نقش راه و سرا و کاروانسرا در تاریخ ایران

میراث آریا/ این خبر پیرامون نقش راه و سرا و کاروانسرا در تاریخ ایران برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

نظر به ارزش راه ها، ایرانیان از گذشته های دور شروع به توسعه و آبادانی آن کردند بطوریکه طبق گفته دمورگان در دوره هخامنشیان کشور دارای شبکه شریانی خاصی بود بگونه ای که از تخت جمشید پنج راه به شوش، پری تکان، کرمان، بنادر دیلمان و هرمز در کنار خلیج فارس می رفت یا از شوش سه راه به بابل، همدان، تخت جمشید و شعبه هایی هم از این راهها تا اصفهان و بندردیلمان در کنار خلیج فارس امتداد داشت.

از زمان هخامنشیان تا بحال آثاری که مربوط به راه باشد مانند کاروانسرا، میل راهنما و… کشف نشد ولی بدون شک راههای مختلف و مجهز آن شاهنشاهی بزرگ خالی از اینگونه تأسیسات نبوده است. از جمله اقدامات مهم هخامنشیان تأسیس چاپارخانه و ایجاد دژهای نگهبانی در معبرهای مهم بود. هرودوت می گوید: «هیچ جنبنده ای از آن تندتر حرکت نمی کند» و گزنفون تأسیس چاپارخانه را به کوروش نسبت می دهد و می گوید: «درنا نمی تواند به سرعت چاپارها حرکت کند».

راهها در زمان اشکانیان و ساسانیان به همان قرار سابق بود و تغییراتی در جهت آنها نشد جز اینکه به واسطه انتقال پایتخت از نواحی شرقی به مغرب مرکزیت راهها از نقطه ای به نقطه دیگر منتقل شد.

پادشاهان اشکانی و بعدها دولت ساسانی برای بهبود وضع جاده ها سعی فراوانی کردند و برای تأمین هزینه نگهداری راهها مالیات هایی از کالاهای بازرگانی می گرفتند که از منابع مهم درآمد دولت بوده است.

راههایی که از بیابان ها و کویر می گذشت را با چاه های آب و کاروانسراها و رباط ها مجهز کرده بودند و در شهرها سراهایی وجود داشت که بازرگانان در آن گرد هم می آمدند و به مبادله اجناس می پرداختند. یکی از مهمترین راههایی که در ادوار تاریخی اشکانی و ساسانی مورد استفاده قرار می گرفت و مهمترین شاهراه بازرگانان ایران در این دوران بود، راهی بود از مرکز کشور چین شروع شده و از روی فلات ایران عبور کرده و وارد بین النهرین میشد و سپس به سوره رفته و به بندر انطاکیه در کنار دریای مدیترانه می پیوست. این راه به واسطه تجارت ابریشم به راه ابریشم موسوم بود.

همان گونه که اشاره شد در کنار این مسیر کاروانسراها و رباط ها ایجاد شده بود از نمونه کاروانسراهای دوره ساسانی میتوان به کاروانسرای دیرگچین در نزدیکی قم و رباط انوشیروانی در 40 کیلومتری جاده سمنان به دامغان و غیره نام برد.

پس از دوره ساسانی در دوره اسلامی هنگام فرمانروایی سلجوقیان راههای جدیدی پدید آمد و برای تأمین آسایش کاروانیان ایستگاه های جدید در میان راهها احداث شد. رباط ماهی در جاده مشهد به سرخس یکی از بناهای صدر اسلام است که در دوره غزنویان به صورت چهار ایوانی بنا می شود. از دیگر کاروانسراهای صدر اسلام میتوان به رباط شرف، رباط سپنج، رباط کریم اشاره کرد. پس از آن در دوران مغول اقداماتی برای تسهیل امر مسافرت انجام گردید بعنوان مثال هلاکوخان اقدامات اساسی برای امنیت راه های کشور بوجود آورد. در تاریخ غازانی نیز آمده این پادشاه در تبریز در کنار یکی از دروازه های جدید کاروانسرا و در کنار آن گرمابه و تسهیلات دیگر برای مسافرین بنا کرده است.

براساس مقاله نقش راه و سرا و کاروانسرا در تاریخ ایران باید بدانید که پررونق ترین دوره احداث کاروانسراها و مرمت آن ها در دوره صوفیه بوده که شاه عباس یکم به منظور احیای جاده ابریشم و خدمات به زائرین عتبات عالیات دستور ایجاد 999 کاروانسرا را صادر می کند و همان گونه که اشاره شد بخشی از آنها در مسیر جاده عتبات عالیات قرار گرفته و در استان کرمانشاه است، از جمله این کاروانسراها میتوان به کاروانسرای ماهیدشت، قصرشیرین و کاروانسرای بیستون اشاره کرد.

کاروانسرای بیستون از جمله کاروانسراهای چهارایوانی بوده که معمار آن با ضرافت و مهندسی خاصی جانمایی و بنای آن را در سایه سار بیستون و نقطه طلایی این کوه در زمینی به مساحت حدو هفت هزار متر ایجاد کرده اند. مصالح مورد استفاده در این کاروانسرا سنگ پاک تراش، آجر و ملات گچ بوده که معمار آن با ایجاد طاق و گنبد آن را مسقف نموده است. کتیبه ای که بانی اولیه کاروانسرا را مشخص کند وجود ندارد اما در ورودی کاروانسرا سه کتیبه در زمان های صفوی و قاجار نصب شده است که زمان اتمام و مرمت کاروانسرا را اعلام می کنند.

یکی از کتیبه ها مربوط به شاه سلیمان صفوی بوده که در زمان صدارت شیخ علیخان زنگنه صدر اعظم شاه سلیمان نصب شده و در واقع زمان اتمام کاروانسرا را بیان می کند. البته در همان زمان شیخ علیخان زنگنه کتیبه دیگری را نیز در نزدیکی کتیبه داریوش نقر می کند که در آن بخشی از اراضی زیر دست بیستون را وقف سادات فاطمی و بخشی از درآمد آن اراضی را بعنوان رقبه کاروانسرا جهت مرمت این بنا وقف می کند. دو کتیبه دیگر در ورودی کاروانسرا قرار دارند که مربوط به زمان ناصرالدین شاه قاجار هستند و این کتیبه ها بیانگر مرمت کامل کاروانسرا در زمان حکومت ناصری هستند.

پس از آن در دوره پهلوی اول بعد از تعطیل شدن کاروان ها این بنا بعنوان انبار غله استفاده می شود و در دوران پهلوی نیز با توجه به قرارگیری در کنار روستای قدیم بیستون حجره های آن بعنوان مکانی برای زندگی تعدادی از اهالی مورد استفاده قرار می گیرد.

پس از تخلیه روستای بیستون در سال 1355 مدت کوتاهی کاروانسرا متروکه بوده که در سال 1359 تا 1363 عملیات مرمتی بر روی آن انجام می شود و در 1363 بعنوان زندان در اختیار اداره امور زندان های استان کرمانشاه قرار می گیرد.

مدتی از کاروانسرا بعنوان ارودگاه معتادین استفاده می شود که در نهایت پس از 17 سال مجدداً مجموعه در اختیار اداره کل میراث فرهنگی قرار گرفته و اقدامات احیا و مرمت آن از سال 1380 آغاز می شود. این مجموعه در نهایت در سال 1390 بعنوان یکی از مجموعه های خدمات گردشگری احیا و تجهیز و به بهره برداری رسید. هتل کاروانسرای بیستون امروز با 21 اتاق و سوئیت و ظرفیت بیش از 90 نفر پذیرای گردشگرانی از اقصا نقاط دنیاست.