چالش های پیش روی کشف معبد گمشده لائودیسه

ایلنا/ این خبر پیرامون چالش های پیش روی کشف معبد گمشده لائودیسه برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

محسن جانجان (باستان شناس) رئیس بنیاد ایران شناسی استان همدان و رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان نهاوند است و با مدرک کارشناس ارشد باستان شناسی موفق شده سرپرستی تیم ششمین فصل کاوش معبد لائودیسه را نیز عهده دار شود.

او متولد 1358 است و کارشناسی و کارشناسی ارشد خود را در رشته باستان شناسی گرایش تاریخی خوانده و اکنون دانشجوی دکترای باستان شناسی است. تاکنون 35 فصل فعالیت پژوهشی میدانی از جمله سرپرست کاوش تپه قاباق تپه کبودرآهنگ، سرپرست کاوش تپه فیروزان نهاوند، سرپرست هیئت بررسی و شناسایی دشت ملایر و سرپرست پنجمین فصل کاوش لائودیسه، عضو هیئت کاوش موش تپه همدان به سرپرستی دکتر محمدرحیم صراف، معاون هیئت باستان شناسی کاخ ناتمام ساسانی بیستون به سرپرستی مهدی رهبر، معاون هیئت کاوش لائودیسه به سرپرستی مهدی رهبر، معاون هیئت کاوش های شهر زیرزمینی سامن، معاون هیئت کاوش های شهر زیرزمینی ارزانفود، معاون هیئت کاوش هگمتانه، معاون هیئت کاوش تپه باستانی گیان را نیز در کارنامه فعالیتی خود ثبت کرد.

او سرپرست تیم ششمین فصل کاوش لائودیسه در نهاوند است و با توجه به اتمام این فصل از کاوش، از آغاز هفتمین فصل کاوش در این منطقه در آینده ای نزدیک خبر داد و گفت: شاید در بهار سال آینده هفتمین فصل را برای یافتن معبد لائودیسه آغاز کنیم. البته بزودی دومین فصل کاوش در نقاره چی که مرتبط با دوره سلوکیان است را شروع می کنیم.

جانجان همچنین از تالیف کتاب هگمتانه با همت محمدرحیم صراف خبر داد و گفت: نتایج 12 فصل کاوش در تپه هگمتانه در این کتاب آورده شده و بزودی چاپ و رونمایی خواهد شد.

آخرین فصل کاوش در محوطه تاریخی لائودیسه در نهاوند درحال حاضر پایان یافته است. از اهمیت کاوش در این منطقه برایمان بگویید؛ یافته های باستان شناسی که ناگفته هایی از این منطقه را پیش روی ما قرار داده است؟

پیرامون چالش های پیش روی کشف معبد گمشده لائودیسه باید بدانید که در سال 1322 بود که به صورت اتفاقی کتیبه ای در محله دوخواهران نهاوند کشف شد که به خط و زبان یونانی است. پس از خوانش کتیبه متوجه شدیم که مربوط به آنتیوخوس سوم پادشاه سلوکی است. در این کتیبه آنتیوخوس سوم به حاکم وقت نهاوند ابلاغ کرده بود که «به شئونات خواهر ما ملکه لائودیسه بیافزایید و از او قدردانی کنید. این امر برای ما بسیار ضروری است. برای اینکه او در زندگانیش با مهر و محبت و مراقبت شدید خود را نشان داد. بلکه او هنوز نسبت به خدایان دارای عشق و احترام بی پایان است. بنابراین ما با مهر و علاقه دستور می دهیم و موافقت خود را با این امر اعلام می داریم که او از جانب ما به این افتخار نایل شود.

