عروسک های شرق اصفهان راویان قصه های دیروز و سفیران امروز هستند

ایرنا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده، عروسک های شرق اصفهان راویان قصه های دیروز و سفیران امروز هستند.

عروسک ها بخشی از شناسنامه فرهنگی اقوام در مناطق مختلف ایران هستند؛ اهمیت و ارزش حفظ و احیای عروسک ها چه آیینی و چه بازیچه های کودکانه، خوانش کتاب فرهنگ و شناخت ارزش های مرمان هر منطقه است. سبک زندگی، آیین ها و ارزش های مردمان شرق اصفهان در پیوندی ناگسستنی با اقلیم خشک این منطقه، میراث شفاهی عروسک هایی است که احیا شده اند و حالا در مسیر ثبت ملی قرار گرفته اند.

در اهمیت شناخت و احیای عروسک های اقوام ایرانی باید گفت که راویان اعصار دور و نزدیکند؛ راویتگر اسطوره ها، پندارها، خواهش ها و آرزوها؛ لعبتکانی که از هزارتوی زمان، از دل اندیشه های کهن و باورها عبور کرده اند و میراث دار فرهنگ و تجربه زیست چندهزار ساله اقوام گوناگون ایران در پهنه این سرزمین بشمار می روند.

عروسک هایی از دل بقچه مادربزرگ ها و خاطره ها

فرزانه سلیمانی نیسیانی، پژوهشگر هنر و صنایع دستی، احیاکننده عروسک های شرق اصفهان است که کوشیده است روایت عروسک های شرق اصفهان را بشنود و این میراث ناملموس را از دل بقچه مادربزرگ ها و خاطره ذهنی اهالی این منطقه بازآفرینی کند.

رودوزی های خاص منطقه شرق اصفهان اولین پل های ارتباطی سلیمانی با عروسک های این منطقه بوده است؛ رودوزی هایی برگرفته از نقش چشم و صورت که حامل میراث فرهنگی ناملموس از دوران قبل از اسلام به این سو بوده و در بین دست های زنان روستاهای شرق اصفهان چرخیده و به امروز رسیده است.

رودوزی های چشمارو (چشم و صورت) در تمام روستاهای مسیر شرق اصفهان رو به سوی تالاب گاوخونی از جمله روستاهای اطراف قلعه قورتان، روستاهای زیار و برسیان، جوزدان، سروش آذران و زردنجان، سینه به سینه حفظ شده اند.

به روایت سلیمانی، چشم آروهای رودوزی های شرق اصفهان به صورت یک نقش مایه مشخص، روی دستگاه های کاربافی، در بهاربند گاوها و گوسفندها، حجله نوعروسان، روی بقچه حمام و عروس، روی علم و کتل و درگاه ها و حتی درختان ارزشمند آنها دیده می شد و وقتی او این نقش ها را دنبال کرده است مصمم شده آنها را ثبت ملی کند. جالب اینکه مردم محور شرق اصفهان، براساس همین رودوزی ها، احجامی مثل گلچه های توپر، مثلث های به هم پیوسته "چشم و نظر" و یا حتی خیکهای عروسک مانندی را می ساختند که با رودوزی ها به صورت وصله پینه، مزین می شدند؛ این همان تلنگری بوده که سلیمانی را بر آن داشت تا عروسک های آیینی و بازیچه های شرق اصفهان را احیا کند.

وی در باره آنچه او را مصمم کرده، به صورت جدی به عروسک های شرق اصفهان بپردازد، گفت که با دوستانم که در حوزه عروسک کار می کردند مشورت کردم و به این نتیجه رسیدم که این احجام، عروسک های نمادین هستند و با ارتباط بیشتر با زنان و مردان این روستاها می توانم عروسک های نهفته در خاطره ذهنی آنها را بازآفرینی کنم.

وی که دارای دکترای پژوهش هنر است، در ادامه به چگونگی تجلی نمادین پیکره های عروسکی شرق اصفهان اشاره کرد و گفت: در طول سالهای فعالیتم که روی لباسهای محلی شرق اصفهان یا مراسم عروسی و عزا تحقیق می کردم، شبکه ای از زنان را شناسایی و به هم وصل کردم؛ از تمام کسانی که این رودوزی ها را انجام می دادند، خواستم خاطره ذهنی را که از آیین ها و مراسم منطقه مثل باورهای عامیانه یا قصه ها دارند، تجلی نمادینِ پیکره ای داشته باشند و این شد که آنها هر آنچه را در خاطره ذهنی بود، در پیکره ای عروسکی متجسم کردند.

