برنامه ملی پاسداری از هنر خوشنویسی و نقش وزارت میراث فرهنگی

ایرنا/ این خبر پیرامون برنامه ملی پاسداری از هنر خوشنویسی و نقش وزارت میراث فرهنگی برای شما نوشته شد.

از 25 آذر که برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران در شانزدهین اجلاس کمیته بین الدول پاسداری از میراث ناملموس یونسکو ثبت شد، کارشناسان و فعالان حوزه میراث فرهنگی و هنرهای سنتی از زوایای مختلف، این رویداد را مورد نقد و بررسی قرار دادند.

رویدادی که با انتشار خبر ثبت خوشنویسی ایران در رسانه ها با انتقاد فعالان این عرصه مواجه شد که «ثبت خوشنویسی به عنوان عنصر فرهنگی ناملموس با پذیرش برنامه پاسداری خوشنویسی بسیار متفاوت است و هنوز هنر خوشنویسی ایران مستقل ثبت نشده است.»

این گروه از کارشناسان معتقدند که «ثبت خوشنویسی ایران به عنوان عنصر فرهنگی ناملموس با پذیرش برنامه پاسداری خوشنویسی بسیار متفاوت است، این موضوع در گزارش رسمی سایت یونسکو وجود دارد که عنوان آن برنامه خوب حفاظت از هنر خوشنویسی ایران است که ایران پرونده خوشنویسی را در بخش «برنامه های خوب حفاظتی» مطرح کرده و در کمیته بین الدول صرفا «پذیرفته شده» تا به عنوان یک تجربه خوب مورد استفاده سایر کشورها قرار گیرد.

اما مصطفی پورعلی، مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی با بیان انواع ثبت های ذکر شده در کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (2003) معتقد است: اتفاقا پرونده خوشنویسی ایران امسال در فهرستی به ثبت رسیده که به لحاظ فنی از دو فهرست پیشین سطح بالاتری دارد و ثبت در این فهرست نیازمند آن است که یونسکو و کمیته های ارزیابی آن قانع شوند که آن عنصر ضمن هماهنگی با اهدافی که در ابتدا گفته شد از وضعیت پاسداری خوبی نیز برخوردار است.

وی می گوید: برای ایران بسیار راحت تر بود خوشنویسی را در فهرست معرف نظیر کاری که ترکیه یا کشورهای عربی کرده اند به ثبت برساند؛ اما به جهت اهمیت موضوع و شأن این هنر در ایران، تصمیم گرفته شد خوشنویسی در فهرستی به ثبت برسد که از سطح فنی بالاتری برخوردار است.

فصل چهارم کنوانسیون بین المللی حفظ میراث فرهنگی ناملموس (معنوی) در سال 2003 با پیش بینی سه بخش «فهرست معرف (نمونه) میراث فرهنگی ناملموس بشری» که معرفی کننده میراث ناملموس بشری توسط کشور ذیربط است - ماده 16 کنوانسیون)، «فهرست میراث فرهنگی ناملموس نیازمند حراست فوری» که نمایانگر مواریث نیازمند حفاظت فوری توسط کشور متعاهد ذیربط کنوانسیون است - ماده 17) و «برنامه ها، طرح ها و فعالیت های حراست از میراث فرهنگی ناملموس» موارد مربوط به حراست از میراث فرهنگی ناملموس و ترویج اصول و اهداف کنوانسیون مزبور ابزار جدیدی برای پاسداری از این جنبه مهم از فرهنگ بشری ایجاد کرده که بحث و تصمیم گیری در خصوص آن موارد برعهده کمیته بین الدول پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس است که پرونده خوشنویسی ایران در همین بخش سوم به ثبت رسیده است.

این در حالی است که علی اشرف صندوق آبادی، نایب رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان ایران پیرامون ثبت برنامه پاسداری خوب خوشنویسی می گوید که از کمیسیون ملی یونسکو ایران درخواست کرده گزارشی را از ابتدای روند تدوین تا ثبت نهایی پرونده برنامه پاسداری خوشنویسی به این انجمن ارائه کند که ابهام ها رفع شود.

