ایجاد موزه های مرتبط با علوم انسانی بسیار ضروری است

ایلنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های بدست رسیده، ایجاد موزه های مرتبط با علوم انسانی بسیار ضروری است.

نشست علمی و تخصصی «موزه ها، علوم انسانی و اثربخشی اجتماعی» با حضور جبرئیل نوکنده (رئیس موزه ملی ایران)، رضا دبیری نژاد (رئیس موزه ملی ملک) و صفورا برومند (عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ ایران پژوهشگاه علوم انسانی) و به صورت غیرحضوری برگزار شد.

در این نشست ابتدا برومند با مروری بر تعاریف رسمی بعمل آمده از موزه ها، به بازخوانی اهمیت و عملکرد این نهادهای فرهنگی-اجتماعی و ارتباط بنیادین آنها با حوزه های دانشی علوم انسانی پرداخت. یادآور شد که موزه ها به عنوان نهادهای فرهنگی- اجتماعی، به مثابه حلقه اتصال گذشته، حال و آینده، رسانه ارتباطی قلمداد می شوند که زمینه بازخوانی تجربیات فرهنگی و تمدنی نسل های مختلف را فراهم می کنند.

بخش دیگر صحبت های برومند به ارائه تعاریف رسمی از موزه ها اختصاص داشت. بدین شرح که موزه در تعریف شورای بین المللی موزه ها یا ایکوم، «مجموعه ای غیرانتفاعی و مؤسسه ای دائمی، در خدمت جامعه و پیشرفت آن و گشوده بر روی عامه مردم» توصیف شده و در این تعریف موزه، محلی برای مطالعه، آموزش، گردآوری، حفاظت، پژوهش، عمومیت بخشی و نمایش شواهد مادی مردم و محیط زندگی آنهاست.

وی سپس به تعریف یونسکو درخصوص ویژگی ها و کاربردهای موزه به عنوان نهاد فرهنگی-اجتماعی اشاره کرد و گفت: در تعریف یونسکو که در سی و هشتمین کنفرانس عمومی که در تاریخ 17 نوامبر 2015 در پاریس برگزار شد، عملکرد موزه چنین توصیف شد: «موزه ها به عنوان فضاهایی برای انتقال فرهنگی، گفت وگوی بینافرهنگی، یادگیری، بحث و آموزش، انسجام اجتماعی و توسعه ی پایدار نقش مهمی ایفا می کنند. موزه ها از توانایی بالایی برای افزایش آگاهی عمومی درخصوص ارزش میراث فرهنگی و طبیعی و مسئولیت همه شهروندان برای کمک به مراقبت و انتقال آنها برخوردارند.

موزه ها همچنین بواسطه صنایع فرهنگی و خلاق و گردشگری از توسعه اقتصادی حمایت می کنند. موزه ها فضاهای عمومی حیاتی بشمار می روند که باید به همه جامعه بپردازند، بنابراین می توانند در توسعه پیوندها و انسجام اجتماعی، ایجاد شهروندی و بازتاب هویت های جمعی نقش مهمی ایفا کنند. موزه ها مکان هایی قابل دسترس برای تمامی جامعه از جمله گروه های محروم و فضایی برای تأمل و بحث در مورد مسائل تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و علمی بشمار می روند.»

برومند به تعریف ارائه شده از موزه ها در جلسات شورای بین المللی موزه ها در سال 2019 نیز بدین مضمون اشاره کرد که «موزه ها فضاهایی مردم سالارانه، فراگیر برای گفت وگویی منتقدانه پیرامون گذشته و آینده اند. موزه ها ضمن به رسمیت شناختن و حل کردن تضادها و چالش های زمان حال، نگهدارنده اشیا و نمونه های تاریخی ارزشمند به نفع جامعه و حافظ خاطرات متنوع گذشته برای نسل های آینده اند و همچنین موزه ها، ضامن برابری حقوق و دسترسی به میراث برای همگانی هستند».

