قلعه عظیم دره یکی از قلعه های تاریخی خراسان است

ایسنا/ براساس سخنان یک پژوهشگر و باستان شناسی خراسانی، قلعه عظیم دره یکی از قلعه های تاریخی خراسان است.

رجبعلی لباف خانیکی اظهار کرد: قلعه دره که بخشی از آن نزد مردم بومی به «حوض غلام کُش» معروف و به همان دلیل برخی به آن «قلعه حوض غلام کش» نیز می گویند، بر فراز قله ای از رشته کوه باقران بر کناره جنوبی دره و مشرف بر بند دره قرار دارد.

وی ادامه داد: آن قلعه عظیم که مانند دیگر قلعه های مهم منطقه توسط اسماعیلیان قهستان ساخته یا تصرف شده است نقشه ای مستطیل متمایل به بیضی در ابعاد تقریبی700 در400 متر دارد. حصار پیرامونی آن به تبع از پستی و بلندی های کوه ساخته شده است. در حال حاضر بقایای بخش هایی از حصار و هشت برج نیم استوانه ای در قلعه قابل تشخیص است. فضاهای معماری متعدد و متنوعی که در قلعه وجود داشته و اکنون خرابه های آنها برجای مانده، حاکی از آن است که قلعه دره احتمالا پایگاه تدارکاتی اسماعیلیان بود، زیرا امکان تردد احشام به قلعه و وجود تاسیساتی مثل آسیاب و مخزن فرضی روغن و سیلوهای غلات و انبارهای بزرگ ذخیره در آن احتمالا عهده دار تامین آذوقه و نیازهای حیاتی ساکنان قلعه های دیگر منطقه بوده اند.

لباف خانیکی تصریح کرد: سازه های معماری قلعه دره مانند دیگر قلعه ها عمدتا از سنگ با ملات گچ و در سازه های آبی با ملات و اندود ساروج شکل گرفته، اما به نظر می رسد که کاربری فضاها، متفاوت و بیشتر مخصوص ذخیره سازی بوده است.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: ظاهراً ارگ یا شاه نشین در مرکز قلعه قرار داشته که اکنون وجود خارجی ندارد، اما داغی دیوارها و پراکندگی قطعات آجر و گچبری حاکی از آن است که در قسمتی از مجموعه فضاهای مسکونی وجود داشته است. ورودی های قلعه از دو جبهه شمال غرب و جنوب شرق به درون راه یافته و احتمالا دروازه اصلی در شمال غرب قرار داشته است.

وی خاطرنشان کرد: از جمله سازه های معماری جالب و شگفت آور قلعه دره، آسیابی در منتهی الیه غربی قلعه بوده که بقایای معماری و بخشی از تنوره استوانه ای سنگی و ساروجی آن هنوز بر جای مانده و بقایای جویی که در سنگ کنده شده و آب را از روستای حوزان در بالادست قلعه به تنوره انتقال میداد نیز قابل مشاهده است. در همان محل چشمه ای نیز از زمین می جوشیده و آب مورد نیاز جمعیت کوچکی را که در حاشیه شمال غرب قلعه مسکن داشته اند، تامین میکرده است.

لباف خانیکی ادامه داد: توجه به اینکه آب و آبرسانی به قلعه از اهمیت خاص برخوردار بوده و علاوه بر آبرسانی مستقیم به قلعه در حدی که سنگ آسیابی را بچرخاند، در عمق دره جنوبی و مجاور قلعه دو آب بند از سنگ و ساروج احداث شده تا سیلاب های فصلی را مهار و ذخیره کند و مخازن متعدد نیز با بدنه سنگی و اندود ساروج در نقاط مختلف ساخته شده که بعید نیست برخی از آنها که آب انبار پنداشته شده، کاربرد ذخیره غلات داشته باشند.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: یکی از آن آب انبارهای بزرگ و مسقف در ابعاد 4 در5 متر و عمق 2.5 متر که از پساب آسیاب پر میشده، در مجاورت آسیاب و در جبهه غربی قلعه وجود داشته، اما بزرگترین و جالب ترین مخزن ذخیره آب یا حوض انبار بنایی مستطیل شکل در ابعاد 4 در5 متر و عمق بیش از 3 متر در منتهی الیه جبهه شرقی قلعه با دیوارهای صاف و مرتب ساروج اندود و 6 ستون بلند آجری با قاعده مربع است که پوشش آجری مرکب از 9 چشمه طاق را بر دوش حمل می کرده اند.

وی افزود: این سازه معماری که بر سه جانب شرقی، غربی و جنوبی دیوارهای ضخیم و محکم داشته قادر بوده است حجم آب زیادی را در خود ذخیره کند. در کنار آن حوض انبار سازه ذخیره کوچک و مرتب دیگری ساخته شده که بنا به نوشته شادروان فرغانی، مرحوم دکتر ستوده احتمال داده اند این فضا، فضای خاص ذخیره روغن بوده است. درصورتیکه این احتمال با یقین مقرون باشد، فرضیه تدارکاتی بودن قلعه دره تقویت می شود.

لباف خانیکی خاطرنشان کرد: در سمت شمال غربی قلعه بقایای مجموعه معماری مشاهده می شود که برخی آن را اسطبل پنداشته اند. در مجموع شیب جنوبی کوه کمتر و مناسب جهت راه یابی انسان و احشام به داخل قلعه بوده در صورتی که سمت شمالی مشرف به پرتگاه و غیره قابل عبور بوده است. این قلعه مشرف بر راه ارتباطی سیستان به خراسان و نیز شهر بیرجند و آبادی های اقماری آن بوده و از این جهت و نیز دسترسی به منابع آبی قابل اهمیت بوده است.

وی ادامه داد: قلعه عظیم دره در سال 1382 به شماره 9606 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.