او پیرامون برنامه ملی پاسداری از هنر خوشنویسی و نقش وزارت میراث فرهنگی اظهار داشت: ایران 1400 سال سابقه خوشنویسی دارد، ترکیه بعد از قرن دهم به واسطه ایرانیان کارهایی را در زمینه خوشنویسی انجام داده است، همه این کشورهای همزمان درخواست ثبت داشته اند.

گزارش کمیسیون ملی یونسکو ایران از روند ثبت برنامه پاسداری از خوشنویسی در یونسکو

در همین چارچوب کمیسیون ملی یونسکو ایران در گزارشی درباره روند ثبت پرونده خوشنویسی توضیح داد که در پرونده مزبور، مندرج در سایت رسمی بخش میراث فرهنگی ناملموس یونسکو آمد که برنامه فوق با مشارکت 4 وزارتخانه (وزارت میراث، وزارت ارشاد، وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم) و نیز 2 مؤسسه مردم نهاد (انجمن خوشنویسان ایران و انجمن خوشنویسان نوین) در ایران انجام می شود.

در این گزارش آمد: در پرونده فوق ذکر شده سنت خوشنویسی همواره با عمل نوشتن در تاریخ قلمزنی ایران مرتبط بوده که تحولاتی مانند رواج صنعت چاپ، تایپ رایانه ای رو به افول رفت. اما از سال 1985 میلادی تصمیم گرفته شد با تدوین یک برنامه ملی (با چشم انداز 40 ساله تا 2025 میلادی)، توسط مراجع دولتی و غیردولتی پیشگفته از این اتفاق جلوگیری شود.

پرونده مزبور با ذکر اینکه «هنر خوشنویسی در میان مجموعه هنرهای سنتی ایران» قرار دارد و «هنر و مهارت خوشنویسی در شمار میراث فرهنگی ناملموس ایران است که قدمتی بسیار طولانی دارد» نگرانی برای «صیانت از سنت خوشنویسی ایران» را دغدغه جدی برای همه دست اندرکاران علم، ادب و هنر همچنین مردم ایران بشمار آورده و اجرای این برنامه را در راستای حفظ سنت خوشنویسی برشمرده است.

کمیسیون ملی یونسکو ایران در این گزارش توضیح داد: تدوینگران پرونده کشورمان خاطر نشان کرده اند «با توجه به وجود این سنت در سایر کشورها، به خصوص کشورهای عربی و اسلامی» توجه به این میراث ناملموس می تواند ضامن احترام به فرهنگ ها، دوری از تعصبات، تعامل فرهنگی میان کشورها به ویژه کشورهای عربی و اسلامی، احترام به تنوع فرهنگی و تقویت خلاقیت و... شود که هم راستا با اهداف کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس است.

ثبت برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران فراتر از معرفی

اکنون شروین معظمی گودرزی، مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران در دفاع از آنچه برای ثبت «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» اتفاق افتاده، توضیح داده است: ایران با نوشتن «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» ادعا می کند به الگویی رسیده که می تواند از خوشنویسی در ایران پاسداری کند، در حالی که پرونده های سایر کشورها مانند ترکیه و عربستان فاقد چنین ادعایی است.

معظمی پیرامون برنامه ملی پاسداری از هنر خوشنویسی و نقش وزارت میراث فرهنگی بیان کرد: ابتدا باید به این نکته اشاره کنم که ثبت در فهرست «برنامه ها، طرح ها، و فعالیت های پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» به معنای آن است که عنصر میراث فرهنگی مورد نظری که برای آن برنامه ارائه شده است نیز در دل همین پرونده به ثبت رسیده و تنها وظیفه کمیته بین دولتی در مورد پرونده ها، این است که به بررسی صلاحیت ثبت آن پرونده ها بپردازد.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران افزود: این اقدام آنقدر مهم است که یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در سطح بین المللی فصل مشخصی را تحت عنوان پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در بعد بین المللی یعنی فصل چهارم کنوانسیون را به آن اختصاص داده است. این فصل متشکل از سه ماده از ماده 16 تا ماده 18 است. ماده شانزدهم مربوط به ثبت عناصر میراث زنده در «فهرست معرف میراث فرهنگی ناملموس بشریت» است که تنها به رؤیت پذیرتر شدن عناصر میراث فرهنگی می پردازد.

