حمام خان نگینی بر انگشتری بازار تاریخی کاشان است

میراث آریا/ براساس آخرین خبر و گزارش های منتشر شده، حمام خان نگینی بر انگشتری بازار تاریخی کاشان است.

مهمترین مجموعه تاریخی شهر کاشان، بازار تاریخی آن است که از محدوده دروازه دولت تا محله درب باغ ادامه دارد. در مجموعه تاریخی بازار که بیش از هزار حجره فعال دارد علاوه بر راسته بازارها نظیر مسگرها، بالا بازار، کفاش ها، خیاط ها، رنگرزها، بزازها، زرگرها و بازارچه های سردار، ملک (تبریزی ها)، میانچال (قیصریه)، کفش دوزها، درب زنجیر، پانخل، محقق و ربانی عناصر ارزشمندی مانند مساجد، بقاع، آب انبار، سرا و کاروانسرا، حمام و تیمچه های متعددی وجود دارد که در دوره های مختلف بنا شده اند.

بازار تاریخی کاشان بواسطه آراستگی و طرح عالی ساختمان آن بسیار باشکوه و موجب جلب توجه و تحسین مسافرین و واردین به شهر گشت، بطوریکه هر یک با تعریف و توصیف های زیاد آن را یاد کرده اند، مانند مؤلف کتاب «زینت المجالس» که می گوید: «مثل راسته بازار کاشان در تمام جهان نیست و طول آن بازار تقریباً دو هزار قدیم می باشد.»

در عهد شاه عباس اول نیز در وسط بازار بزرگ، چهار بازار مفصل بنام قیصریه مشتمل بر مستغلاتی چند از دکاکین و کاروانسراهای عالی با اسلوب زیبایی ساخته شده که «ابوطالب سخی» از گویندگان معروف آن عصر کاشان ماده تاریخ آن را چنین آورده است:

«پس از احداث انجام بنایش/ دو زیبا مصرع تاریخ رو داد

بقایش با بقای عمر عاصف (1009)/ بقای عمر عاصف تا ابد باد (1009)»

در سفرهای متوالی شاه عباس اول و جانشینان او به آن شهر بازار بزرگ و میدان متصل به آن، نخستین مرکز جشن و چراغانی و محل تفریحات شبانه و محفل عیش و نوش و بزم شاهانه بوده است. چنانکه «سر آنتوان شرلی» انگلیسی که در یکی از سفرهای شاه عباس اول همراه او به کاشان رفته است درباره اینگونه پذیرایی ها که در بازار بعمل آمده شرح می دهد: (قریب ساعت ده پادشاه آدم فرستاد که به حضور او برسیم و ما به بازاری که در وسط شهر واقع و جای بسیار زیبایی است رفته، دیدیم که پادشاه با خدم و حشم خود در آنجا حضور دارند و مشعل های زیاد روشن کرده و تمام دور میدان را چراغان نموده اند و جشن و چراغانی بقدری با شکوه بود که همگی ما متعجب ماندیم. پس از آنجا آتش بازهای مفصل و غیره. . . بعد از این تماشا با طبل و کرنا خوانچه های مهمانی را به میان آوردند.)

از آن جمله «تاورنیه» فرانسوی می نویسد: «بازار کاشان خیلی زیباست و به اتاق های خوب پوشیده شده، کاروانسراها هم بزرگ و راحت، خصوصاً یکی از آنها خیلی عالی است که نزدیک باغ شاه دولتخانه واقع شده است.»

مؤلف تذکره هفت اقلیم نیز پیرامون اینکه حمام خان نگینی بر انگشتری بازار تاریخی کاشان است، میگوید: «اسواق کاشان چون دامن عروسان پر بخور و الحق به شیرینی و پاکیزگی آن شهر در تمام ایران بلکه جهان شهری نیست.»

بازار کاشان بدون شک یکی از فعال ترین و زیباترین بازارهای تاریخی ایران می باشد که حدود 3 کیلومتر طول و 10 هکتار مساحت دارد. قدمت بازار تاریخی کاشان از دوران آل بویه تا پهلوی می باشد که در تاریخ 08/06/1355 به شماره 1284 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

یکی از بناهای با ارزش در این بازار تاریخی، حمام خان یا حمام رازقیه است که اواسط راسته اصلی بازار و در بخش بالا بازار قرار دارد.