وی در ادامه به این نکته تأکید کرد که تعاریف رسمی که از موزه بعمل آمده، خود گویای اهمیت ارتباط این نهاد فرهنگی- اجتماعی با علوم انسانی و حوزه های دانشی مرتبط با آن است. درواقع، ماهیت و عملکرد موزه آنگاه که به عنوان عاملی برای توسعه پیوندها و انسجام اجتماعی، ایجاد شهروندی و بازتاب هویت های جمعی توصیف می شود، با حوزه های دانشی منشعب از علوم انسانی از جمله تاریخ، باستان شناسی، فرهنگ و زبانهای باستان، هنر و حوزه های دانشی مرتبط با علوم اجتماعی ازجمله جامعه شناسی، مردم شناسی، انسان شناسی فرهنگی یا به دیگر سخن مردم شناسی اجتماعی پیوند دارد.

رشد 60 درصدی تعداد موزه ها در دهه گذشته و وجود 95 هزار موزه در سراسر جهان نیز بر اهمیت بازخوانی و بازشناسی موزه ها در حوزه های دانشی علوم انسانی افزوده است. همچنین، مروری بر شعار روز جهانی موزه که هر سال در هجدهم ماه مه مصادف با بیست و هشتم اردیبهشت در دو دهه گذشته مبین این ارتباط موضوعی و علمی است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی پیرامون اینکه ایجاد موزه های مرتبط با علوم انسانی بسیار ضروری است، گفت: با پیشرفت فناوری، موزه ها از حالت مکان یا فضای فیزیکی محل نگهداری آثار و مضامین فرهنگی و تمدنی فراتر رفته و با استفاده از فرصت هایی که رسانه های ارتباط جمعی و بسترها یا پلتفرم های آنلاین دیداری و شنیداری بویژه در دوران همه گیری و قرنطینه در اختیار مخاطبان قرار دادند؛ زمینه برقراری ارتباط بیشتر مخاطبان با موزه ها فراهم شده است. بگونه ای که مخاطب فارغ از محدودیت های زمانی و مکانی و حتی با تمرکز بیشتر از طریق پلتفرم های آنلاین به فضای موزه ها وارد می شود و به تجربه و روایت شخصی از آثار موزه ای دست می یابد. بدین ترتیب، ارتباطی دو سویه بین مخاطب و موزه برقرار می شود.

برومند در خاتمه یادآور شد: طی دهه های اخیر، موزه ها در عرصه ی آموزش، اطلاع رسانی و سرگرمی اقشار مختلف اجتماعی، نقش مهمی ایفا کردند. از این روست که طی این دوران و بویژه با شروع همه گیری کووید-19، زمینه مطالعه موزه ها، فرآیند عملکرد آنها و چگونگی اثربخشی آنها در ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه در رشته های منشعب از علوم انسانی مدنظر قرار گرفته است.

موزه های باستان شناسی پلی بین علوم انسانی و علوم تجربی هستند

در ادامه جبرئیل نوکنده با موضوع «نقش موزه ملی ایران به عنوان پلی بین باستان شناسی و جامعه» سخنرانی کرد.

وی ابتدا به معرفی تاریخچه تأسیس و فعالیت موزه ملی ایران به عنوان موزه مادر پرداخت، سپس بر این نکته تأکید کرد که موزه فقط از آثار باستانی و تاریخی تشکیل نمی شود، بلکه محلی است برای ارائه دستاوردها و اکتشافات باستان شناختی. موزه و آثاری که در آن ارائه می شود، زمینه ارتباط رشته های دانشگاهی علوم انسانی با مردم را فراهم می کند. درواقع، موزه پلی است بین حوزه های دانشی و مردم.