خصوصاً مصمم هستیم همانطوری که در تمام قلمرو ما انتخاب کاهنین بزرگ از طرف ما انجام می شود. بدین نحو در این محل کاهنه هایی از طرف ملکه لائودیسه تعیین شود. درحالیکه حامل تاج های طلا و تصاویر او خواهند بود. سپس نام آنها در اسناد بعد از کاهنین نیاکان ما و خود ما ثبت شود و بعد از آنکه نام ملکه لائودیسه در تمام قلمرو تو به عنوان کاهنه بزرگ معروف و مشهور شد، کلیه کارها بر طبق گفتار ما انجام گرفت. مفاد فرمان را بر روی سنگی ثبت نمایند تا وقف این مکان مقدس شود و این عمل بسیار پسندیده ای که نسبت به خواهر ما انجام دادیم. نتایج آن در حال و آینده آشکارخواهد شد. سال 119 ا زماه کاندیکوس.»

این کتیبه که اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می شود دارای چند پیام بود. نخست آنکه معبد لائودیسه در نهاوند است و دوم آنکه علاوه بر این معبد، معابد دیگری نیز وجود دارد، چرا که در کتیبه آورده شده که بر سر در بزرگترین معبد نصب شود. از آنجایی که محل احتمالی معبد مشخص نبود، کل محله دوخواهران در سال 1327 در فهرست میراث ملی به ثبت رسید. در سال 1931 زمانی که گیریشمن در نهاوند بررسی میکرد در یادداشتی به لوئی لوبر معاون خود نوشت: «توجه شما را به این نکته جلب می کنم که ظاهرا تمام قسمت های محوطه باستانی نهاوند، به بهانه تهیه خاک و سنگ برای بناهای جدید زیر و رو شده و در عین حال شهر جدید نهاوند به سرعت روی آثار هلنیستیک را پوشانیده است.» او با این نامه عملا از انجام کاوش سرباز زد و منطقه را ترک کرد.

کاوش در این منطقه تا سال 1384 و حضور مهدی رهبر متوقف باقی ماند. در نهایت با حضور دوباره رهبر نخستین فصل کاوش در نهاوند کلید خورد. در بیشتر فصل های کاوش، من همراه تیم باستان شناسان به عناوین مختلف از معاون گروه گرفته تا سرپرست بودم.

پیرامون چالش های پیش روی کشف معبد گمشده لائودیسه باید بدانید که علاوه بر کتیبه مذکور، تعداد زیادی مجسمه مفرغی کوچک منصوب به خدایان یونان همانند زئوس و…، سرستون، پایه ستون، شال ستون حتی سکه های دوره اشکانی و آثار و شواهدی که نشان دهنده حضور سلوکیان در منطقه است را پیدا کردیم اما با توجه به محدود بودن شرایط گمانه زنی، هنوز محل احتمالی معبد را پیدا نکرده ایم. امیدواریم در فصول بعدی کاوش به این مهم دست پیدا کنیم.

یافته های باستان شناسی نشان از آن دارد که سلوکیان در زمان حکمرانی خود شهر نهاوند یا همان لائودیسه را بنانهادند و در آن در صدد ساخت معابد متعدد برآمدند. در این راستا به دلیل اهمیتی که این شهر در آن دوره داشت، بنابر دستور آنتیوخوس سوم یکی از معابد به نام لائودیسه نامگذاری شده است.

چرا کاوش در این منطقه تا این اندازه چالش برانگیز شده و به کندی پیش می رود؟

عموما کاوش در محوطه های باز به راحتی انجام می شود و باستان شناسان می توانند در هر بخش که می خواهند ترانشه مورد نظر را بزنند لایه نگاری و کاوش انجام دهند و به نتیجه برسند. اما در لائودیسه از آنجایی که محوطه در زیر بافت متراکم شهری قرار دارد، کاوش گسترده امکان ندارد. ناچار هستیم گمانه هایی را در حیاط خانه ها و حتی پیاده روها بزنیم و این کار را سخت و طولانی می کند. از این رو فصول کاوش در این منطقه زیاد شده است.

طی کاوش های گذشته در این منطقه، تا حدودی بافت شهر و هسته مرکزی شهر دوره سلوکی بدست آمده و به دنبال سر نخی از معبد هستیم.