حمام خان به همت و دستور عبدالرزاق خان کاشی حاکم کاشان و کارگزاری یکی از معتمدین کاشان بنام حاج غیاث الدین در سال 1187 هجری قمری و در دوران زندیه ساخته شده است، این حمام در مقابل زلزله بسیار شدید سال 1192 ه. ق مقاومت کرده و با وجود ویرانی های بسیار زیاد و جبران ناپذیر در کاشان این بنا از تخریب و ویرانی در امان مانده است.

حمام خان در زمینی به مساحت 1250 مترمربع و در سه بخش اصلی سربینه، گرم خانه و فضای چال حوض ساخته شده است.

سربینه که وسیع ترین فضای حمام است، قاعده ای هشت و نیم هشت و بسیار نزدیک به یک مربع دارد. هشت ستون سنگی نیز فضایی در میانه آن پدید آورده که با طاق رسمی بندی مرتفعی از دیگر قسمت ها متمایز شده است. این طاق آجری است و تزیینات معقلی دارد و خطوط رسمی بندی را با قطعات کاشی آبی و سفید مشخص تر ساخته اند.

نورگیری بزرگ در میانه این طاق روشنایی سربینه را تأمین و حوض هشت گوش میانه سربینه تلألو نور را دو چندان می کند. گرداگرد سربینه سکویی قرار گرفته و در نتیجه، فضای نشستن و استراحت از فضای تردد متمایز شده است. در چهار گوشه این فضا، چهار غرفه با قاعده نیم هشت واقع است که هر یک حوضی مقابل خود دارد.

این حوض ها در انتهای پله هایی قرار دارد که کف سربینه را به سکوهای دورتادور پیوند می دهد، در ازاره های سربینه هنوز کاشی های قدیمی دیده می شود، ولی سکوهای اطراف این فضا را کاشی های جدید پوشانده اند که کیفیت فضایی آن را خدشه دار کرده است.

همچنین حوض ها همگی از سنگ مرمر و مانند جام های بلور بوده اند که امروزه جای آنها را حوض هایی با کاشی آبی رنگ گرفته است.

میان در فضایی است با قاعده هشت ضلعی منتظم که با تغییر جهت حرکت از سربینه به گرم خانه، علاوه بر از بین بردن دید مستقیم، از تبادل حرارت در بین آنها می کاهد. گرم خانه فضایی با قاعده مستطیل است که چهار ستون سنگی آن را به سه بخش تقسیم کرده است. خزینه در انتهای بخش میانی و گرم خانه روبروی ورودی آن قرار گرفته که امروزه مخروبه است.

دو فضا در طرفین خزینه وجود دارد که احتمالا خلوت گرمخانه بوده است. یکی از این فضاها را امروزه به گرم خانه افزوده و دوش هایی در آن نصب کرده اند. گرم خانه در یک سو غرفه ای عقب نشسته دارد که با حوض نسبتا وسیع مقابل آن، فضایی کامل برای شستشو است. فضای چالحوض که امروزه از آن استفاده نمی شود، حوضی مستطیل شکل دارد.

راه ورود به این فضا از میان در بوده و غرفه هایی در کنار حوض آن برای استراحت و نشستن تماشاچیان تعبیه شده است.

تصاویر نقش بسته در این حمام، ماهیتی داستانی دارد که در اسپرهای هشتی ورودی نقاشی شده، این نقاشی ها مربوط به تصاویری از خمسه نظامی همچون بهرام گور هستند که با توجه به موضوع تصاویر، شدت تخریب و آسیب های موجود در آنها، از جایگاه ویژه ای در طرح های مرمت تزئینات وابسته به معماری اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان برخوردار است.

طرح مرمت تزئینات حمام خان توسط یکی از اساتید مجرب اداره کاشان، استاد مرتضی شبانی از آبان امسال آغاز شده و همچنان در دست اجراست.

عملیات مرمتی این نگاره ها شامل لایه برداری، استحکام بخشی، پاکسازی، موزون سازی طرحی و رنگی، مستند نگاری و شناسایی و تکمیل طرح و نقش با حفظ اصالت اثر در قسمتهای کمبود که در مرحله اول عملیات مرمتی خود قرار داشته و بطور قطع با توجه به آزمایش های مرمتی انجام شده در دیگر اسپرها نیز تصاویری از این قبیل در زیر لایه هایی از گچ مدفون شده که پس از انجام عملیات لایه برداری توسط کارشناسان، دیگر بخشهای اثر، مرمت و احیا خواهد شد.