زبان فارسی نقش پیوند دهنده اندیشه ها و باورهای معنوی مردم قفقاز را داشته است

ایرنا/ براساس آخرین اخبار واصله، زبان فارسی نقش پیوند دهنده اندیشه ها و باورهای معنوی مردم قفقاز را داشته است.

مرتضی رضوانفر، عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در وبینار بناهای کتیبه دار قفقاز با اشاره به شهر دربند در روسیه امروزی که زمانی شمالی ترین شهر ساسانیان بود، گفت: در تاریخ آمد که خسرو انوشیروان به دستور پدرش هزاران نیرو و خانواده های آنها را به این منطقه برد تا دیواری 40 کیلومتری با کارکرد دفاعی بسازند و ضمن احداث یک حصار دور شهر در آنجا بمانند و زندگی کنند.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی با اشاره به دژ معروف شهر دربند با نام نارین قلعه اظهار داشت: این قلعه سال 2003 میلادی در فهرست یونسکو ثبت جهانی شد. در میان معیارهای ثبت این اثر در یونسکو، به ساسانی بودن معماری قلعه نیز اشاره شده و یادآوری شده است که این بنای ساسانی به مدت 1500 سال کارکرد دفاعی داشته است، زیرا اقوامی که قرون بعد به آنجا رفتند نیز آن را مرمت و از آن استفاده کردند.

این پژوهشگر پیرامون اینکه زبان فارسی نقش پیوند دهنده اندیشه ها و باورهای معنوی مردم قفقاز را داشته است، یادآور شد که دست کم دو کتیبه فارسی و 32 کتیبه پهلوی در نارین قلعه و دیوارهای آن وجود دارد که اغلب این کتیبه ها را معماران نوشته اند.

شعری که نخ تسبیح اندیشه ها است

رضوانفر اظهار داشت: زبان فارسی در طول تاریخ، گاه نقش نخ تسبیحی را ایفا کرده است که با آن میتوان رد پای شباهت های فرهنگی را یافت. مثلا بالای سردر بناهایی در شهرهای دربند در روسیه، باکو در جمهوری آذربایجان، کابل در افغانستان، پیشاور در پاکستان، راولپندی در هند میتوان این بیت «گشاده باد به دولت همیشه این درگاه / به حق اشهد ان لا اله الی الله» را مشاهده کرد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی با اشاره به اینکه فقط در شهر ابیانه در ایران، 12 سردر با این شعر را شناسایی کرده است، یادآور شد: سردر یک بنا، پیشانی و نماد ایدئولوژی صاحب آن بنا است و به همین دلیل شعری که در گستره ای بزرگ از جغرافیای تمدن های آن روز روی سردرها استفاده میشد، هم شباهتهای فرهنگی را نشان می دهد و هم حاکی از نقش زبان فارسی به عنوان نخ تسبیه این باورها و فرهنگ ها است.

شعر فارسی به مثابه زبان دین

رضوانفر در بخش دیگری از سخنان خود، به نقش زبان فارسی در باورهای دینی مسلمانان در کشورهای مختلف پرداخت و درباره منطقه قفقاز گفت: درحالیکه خطاطی های محراب ها در مساجد ایران معمولا به زبان عربی است، در بسیاری از مسجدهای قفقاز، ما شاهد حضور ادبیات فارسی در محراب هستیم.

وی افزود: اصولا دو عنصر در مساجد قفقاز چشم گیر است؛ نخست، شعر محتشم کاشانی و دوم نشان شیر و خورشید که البته از این نشان به عنوان نماد اسدالله امام علی (ع) و ذوالفقار (شمشیر امام) استفاده شده است. همچنین روی آرامگاه ها و سنگ مزارها که از عناصر مقدس بصری هستند نیز در منطقه قفقاز شاهد حضور برجسته شعر فارسی هستیم.

نمادهایی از تداوم اندیشه ایرانی

رضوانفر با نمایش تصاویری از مسجدی در ماخاچ قلعه توضیح داد: روی این مسجد که 90 سال پس از الحاق منطقه به قلمروی روس ها ساخته شده است، همچنان کتیبه هایی با نام شاهان ایرانی وجود دارد. البته برخی گروه های تندرو در منطقه، عمدا نام شاهان ایرانی را با سنگ زده اند تا این تداوم اندیشه و وابستگی فکری مشخص نباشد.

این استاد مردم شناسی با اشاره به قحطی نیمه دوم قرن نوزدهم در ایران گفت: در این دوره، گروههایی از ایرانیان از مناطق مختلف به منطقه قفقاز مهاجرت کردند. به همین دلیل، در شهرهای مختلف، مانند دربند، ماخاچ قلعه، ولادی قفقاز، آستاراخان، قیزلار و... بناهایی با نام مسجد ایرانیان وجود دارد. همچنین در ماخاچ قلعه آرامگاه ایرانیان را دیده می شود که روی سنگ مزارها با عباراتی مانند ایرانی و سرابی، زنجانی، اردبیلی، قزوینی و... توضیح داده شده است که اصلیت این فرد(متوفی) به کدام منطقه از ایران تعلق دارد.

رضوانفر با اشاره به روستاهایی که با نام ایران در داغستان و قفقاز وجود دارد، گفت: در روستایی به نام پرشیا اهالی روستا خود را آذربایجانی و گیلانی می دانند و در زمان بازدید ما از آنجا، فردی به نام سید مازندرانی کدخدا بود که می گفت اصلیت گیلانی دارد.