نوکنده ضمن اشاره به پژوهش های باستان شناختی در محدوده دیوار گرگان که دیواری است به طول 200 کیلومتر در حد فاصل ساحل دریای کاسپین تا سرچشمه رودخانه ی گرگان که در دوران ساسانی برپا شده است، درخصوص اهمیت دستاوردهای باستان شناختی به این نکته اشاره کرد که این دیوار علاوه بر کارکرد دفاعی، از تأسیسات پیشرفته برای آبرسانی برخوردار بوده و کارکرد دیگر آن جلوگیری از شکل گیری شوره زار و به ویژه سیلاب های فصلی بوده است. محاسبه بعمل آمده در دوره ساسانی برای احداث این دیوار بسیار دقیق بوده است. اما برخلاف هشدارهای هیأت های باستان شناختی، در این منطقه عملیات جاده سازی انجام شد و در نهایت با وقوع سیل، بخش عظیمی از گمیشان و آق قلا به زیر آب رفت.

حاصل سخن این که بخشی از دستاوردهای باستان شناختی می تواند از طریق موزه ها در اختیار مخاطبان قرار بگیرد. خاصه آن که امکان مطالعه شبکه های علمی بین المللی برای پیشرفت تمدنی در موزه ها وجود دارد. بطور مثال؛ در نمایشگاه های «انسان در جست وجوی منابع» و «مرگ در نمک» که بخشی از آن با همکاری موزه ی معدن در ایالت بوخوم آلمان و پژوهش های باستان شناختی در معدن چهرآباد زنجان در حال حاضر در موزه ی ملی ایران برگزار شده، آثاری از تجربه های مشابه درخصوص فعالیت بشر در معادن معاصر دوره اشکانی و ساسانی ارائه شده است. بنابراین، موزه ها هدف دانش باستان شناسی برای بازسازی جوامع گذشته برای درک مکانیزم های پیشرفت ها و تجربیات گذشته را محقق می کنند. بدین ترتیب، از طریق موزه های باستان شناسی یک هویت جمعی در موزه های ملی مشاهده می شود.

جبرئیل نوکنده در ادامه به این نکته اشاره کرد که در موزه شی با مخاطب صحبت می کند و برای انتقال پیام شی موزه ای نیازی به فرد سوم نیست. موزه های باستان شناسی پلی بین علوم انسانی و علوم تجربی بشمار می روند، زیرا باستان شناسان از علومی چون فیزیک و شیمی و دیگر حوزه های دانشی مرتبط با علوم تجربی برای بازخوانی آثار باستانی و تاریخی استفاده می کنند و این آثار نیز در موزه ها به نمایش درمی آید.

موزه ها باید با زیست امروز جوامع ارتباط برقرار کنند

در ادامه این نشست، رضا دبیری نژاد ابتدا عنوان نشست را مد نظر قرار داد و یادآور شد: برگزاری چنین نشست هایی فرصت مغتنمی است برای طرح پرسش و گفت وگو به ویژه در محفل موزه داران، حوزه های دانشی علوم انسانی و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مبنی بر اینکه درخصوص نسبت بین موزه ها، علوم انسانی و اثربخشی اجتماعی چه نسبتی وجود دارد؟ تاکنون به چه مباحثی پرداخته شده است؟ و چه مباحثی مغفول باقی مانده است؟ وی بر این نکته تأکید کرد که رشته های متعددی زیرمجموعه علوم انسانی بشمار می روند که اهمیت آنها محرز است و به نوعی وجه فرهنگی زندگی، ماحصل مطالعات علوم انسانی است و اگر چالش های اجتماعی و فرهنگی وجود دارد، راه حل برای رفع آنها، بررسی و تحلیل هایی است که باید در حوزه علوم انسانی محقق شود.

دبیری نژاد سپس این پرسش را مطرح کرد که چرا تنها یک یا دو رشته از علوم انسانی یعنی رشته های باستان شناسی و تاریخ در موزه ها مدنظر قرار گرفته اند؟ حال آنکه حوزه های دانشی دیگر در علوم انسانی بطور مثال انسان شناسی یا انسان شناسی فرهنگی در ساختار موزه های جدید از کاربرد درخور توجهی برخوردارند.