"آروچا" و "گاوچاه"، بازآفرینی عروسک های آیینی شرق اصفهان

به گفته احیاکننده عروسک های شرق اصفهان، اولین عروسکی که زنان شرق اصفهان به صورت جدی بازآفرینی کردند، عروسک "آروچا" به معنی عروس چاه و قنات بود؛ عروسکی که براساس یک خاطره ذهنی از یک آیین واقعی به نام" آروچا" در این منطقه ریشه می گیرد؛ آیینی که به تعبیر وی ریشه در آیین های باران خواهی دارد.

سلیمانی پیرامون اینکه عروسک های شرق اصفهان راویان قصه های دیروز و سفیران امروز هستند، یادآور شد: در مستندات مکتوب آخرین منطقه ای که در کویر، آیین آروچا را برگزار می کردند، در اصفهان و منطقه گلپایان بوده و این موضوع به خوبی در کتاب "باورهای عامیانه مردم ایران" نوشته دکتر حسن ذولفقاری شرح داده شده است. مردم روستاهای شرق اصفهان، خاطره ای که از آن عروس و لباس سفید و کت بومی که بر تن داشته و یک شب را به اتفاق یکی از مادربزرگ ها در قنات بسر می برده، بازآفرینی کردند.

عروسک دیگری که به گفته سلیمانی با استفاده از خاطره ذهنی یک آیین بومی و محلی در مناطق کویری شرق اصفهان بازآفرینی شده، عروسک"گاوچاه " است. گاوچاه، گاوی سیستانی و بسیار قوی است که در تمام طول روز از چاه آب می کشد.

در این رابطه سلیمانی گفت: زنان و مردان کشاورز برای گاو سیستانی می خوانند تا حیوان بتواند از صبح تا شب برای کشیدن آب از زمین دوام بیاورد و این رابطه بین انسان و حیوان، هم حیات دوباره به انسان و هم به حیوان می بخشد. گاوچاه در واقع تلاش برای آبیاری زمین های کشاورزی در منطقه ای خشک است که به همراه زن و مرد آوازخوان بازآفرینی شده است.

عروسک پرنده های گاوخونی تالاب، یادبود چاهی بزرگ که دیگر آب ندارد

بازآفرینی عروسک های شرق اصفهان به اسفندی یا آروچا و گاو چاه ختم نمی شود و در حالی که تالاب گاوخونی نفس های آخر را می کشد و مردم شرق اصفهان شاهد از دست رفتن یکی از پهنه های آبی و حیاتی فلات مرکزی ایران هستند، پرنده های تالاب گاوخونی نیز براساس خاطره ذهنی مردان کشاورز شرق اصفهان بازآفرینی می شوند.

سلیمانی درباره ویژگی بومی و محلی نقش های رودوزی بر دست دوزها و عروسک های آیینی این منطقه گفت: خورشید، نقشی تجلی بخش از فضای آیینی در فرهنگ تجسمی و اسطوره ای ایران زمین است که به خصوص در بیشتر در و دیوارهای منطقه شرق اصفهان دیده می شود که به شکلی گویا، نماد خواستن فرزندان بیشتر است و این صورتک های خورشیدی، برگرفته از باورهای کهن و مادرانه آنها هستند.

این دانش آموخته دکترای پژوهش هنر افزود: این نقش از هزاره های تاریخی ما در صنایع دستی و هنرهای سنتی حضور چشمگیر داشته است و بویژه باید گفت، تنها و تنها در فرهنگ بومی و محلی اصفهان و بویژه در شرق آن، هنوز در زندگی مردم جریان دارد و ریشه آن می تواند به آیین ها و باورهای میترایسم برگردد.

سلیمانی نمادواره اسفندی را نیز یکی از نمونه های اساطیری عروسک های شرق خواند که از یک مثلث به نماد "زن" و یک دایره به نماد "وسعت جهان و زمین" ساخته شده است.

به گفته وی، اسفندی همچون خورشیدی آویزان است و می تواند نمادی از باروری زن و زمین باشد که از سده های گذشته، آذین بخش خانه های ایرانی بوده است و می تواند یک نماد قدیمی از" اَمشاسبند بانو"(ایزد بانوی زمین در فرهنگ ایران) برای جشن اسفندگان محسوب شود.

