 یا 30 سال پیش باید با فراهم آوری بسترهای آموزشی، بانی انتقال تجربه نسل قدیم و جدید میشد، می گوید: امروز گرچه ما تعداد محدودی از استادکاران سنتی قدیم را در قید حیات داریم، اما باز پیشنهادمان به مدیریت میراث فرهنگی این است که ابتدا هنرمندان قدیم مخصوصا کسانی که میراث به آنها نیاز دارد را بشناسند و تلاش کنند رابطه ای حسنه بین خودشان و آنان برقرار گردد. حتی جلسات ماهانه برگزار و از تجربیات بهره ببرند و دوره های آموزشی برای انتقال تجربه ها فراهم و در پروژه ها به شکل تعاملی کار کنند.

حتی فضای گفت وگو بوجود آورند. اگر در پروژه ای یک مهندس چیزی را نمی داند از قدیمی ها مشورت بگیرد. در مقابل اگر استادکار قدیمی را دعوت و احساس کرد او هم ایرادی در کارش وجود دارد به گفت وگو بنشیند و به او آموزش بدهد. در هر صورت اشکال کار را بیابد. صورت مسئله را پاک نکند، بلکه راهی یافته و با یکدیگر به توافق برسند.

مقضی با توضیح اینکه هنوز کاشیکاری مسجد شیخ لطف الله نیز امکان احیا دارد، می گوید: درباره مرمت شیخ لطف الله باید گفت که هنوز هم دیر نشده است. جای نگرانی هم ندارد. بهترین پزشک قلب هم ممکن است عمل ناموفق داشته باشد. اگر مدیران میراث واقعا بخواهند این پروژه سرانجام مطلوبی پیدا کند راه چاره هم وجود دارد. به این فکر کنند که دیگران کاشتند، ما خوردیم پس ما هم بکاریم تا دیگران بخورند.

او با تاکید بر اینکه مرمت آثار تاریخی به خصوص وضعیت فعلی گنبد مسجد شیخ لطف الله به تجربه آدم های کارکرده نیاز دارد، می گوید: یک کاشیکار و یک استاد که تجربه کار کاشی و گنبد داشته باشند باید به این پروژه اضافه شود. حتی فکر نکنیم اگر کسی فرزند کسی است حتما استاد است، خیر؛ کاشی معرق یک حوزه تخصصی در کاشیکاری است. انواع طرح و خط، نوع برش و سبک کاشی تراشی آن بسیار حائز اهمیت است. اما فراموش نکنیم که اگر امروز این پروژه به نتیجه مطلوب نرسید مهم نیست، مهم این است که از حالا به بعد چه تصمیمی گرفته می شود و چطور ادامه می یابد.

او در پاسخ به این پرسش که بهترین راه ادامه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله چیست و چه روندی باید طی شود؟ می گوید: رنگ گنبد تغییر کرده و اینکه می گویند چهار سال دیگر باران بخورد درست می شود حرف غلطی است. این نیست. پیشنهاد این است که کار از حالا به بعد به روش سنتی ادامه پیدا کند. از آنجایی که ما هنوز در اصفهان یک کارگاه کاشی پزی فعال داریم که هم کاشی صنعتی و هم کاشی سنتی را در کوره های قدیمی تولید می کند، بهتر است از این کارگاه بخواهیم که کاشی این گنبد را بسازد. البته پیش از این مرحله باید کاشی های قبلی این گنبد مورد بررسی قرار بگیرد و ابعاد، ضخامت، طرح و رنگ آن مشخص شود.

بخش زیادی از کاشی های گنبد شیخ لطف الله بقدری فرسوده است که شاید اصلا نیاز به استفاده مجدد نباشد. این گنبد قبلا هم مرمت شده و در این سالها در معرض آفتاب، برف و باران هم بوده است. پس کاشی ها استحکام کافی را هم ندارند. این درحالی است که برخی از کارشناسان بر این باورند که کاشی های قدیمی حتماً باید دوباره در بنا استفاده شود، اما این دیدگاه از منظر سنت کاشیکاری اصیل اصفهان غلط است. حفظ میراث یعنی کاشی درست شبیه قبل احیا شود و مدیر و ناظر و کاشی پز و کاشیکار در این زمینه توانمند باشند، نه لزوماً این که همان کاشی فرسوده به کار اضافه گردد.