روستاهای جالقان و میتاقی / اوستیا، ایرانی تباران قفقاز

رضوانفر با اشاره به دو روستای همجوار شهر دربند گفت: این دو روستا، جالقان و میتاقی نام دارد. ساکنان این دو روستا می گویند از نسلی هستند که خسرو انوشیروان با خودش به این منطقه آورده بود؛ اهالی میتاقی معتقدند به زبان قرن ششمی سخن می گویند و جالقانی ها نیز بر این باورند که به گونه ای از زبان پهلوی که در قرن دوم رایج بود، صحبت می کنند. حتی برخی ترانه هایی که مادران و مادربزرگ ها در این منطقه برای کودکان می خوانند، بسیار به ترانه های نام آشنا در ایران شبیه است و فقط بعضی واژگان آنها تفاوت دارد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی با اشاره به جمهوری خودمختار اوستیا گفت: مردم اوستیا به منطقه خود ایرستون و به زبان خود که شاخه ای از زبان های ایرانی است، «ایرونی» (Ironi) می گویند. در شمال این منطقه نیز روستای ایران وجود دارد. همچنین بلندترین کوه اوستیا البرز است که با تلفظ محلی البروس گفته می شود. برخی بر این باورند که آریایی ها از نزدیکی همین کوه البرز در اوستیا تقسیم شدند به مناطق مختلف کوچ کردند.

کتیبه های ایرانی در باکو

رضوانفر با اشاره به ایچری شهر گفت: از سردر این مجموعه که ثبت جهانی شده است تا داخل آن، کتیبه های فارسی را مشاهده می شود. کتیبه های این مجموعه به دوره های مختلف تاریخ مربوط است. در مسجد جمعه این شهر نیز فرمان شاه عباس صفوی برای عفو مالیاتی باکو دیده می شود. چندین کتیبه فارسی با خط نسخ، ثلث و خطوط دیگر مربوط به شاه طهماسب صفوی، اولجایتو خدابنده هم در همین مسجد وجود دارد.

وی توضیح داد: کمی پایین تر از مسجد جمعه در مجموعه ایچری شهر، کاخ شروان شاهان دیده می شود که 700 قطعه کتیبه که از قعر دریای مازندران کشف شده، در آن نگهداری می شود. که به نظرم این تکه کتیبه ها احتمالا نوعی طلسم بوده اند؛ چون خط بسیار زشتی دارند، برخی نمادها مانند انسان، گاو و دیو روی آنها دیده می شود و از کنار هم قراردادن آنها نمیتوان به هیچ جمله معناداری رسید. روی برخی کتیبه ها هم نامهایی مانند فریبرز، منوچهر و... مشاهده می شود. محراب مسجد بیگلر و نیز آتشگاه باکو از دیگر اماکنی است که کتیبه های فارسی روی آن دیده می شود.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی با برشمردن کتیبه های فارسی در مناطق نارداران و گنجه گفت: در شهر بردعه مقبره ای وجود دارد که اهالی محل، آن را به نوشابه خانم منتسب می کنند. نوشابه خانم، همان کسی است که در شاهنامه فردوسی هم وصف او آمده است. هرچند به نظر می رسد بنای مقبره به دوره سلجوقیان مربوط باشد. وی افزود: مقبره بهمن میرزا، پسر عباس میرزا هم کنار آرامگاه نوشابه خانم قرار دارد و روی آن این بیت از فردوسی نوشته شد: «اگر سال گردد فزون از هزار / همین بود خواهد سرانجام کار»

کتیبه های فارسی در نخجوان

رضوانفر با برشمردن کتیبه های فارسی در جمهوری خودمختار نخجوان گفت: نگین معماری نخجوان، آرامگاه مومنه خاتون است که 23 متر ارتفاع دارد و بالای آن با خط کوفی نوشته شده است: «ما بگردیم پس بماند روزگار / ما بمیریم این بماند یادگار»

وی افزود: در مسجد جامع نخجوان هم کتیبه ای فارسی وجود داشت که به اسم مرمت به موزه برده و جایش روی مسجد پر شده، همچنین در غار معروف به اصحاب کهف هم کتیبه ای فارسی درباره اقدامات حاکم محلی وقت دیده می شود. در مسجد جامع شهر اردوباد، کتیبه شاه عباس مبنی بر معافیت مادام العمر اهالی اردوباد از مالیات وجود دارد. چون اهالی اردوباد در مقابل حمله های عثمانیان مقاومت می کردند و دو بار توسط عثمانیان قتل عام شده بودند، شاه عباس به خاطر ارادت و وفاداری اهالی محل به ایران، این منطقه را برای همیشه از مالیات معاف کرد.

رضوانفر با بیان اینکه در قبرستان ملک بهرام اردوباد نیز سنگ مزارهایی به فارسی وجود دارد، ابراز امیدواری کرد که از کتیبه های فارسی مسجد گوهریه در شهر شوشی محافظت شود.

قدیمی ترین نشان اسدالله در ارمنستان

رضوانفر با برشمردن کتیبه های فارسی مساجد ارمنستان گفت: مسجد کبود محراب هایی برای شیعیان و سنی ها دارد که روی هر دوی آنها متون فارسی درج شده است. همچنین شعر محتشم کاشانی در حسینیه این مسجد میتوان دید.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی گفت: در روستایی در ارمنستان مسجدی وجود دارد که بنای آن اکنون درون باغچه یک خانه واقع شده و پیرزنی که مالک این خانه بود، به فرزندانش وصیت کرده بود که از این مسجد مانند یک کلیسا محافظت کنند. درون این بنا، نامهای الله، محمد (ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) دیده می شود و تصویر شیر با شمشیر ذوالفقار در دست و سال ساخت (661) درج شده است. با توجه به اینکه سال 661 به دوران قبل از صفویان و به عصر ایلخانان مربوط است، میتوان گفت تاریخ شیر (اسدالله) و شمشیر (ذوالفقار) به دوران پیش از صفویان نیز برمی گردد.