وی افزود: اسفندی می تواند نمادی از جشن زن و زمین در فرهنگ ایرانی باشد. اِسفندی آمیخته ای از دانه های اسفند است که به چند رشته نخ کشیده می شود و تکه پارچه های رنگی به نشان آرزوها و باورهای مردم این منطقه، همچنین مهره، بلور، نمک و پولک، تزیینات فرح بخش این منطقه هستند که روی نمادواره اسفندی قرار می گیرند.

به روایت این پژوهشگر هنر، تکه های رنگی پارچه، آذین بخش پیکره نمادین اِسفندی و پیکره های خیکی شرق اصفهان است و پیکره های نمادینی که به این شکل آفریده می شوند تداعی کننده مهر و خورشید تابان هستند.

وی افزود: بخشی از عروسک هایی که موفق به بازآفرینی آنها شدیم، عروسک های عربهای نصرآباد جرقویه (شهری در جوب شرقی اصفهان) است که این عروسک ها نیز برگرفته از نوع رودوزی ها و لباس های محلی خاص این منطقه هستند. این رودوزی ها و عروسک ها روی صورت های خورشیدی و نگاه ازلی و اندیشه برخاسته از دنیای متفکرانه اسطوره ها تاکید دارند.

این استاد دانشگاه شاهد تهران گفت: اصل ماجرای "گُلچه هایِ چشمارو" (چشم و صورت) چشم و نظر هستند ولی پیکره ها بیشتر عروسک های باروری هستند که تدوام حیات را می خواهند به اثبات برسانند؛ به نوعی ازلی بودن حیات را در زمان حال و ابدی بودن آن را تضمین و حیات جاودانه را جستجو می کنند.

سلیمانی یادآور شد: روستاهایی که در مسیر شرق اصفهان قرار دارند، در ناخودآگاه خودشان، یادبودِ "تالاب گاوخونی" را زنده نگه داشته اند و برخی از عروسک های این منطقه مثل "گاوچاه"، یا "آروچا" و "پرندگان تالاب"، بازتابی از خاطرات خودآگاه یا ناخودآگاه برخاسته از زندگی گذشته در کنار تالاب گاوخونی است. در واقع زنان و مردان، خاطره تالاب گاوخونی را در این هنرهای تجسمی میراث ناملموس متجلی می کنند.

عروسک ها، راهنمایان فرهنگی ایران

همچنین پژوهشگر و مدیر موزه عروسک ملل، عروسک ها را انسان های کوچک شده ای خواند که هر کدام از یک فرهنگ می آیند و راوی آداب و رسوم، پوشاک، ادبیات، فرهنگ و هنر، تاریخ و اساطیر هر سرزمین هستند.

علی گلشن افزود: عروسک ها می توانند ابزار بسیار جالب و درستی برای شناخت فرهنگ یک منطقه باشند؛ در بسیاری از کشورهای جهان عروسک ها شناسایی، معرفی و احیا شده اند و چند سالی است که در ایران این اتفاق افتاده و مناطق مختلفی از ایران عروسک ها را شناسایی کرده اند.

وی افزود: پژوهشگران عروسک های قدیمی را که در بقچه ها و صندوق های مادربزرگ ها بودند، دوباره بیرون آوردند و افرادی را که از قدیم با تکنیک های بومی ساخت این عروسک ها آشنا بودند، شناسایی کردند و نمونه سازی شد. این عروسک ها ثبت ملی شدند و تا به امروز هم به عنوان طرح هایی برای توانمندسازی زنان روستایی کار می شوند؛ در نتیجه علاوه بر اینکه این عروسک های بومی تولید می شوند، فروششان می تواند چرخ بخش کوچکی از زندگی مردم بومی منطقه را تامین کند؛ این اتفاق خیلی خوبی است و می تواند باعث شناخت بیشتر ما از فرهنگ باشد.

به گفته گلشن، اگر می خواهیم فرهنگ کشورمان را به کودکان و نوجوانان بشناسیم ،عروسک ها بهترین ابزار هستند، گویی عروسک ها دستمان را می گیرند و ما را به سفر و به قوم و ایل و عشایر مناطق مختلف می برند و راجع به لباس، زبان، ادبیات و هنر آن منطقه صحبت می کنند. در واقع هر کدام از عروسک ها، یک راهنمای فرهنگی هستند و این نشان می دهد که چقدر شناخت، حفظ و ثبت ملی عروسک ها اهمیت دارد.