او پیرامون اینکه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله هنوز چاره دارد، ادامه می دهد: کاشی های قبلی بنا نیز باید مورد آزمایش سنتی قرار بگیرد. به این ترتیب که از بنا جدا شود و روی سندان، کناره های آن تیشه بخورد. اگر با این روش کاشی متلاشی شد، یعنی به هیچ عنوان قابلیت استفاده مجدد را ندارد. مرحله بعد حضور یک استاد کاشیکار به عنوان ناظر است. کسی که سالها به شکل تجربی کاشیکاری کرده و به تمام فوت و فن های کار آگاه است که اگر در روند کار، مرمت بنا با چالشی مواجه شد، بتواند راه حلی پیدا کند. این ناظر شاید نتواند خودش در پروسه مرمت شرکت کند و لازم است یک کاشیکار جوان اما کاربلد این کار را با هدایت او انجام دهد.

مقضی در رابطه با شیوه مرمت بنا هم توضیح می دهد و می گوید: بهترین شیوه برای مرمت گنبد شیخ لطف الله این است که مرمت دورتادور گنبد به همین روش سنتی که گفته شد از سر گرفته شود و مرمتکار دور تا دور گنبد حرکت و کار را ادامه دهد و زمانی که به این ضلع قبلاً مرمت شده رسید، کاشی این قسمت را هم پایین بریزد و به روش سنتی کاشیکاری کند تا فاصله و شکافی که در کار ایجاد شده بود، هم برطرف گردد. اشتباه دیگر مرمت این گنبد این بود که تا پای قوس گنبد که نیاز به مرمت نداشته را هم بازسازی کرده است. درحالی که از سر تا کمر گنبد چون با آفتاب و باران در ارتباط است باید مرمت میشد، اما اگر کاشی های میانه گنبد تا پایین، طبله نکرده باشد، نیاز به مرمت ندارد.

آنطور که این کاشیکار نقل می کند انتقاد دیگری که به روند پروژه های مرمتی میراث فرهنگی وجود دارد این است که کار را به شیوه مناقصه ای پیش می برند.

او پیرامون اینکه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله هنوز چاره دارد، میگوید: قبل از دهه 60 اغلب مرمتکاران و کاشیکاران اصفهان بصورت روزمزدی برای میراث فرهنگی کار می کردند که این بهترین روش برای کار میراثی است، چرا که استادکار باید فکرش آزاد باشد و به آرامی کار را پیش ببرد. وقتی قرارداد را کنتراتی و متری تنظیم می کنند، مرمتکار فقط در این فکر است که کار را سریع جمع کند. در قدیم میراث یک مأمور حسابداری داشت که هفته به هفته می آمد، مزد مرمتکاران و کارگران را حساب می کرد و می رفت.

هوشنگ رسام از دیگر پیشکسوتان کاشیکاری اصفهان که این حرفه را هم به شیوه سنتی و تجربی و هم زیر نظر هنرستان هنرهای زیبای اصفهان فراگرفته نیز اظهار می کند: اگر در دنیا بخواهند پروژه ای مثل گنبد شیخ لطف الله مرمت شود، ابتدا طرح مرمتی پیاده می کنند، پیشینه کار را بررسی و مطالعه و آسیب شناسی کرده و محاسباتی را انجام می دهند. سپس فراخوانی اعلام و طی آن بهترین متخصصان گذشته و امروز را گزینش و به کار دعوت می کنند.