با توجه به آنکه بافت شهر سلوکی در زیر بافت کنونی بخش دوخواهران قرار دارد به گفته شما برای گمانه زنی ممکن است به حیاط خانه ها سر بزنید، آیا حفاری غیر مجاز در این منطقه انجام می شود؟

حفاری غیر مجاز عموما در مناطقی انجام می شود که به دور از چشم مردم عادی است این درحالی است که مردم در این منطقه زندگی می کنند و اگر چیزی بدست بیاید عموم مردم متوجه می شوند. ضمن آنکه مردم نسبت به حفظ میراث منطقه توجیه شده اند. البته با توجه به آنکه سالهاست این منطقه در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده، ساخت و سازی انجام نمی شود بنابراین امکان پیدا کردن بخشهای گمشده شهر سلوکی توسط مردم وجود ندارد.

تپه گیان در 9 کیلومتری غرب شهر نهاوند و در حاشیه شهر کوچکی به همین نام قرار دارد. این تپه باستانی را باستان شناسان فرانسوی (کنتنو و گریشمن) در سالهای 1931-1932 کاوش کردند و نتایج آن را در سال 1935 م به چاپ رساندند. ماحصل این کاوش ها دستیابی به آثاری از دوره مس سنگی تا اوایل هزاره اول ق. م بود. در دوره ای به عنوان معاون گروه برای تعیین حریم اقدام کردید. از وضعیت کنونی این تپه باستانی بگویید.

در تعیین حریم نیز چند شی در گوشه و کنار تپه بدست آوردیم که نمونه هایی از آن را گریشمن در کاوش هایش بدست آورده بود. با این وجود موفق شدیم 123 گور مربوط به عصر مفرغ را بدست آوریم. تدفین در این گور نیز همانند سایر گورها به صورت طاق باز بود و همراه آن ظروف کاربردی مانند سفال بدست آمد. بدست آمدن این اشیا در گور نشان از آن دارد که مردمان آن دوره به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشتند. درواقع مردمان از 5 هزار سال پیش به دنیای پس از مرگ اعتقاد داشتند. مردمان این منطقه، ظروفی را به منظور استفاده متوفا در دنیای پس از مرگ در کنار او به خاک می سپاردند تا در آن دنیا بتواند بخورد و بیاشامد.

بررسی دشت ملایر به کجا رسید؟

نتیجه آن شد که 80 محوطه باستانی جدید کشف شد. محوطه های مهم از دوران پیش از تاریخ، تاریخی و دوره اسلام بدست آمد.

چندی پیش مقاله ای درخصوص مطالعه ایکونوگرافی مهرها و اثر مهرهای پیش از تاریخ حوزه فرهنگی زاگرس مرکزی داشتید. مهرها چه نقشی در دوران پیش از تاریخ ایفا می کردند؟

مهرها از یافته های باستان شناختی هستند که دارای پیام های بصری بوده و در قالب تصاویر مختلف تجسم یافته اند. زبان تصویر، زبانی بی حد و مرز و بدون کلام است که برای درک معنا و مفهومشان نیاز به شناخت مؤلفه های نمادینی است که معنایی مشخص در فرهنگ های گذشته داشته و بازنمودی از باورهای ذهنی سازندگانش دارند. مهرها از مهم ترین یافته هایی هستند که از هزاره 5 ق. م رواج یافته و نمونه هایی از سیستم مدیریت های اقتصادی و اداری طبقات اجتماعی را ترسیم می کنند که با نقش مایه هایی زیبا مانند: نقوش هندسی، گیاهی، انسانی، حیوانی و اساطیری با موضوعات مختلف آیینی-اسطوره ای و گاهی ترکیبی از صحنه های رَزم و…، آرایش یافته اند.