ماده هفدهم به «فهرست میراث فرهنگی ناملموس نیازمند پاسداری فوری» مربوط است که اساسا به پاسداری از عناصر مورد بحث می پردازد. ماده هجدهم دفتر ثبت «برنامه ها، طرح ها، و فعالیت های پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» است. ثبت از نوع سوم از همه مهمتر و سخت تر بود، چرا که دولت پیشنهاد دهنده باید علاوه بر اقدامات پاسدارانه ای که در پرونده های ذیل فهرست های دیگر هم می آید، باید برنامه مشخصی را برای اقدامات خود ارائه دهد.

ثبت برنامه های پاسداری از میراث ناملموس بسیار مهمتر از ثبت در فهرست های دیگر

گودرزی تاکید کرد: به نظر من ثبت برنامه ها و فعالیت های مربوط به پاسداری از میراث ناملموس بسیار مهم تر از ثبت در فهرست های دیگر است، چرا که دولت مورد نظر متعهد به انجام برنامه مشخصی برای پاسداری از میراث زنده مورد نظر می شود. نکته مهم این است که وقتی پرونده ای را در قالب ماده هجدهم ثبت می کند به این معناست که یونسکو وجود میراث فرهنگی مورد نظر را پذیرفته که در پس آن برنامه ی مربوط به آن را مورد بررسی قرار داده و نهایتاً قبول کرده است.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران تصریح کرد: مطابق بند اول ماده 18 کنوانسیون 2003، کمیته بین دولتی بر مبنای پیشنهادهای تسلیم شده از سوی کشورهای عضو و هماهنگ با معیارهایی که مقرر است، این کمیته، تعریف و به وسیله مجمع عمومی وضع شود به شکل دوره ای برنامه ها، طرح ها و فعالیت هایی کشوری، زیرمنطقه ای یا منطقه ای را برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس که تشخیص می دهد به شکلی مناسب اصول و اهداف این کنوانسیون را منعکس می کند انتخاب و ترویج خواهد کرد. در این راستا نیازهای ویژه کشورهای در حال توسعه را در نظر می گیرد.

او ادامه داد: مطابق بند سوم ماده 18، کمیته عملیاتی سازی، طرح ها، برنامه ها و فعالیت های مورد اشاره را با انتشار تجربه های موفق همراه می کند و در این راستا راهکارهایی را مورد استفاده قرار می دهد که مقرر است توسط همین مرجع وضع شود.

اقدام ارزنده وزارت میراث فرهنگی برای ثبت هنر سنتی خوشنویسی ایران در یونسکو

گودرزی عنوان کرد: تهیه چنین پرونده هایی بسیار سخت است و به همین دلیل هم تعداد این نوع از پرونده ها در فهرست های سه گانه یونسکو در کنوانسیون 2003 بسیار کم است. از میان 629 میراث فرهنگی ناملموس که توسط 139 کشور که از زمان تشکیل کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو 2003 تاکنون به ثبت جهانی رسیده است، تنها 38 پرونده مربوط به برنامه ملی پاسداری بوده یعنی حدود یک شانزدهم پرونده ها است.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران درباره «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» که به عنوان هفدهمین عنصر فرهنگی ناملموس ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، گفت: هنر سنتی خوشنویسی ایران در برنامه ها، طرح ها و فعالیت های پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است و این اولین اقدام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که چنین برنامه ای را نوشته و جا دارد از تمام دست اندرکاران این پرونده از جمله نویسندگان، مدیران و کارشناسان میراث فرهنگی قدردانی کرد.

حضور هنر خوشنویسی در جای جای زندگی مردم

گودرزی گفت: این ثبت جهانی به پایداری همیشگی هنر خوشنویسی ایرانی کمک بسیار مهمی می کند و می توانیم یک برنامه جدی تر با حضور کارشناسان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، اساتید خوشنویسی و کارشناسان یونسکو بنویسیم که به زبان انگلیسی نشر شود تا به عنوان یک الگو برای سایر کشور بر روی سایت یونسکو قرار گیرد تا کشورهای دیگر بتوانند از این برنامه استفاده کنند و آن را با توجه به شرایط و مقتضیات برای کشور خود بومی سازی کنند.