او ادامه می دهد: ما در اصفهان هنوز کاشیکار و استادکارانی داریم که حتی در پروژه های بزرگ معماری در کپنهاگ، عراق و سوریه نیز فعالیت می کنند. چرا از این افراد در اصفهان استفاده نمی شود؟

رسام با بیان اینکه در ادامه مرمت این گنبد لازم است یک استادکار قدیمی و کسی که از کاشیکاری، طراحی و نقاشی اطلاعات کافی داشته و در این زمینه سالها کار کرده است حاضر باشد، می گوید: البته خاک مورد استفاده برای تولید کاشی و نره نیز باید آنالیز شود که ناخالصی مثل گچ و آهک که باعث طبله کردن لعاب می شود، نداشته باشد.

آنطور که او روایت می کند: خاک باید از مناطق مخصوصی برداشت و بعد با چند ماده مخلوط و آخوره بندی شود و پس از مدتی در آب بماند. سپس آن را ورز بدهند تا به عمل بیاید. اگر کاشی قبلی لعابش پریده یا فرسوده باشد هم کاربرد ندارد. مگر اینکه به جای صابونک برای حفره های کوچک از آن استفاده کنند و نه برای کل کار. نکته مهم اینکه در کاشی معرق اصلاً نیاز به استفاده از دوغاب نیست. در معرق اصیل بند و درزی لابه لای کاشی ها نیست و مخاطب متوجه تیشه هایی که به آن خورده نمی شود.

به گفته رسام یک نمونه از این سبک کاشیکاری در محراب مسجد شیخ لطف الله وجود دارد که بسیار هنرمندانه کار شده و آنقدر زیبا سوهان خورده است که وقتی تکه های کاشی کنار هم قرار گرفته شاید تنها به اندازه یک مو بین آن فاصله بچشم بیاید.

او با تأکید بر اینکه زمینه های کاشی گنبد مسجد شیخ لطف الله هم معرق معقلی است، خاطرنشان می کند: معقلی یعنی آجر و کاشی باهم کار شده که در این سبک کار نیز به هیچ عنوان نباید روی کار دوغاب ریخت، چراکه دوغاب در آجر رسوب کرده و پس از مرمت تمام سطح کاشی سفیدک می زند.

وی درباره بخش فنی کار به نصب داربست هم اشاره می کند و می گوید: داربست این بنا هم باید پایین کار نصب شود. ضمن اینکه حفاظ داشته باشد. شاید بگویند چنین داربستی یک میلیارد هزینه دارد. ما هم در پاسخ می گوییم خب داشته باشد، چرا نباید برای اثری که جهانی و آبروی کشور است چنین پولی خرج کرد؟ حتی در این شهر داربست زن حرفه ای و فنی هم وجود دارد که لازم است از آنها هم استفاده شود.

رسام در رابطه با آسیب شناسی پروژه های مرمتی میراث فرهنگی به قطع حلقه ارتباطی نسل قدیم و جدید نیز اشاره دارد و معتقد است: اگر نسل جدید و تحصیل کرده معماری، قدیمی ها را قبول ندارند به دلیل ناآگاهی خودشان است. ما حتی چند دهه پیش از میان اساتید دانشگاه هنر کسانی را داشتیم که وقتی مسجد جامع عباسی توسط نسل قدیم مرمت می شد، برای آموزش و حتی تدوین پایان نامه به آنجا مراجعه میکردند. اصلاً مگر رشته دانشگاهی مرمت از کجا آغاز شد؟ سال 1355 که هنوز دانشگاهی نبود. اداره فرهنگ و هنر یک دفتر فنی داشت که چند استادکار قدیمی به همراه مهندس شیرازی و چند تکنسین فوق دیپلم معماری در آن فعالیت می کردند.

به زعم او البته ارتباط و تعامل بین دو نسل برای پیشبرد کار هر دوی آنها لازم است. رسام بیان می کند: خوبی دانشگاه این است که مثلاً دانشجو درس شیمی را خوب و دقیق تر از استادکار قدیمی خوانده، پس وجود او در پروسه کار و برای بررسی و آنالیز رنگهای شیمیایی که امروز متداول شده، بسیار هم ضروری است. از طرفی مرمتکار جوان هم نیاز دارد تجربیات سالیان و کار عملی را از استادکار قدیمی دریافت کند. پس این دو تکمیل کننده کار یکدیگر هستند.