تپه های «گودین» و «گیان» از محوطه های شاخص زاگرس مرکزی است که انواع مهرها و اثر مهرها از آن بدست آمده است. پرسش تحقیق این است که نقش مایه های بکار رفته در مهرها از چه ویژگی و پیام های بصری برخوردار بوده و از چه الگوهای نمادینی پیروی کرده اند؟ هدف پژوهش، بررسی و تحلیل انواع مهرها و اثر مهرهای زاگرس مرکزی است. روش پژوهش، بررسی تطبیقی و تحلیل نقوش در قیاس با یافته های سایر محوطه های هم افق با گیان در اسلوب و گونه نقش مایه ها خواهد بود. برآیند پژوهش نشانگر آن است که در آفرینش و استفاده از نقش مایه ها و شمایل نگاری مهرها، از یک شیوه و اسلوبی همسان در تپه گیان و سایر محوطه های روستانشینی و شهرنشینی پیروی شده است.

یکی از کارکردهای مهرها، نشان دادن مالکیت است. بطور مثال، از مهرها برای به قول امروزی ها مهر و موم کردن اشیا و مکانهای خاص استفاده میشد. اینکه مردمان دوره باستان چطور شد به این نتیجه رسیدند که از مهر می توانند برای نشان دادن حق مالکیت خود استفاده کنند دقیق مشخص نیست اما احتمال می دهیم اینگونه بوده که در آن دوره برای آنکه بتوانند حق مالکیت خود را به اثبات برسانند درصدد طراحی مهرهایی برآمدند که در ابتدا با اشکال ساده هندسی نقش می شد و به مرور این نقش ها توسعه یافت و ظرافت بیشتری پیدا کرد. هنوز نمی دانیم که چطور این نقوش را به عنوان حق مالکیت خود برای سایرین تعریف می کردند اما می دانیم که حق مالکیت را برای صاحب مهر به همراه داشت.

در حوزه زاگرس مرکزی چه اشکالی در مهرها بیشتر مورد استفاده بود؟

اشکال هندسی، حیوانی و… عموما مورد استفاده قرار میگرفت اما استفاده از مهرهایی با سر انسان و بدن حیوان در منطقه زاگرس بیشتر مورد استفاده است. در واقع میتوان گفت در زاگرس مرکزی از نقوش گریفون استفاده میشد. نقش شیر و گاو بیشترین فراوانی را در نقوش مهرها دارد.

ارزیابی شما از جامعه باستان شناسی ایران چیست؟ آیا به جوانان میدان برای انجام کاوش و انجام کار میدانی داده می شود؟

باستان شناسان ایرانی هیچ چیزی کمتر از باستان شناسان خارجی ندارند. موافق هستم که باید میدان بیشتری به جوانان باستان شناس داد تا بتوانند تجربه کسب کنند. در این حوزه فارغ التحصیلان زیادی داریم و باید فرصت داده شود تا در گروه ها فعال شوند اما برخی انتظار دارند در همان بدو ورود به کاوش ها، سرپرست کاوش بشوند این درحالی است که باید در مرحله نخست باید در قالب اعضای هیات حاضر شوند و تجربه کسب کنند.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان نهاوند هستید از وضعیت کنونی میراث و گردشگری منطقه برایمان بگویید. بیشتر گردشگران با چه هدفی به این منطقه سفر می کنند؟

وجود 12 سراب پر آب در منطقه سبب شده تا پوشش گیاهی خاصی را شاهد باشیم و حتی جنگل های بلوط منطقه معروف هستند و طبیعتگران را به سمت خود جذب می کنند. وجود تپه گیان، شریف آباد، فروزان و… نیز گردشگران تاریخی را به خود جذب می کند. سالانه بیش از 700 هزار گردشگر به منطقه می آیند که از گردشگران مذهبی گرفته تا طبیعتگرد و تاریخی فرهنگی را در برمی گیرد. در تابستان نیز گردشگران عراقی به منطقه می آیند و چند شب در هتلها اقامت دارند.