بررسی ها نشان می دهد که پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» به خوبی کلیت هنر خوشنویسی را معرفی کرده و برنامه های خود را برای این پاسداری آن اعلام کرده است. این برنامه نشان می دهد که دستگاه های دولتی به همراه سازمان های مردم نهاد مربوطه در کنار یکدیگر دست به دست هم دادند تا چنین برنامه ای نوشته شود که در زندگی مردم جامعیت داشته باشد.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران گفت: از دید یونسکو پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس به معنای منجمد کردن این نوع از میراث نیست. یعنی قرار نیست که میراث زنده عینا همانی باشد که در گذشته بوده است، بلکه با تغییر زندگی و بنا به مقتضیات روز اجتماع مورد نظر ممکن است تغییراتی در آن میراث بوجود آید.

او افزود: پرونده ارسالی به یونسکو نشان می دهد که به نوعی همه از خوشنویسی استفاده می کنند برای مثال در کتب درسی مقاطع مختلف از فونت هایی با توجه به رسم الخط ایرانی استفاده شده است. خوشنویسی در جای جای زندگی مردم حضور دارد و مثال های فراوانی برای آن وجود دارد. زیبایی این میراث فرهنگی ناملموس در جاری و ساری بودن آن است که خود را با شرایط روز کنونی تطبیق داده و با خلاقیت ایران این هنر ماندگار می شود.

ثبت خوشنویسی توسط ترکیه صرفا جنبه معرفی دارد

گودرزی درباره ثبت هنر خوشنویسی ترکیه در فهرست معرف میراث فرهنگی ناملموس بشریت گفت: این نوع ثبتی که ترکیه انجام داده است صرفا جنبه معرفی دارد در حالی که ثبت «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» فراتر از معرفی است و جمهوری اسلامی ایران در این پرونده علاوه بر معرفی هنر خوشنویسی نشان می دهد که این هنر در ایران سابقه طولانی دارد و جز میراث فرهنگی ناملموس ایران است یعنی هنری که وجود داشته و دارد که برای آن برنامه نوشته می شود. این تصور برای عده ای از افراد وجود دارد که چرا وزارت میراث فرهنگی هنر خوشنویسی ایران را ثبت نکرد در حالی که این تصور اشتباه است.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران افزود: هنر خوشنویسی همچون بوستانی است که ترکیه و عربستان و کشورهای همراه آنان تنها به ارائه تصویری از این بوستان بسنده کرده اند، در حالی که ایران برای این ماندگاری و رؤیت پذیری بیشتر این بوستان، برنامه ارائه داده است.

فهرست ثبت اقدامات خوب پاسدارانه مطابق با روح کنوانسیون 2003

او تاکید کرد: همان طور که دبیر سابق کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو 2003، خانم سیسل دویل، در مصاحبه خود با هانا اشرایبر و لوکاس لیزینسکی اعلام کرده است، فهرست ثبت اقدامات خوب پاسدارانه مطابق با روح کنوانسیون 2003 بوده و بهترین نوع ثبت است و همیشه جاری و ساری است و با ثبت آن فعالیت ها و آموزش ها ادامه دارد.

گودرزی ادامه داد: با توجه به اینکه تنها 18 سال از عمر کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو 2003 می گذرد، 180 کشور عضو آن هستند که نشان از سرعت نفوذ این کنوانسیون دارد. نخستین کشورهایی که به این کنوانسیون پیوستند، هیچ کدام اروپایی نبودند. الجزایر نخستین کشور و سپس ژاپن، کره جنوبی، چین و گابن عضو این کنوانسیون شدند.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران بیان کرد: هرچند تهیه این نوع از پرونده ها دشوارتر از دو نوع دیگر است، اما امیدوارم بیش از پیش مورد نظر مدیران مربوطه قرار بگیرد، چرا که بر این باورم که عناصر میراث ناملموس بسیاری در ایران وجود دارد که میتوان برای آنها برنامه ملی و حتی منطقه ای و فرامنطقه ای تهیه کرد.