وی یادآور شد: عروسک های برخی مناطق ایران تا امروز ثبت ملی شده اند و مناطق دیگری هم متوجه این موضوع شده اند و آستین ها را بالا زده اند. ما هم همپای دیگر کشورهای جهان این گنجینه فرهنگی را می شناسیم و حفظش می کنیم.

گلشن خاطرنشان ساخت: عروسک ها زمانی به عنوان بازیچه کودکان مورد استفاده بودند و زمانی برای انجام مراسم یا برای نشان دادن مفهومی ساخته می شدند؛ پس می توانند هم جنبه بازی و سرگرمی برای کودکان و هم جنبه آیینی داشته باشند، به دلیل تنوع قومی و فرهنگ بومی که در ایران داریم، هر قوم و طایفه و منطقه ای برای خودش عروسکی دارد که کودکان از طریق آن می توانستند دنیای کودکی خود را بسازند.

آروچا، سفیر فرهنگی مردم شرق اصفهان

این پژوهشگر عروسک ها با بیان اینکه به تعداد هر قوم و طایفه ای در ایران حداقل یک نوع عروسک وجود دارد، افزود: عروسک ها به نوعی در گروه صنایع دستی و هنرهای بومی یا "هنرهای مردم ساخت" قرار می گیرند و مادران و مادر بزرگ ها عروسک های شرق اصفهان را برای مراسم خاص یا برای بازیچه کودکان می ساختند.

وی یادآور شد: عروسک هایی که بر اساس مراسمی خاص در منطقه ای ساخته می شوند، در واقع نمونه هایی از مراسم و آیین ها در روستاها هستند که متناسب با آنها ساخته شده اند؛ یکی از این عروسک ها "آروچا" یا عروس قنات، برای مهار کردن آب زیرزمینی و استفاده برای کشاورزی است.

گلشن افزود: آروچا می تواند سفیر فرهنگ باشد و ما را با اهمیت آب و قنات در منطقه شرق اصفهان که منطقه ای خشک است، آشنا کند یا عروسک گاوچاه که برآمده از یک شیوه کهن از شرق اصفهان است، با استفاده از نیروی گاو یا شتر آب از چاه بیرون می کشیدند. عروسک مرد کشاورز و گاو کوهان دار می تواند ما را با شیوه استفاده از آبِ چاه برای مصارف کشاورزی آشنا کند.

او عروسک های شرق اصفهان را که در راستای ثبت ملی قرار گرفته اند ارزشمند خواند و گفت: عروسک هایی که ثبت ملی می شوند در جامعه محلی ساخته می شوند و بنابراین هم اطلاعاتی را راجع به آداب و رسوم مناطق در اختیار ما قرار می دهند تا فراموش نشوند و هم کمکی برای گذران زندگی سازنده ها و جزو طرح های توانمند سازی خوب و مفید جامعه محلی هستند.

هزار راه نرفته برای میراث ناملموس اصفهان

در خصوص چگونگی مراحل ثبت ملی عروسک های شرق اصفهان مسوول تدوین میراث فرهنگی ناملموس استان اصفهان گفت که این پرونده این آثار هنوز مورد مطالعه آنها قرار نگرفته است.

عباس تراب زاده افزود: احیا کننده های عروسک های شرق اصفهان با ما صحبت های مقدماتی داشته اند، در این راستا باید مطالعات ما درباره ظرفیت این عروسک ها برای ثبت در فهرست میراث ناملموس انجام شود و در گام بعد در صورت تایید، پرونده ثبت ملی آن در شورای ثبت مطرح شود.

وی گفت: عروسک ها در صورتی ثبت ملی می شوند که در آیین های محلی نقش داشته باشند؛ مهارت "گاوچاه" به عنوان میراث ناملموس ثبت ملی شده است و باید برای ثبت ملی عروسک گاوچاه نیز بررسی های لازم انجام شود.

در استان اصفهان با تنوع فرهنگی گسترده، میراث ناملموس بی شماری نزدعامه مردم، در هزاران سال محفوظ مانده است که نیازمند بازشناسی، ثبت و حفاظت است، چرا که این میراث ناملموس نمایانگر هویت فرهنگی مردم این خطه است. عروسک های بومی و محلی شرق اصفهان نیز در جغرافیای خاص این منطقه که همیشه با کم آبی دست و پنجه نرم می کردند اهمیت دوچندان دارد و باید برای حفظ و فراموش نشدن فرهنگ بومی که عروسک ها میراث داران و راویان آنها در شرق اصفهان هستند قدم های جدی و حمایتی برداشت.