وی همچنین به طرح این پرسش پرداخت که با توجه به این که مستندات موزه از جوانب و لایه های متعدد تشکیل می شود و امکان بررسی و معرفی آنها از جوانب مختلف وجود دارد، چرا نتوانستیم در ایران به موزه های اختصاصی بپردازیم؟ در واقع، نباید سمت و سوی مطالعات موزه منحصر به رویکرد باستان شناختی و تاریخی باشد. نباید فقط در گذشته ماند و موزه باید با زیست امروز جوامع نیز ارتباط برقرار کند و در این شرایط است که ارتباط موزه ها با دیگر حوزه های دانشی علوم انسانی ضروری است.

بدین ترتیب، برای معرفی دستاوردهای دانشهای مختلف در موزه ها میتوان از حوزه های دانشی مرتبط با آنها در علوم انسانی بهره مند شد. بدین صورت، زمینه شکل گیری موزه های خاص فراهم می شود. از جمله موزه کودکان، موزه تاریخ اجتماعی تهران و… این امری است که تاکنون در موزه های ایران رخ نداده و حداکثر به ایجاد موزه هایی مبتنی بر حوزه دانشی مردم شناسی و ارائه ی اطلاعات قوم نگارانه محدود شده است. نکته این است که چنین موزه ای به لایه ی بالاتر یعنی مفاهیم اصلی مردم شناسی وارد نشد.

رئیس موزه ملی ملک سپس این پرسش را مطرح کرد که بطور مثال؛ نشانی از روایت مردم شناسانه برای آشنایی با شکل گیری زیست و فرهنگ و برقراری ارتباط اهالی یک شهر با طبیعت در موزه های مردم شناسی بومی به چشم نمی خورد. بدین ترتیب، در نبود تحلیل مرتبط با این مباحث، به مرور نشانه هایی از مباحث مختلف مرتبط با مستندات مردم شناختی ارائه شده در موزه ها کم کم فراموش می شود و شکافی بین زیست بوم و جامعه ایجاد می شود.

دبیری نژاد یادآور شد: ایجاد موزه های مرتبط با علوم انسانی بسیار ضروری است. حوزه های دانشی علوم انسانی می توانند از طریق موزه ها دستاوردهای خود را به جامعه ارائه کنند. بطور مثال؛ فلسفه به واسطه موزه فلسفه می تواند بیان فلسفی را به جامعه معرفی کند. موزه راهی است برای بیان عمومی دستاوردهای علوم انسانی. موزه ها مراکز آموزش عمومی غیر رسمی همگانی بشمار می روند. اما این نقش موزه، مغفول باقی مانده است و نهادهایی آکادمیک چون پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی یا انجمن حکمت و فلسفه و فرهنگستان ها می توانند برای جریان سازی در این زمینه ها نقش تعیین کننده ای ایفا کنند.

از سوی دیگر موزه ها می توانند برای ارتباط بین حلقه های حوزه های دانشی در علوم انسانی شبکه ای ایجاد کنند تا بدین ترتیب دستاوردهای علوم انسانی مستندسازی و بایگانی شود. البته ارائه ی این دستاوردها نباید به مضامین مرتبط با گذشته محدود شود و باید دستاوردهای نو در علوم انسانی را نیز شامل شود.

پرسش دیگری که دبیری نژاد مطرح کرد این بود که چرا در موزه ها نیز به آثار موزه ای از منظر حوزه های دانشی علوم انسانی توجه نشده است؟ درصورتیکه با بررسی آثار موزه ای از دید رشته های مختلف علوم انسانی، لایه های جدیدی از این آثار مدنظر قرار می گیرد و موزه به حلقه اتصال دانش های مختلف تبدیل می شود، پژوهش بین رشته ای شکل می گیرد و موزه به دروازه ی علوم انسانی به روی جامعه تبدیل می شود. وی از سالن علوم اسلامی در موزه ملی ملک به عنوان محلی برای برقراری نسبت بین علوم و تفکر فلسفی و طرح پرسش در این خصوص یاد کرد و با اشاره به شرایط ناشی از پاندمی و قرنطینه و نقشی که موزه ها در این شرایط برای ایجاد آرامش ایفا کردند، پرداخت و یادآور شد: موزه ها می توانند محل یادآوری اخلاق و همدردی باشند که از مباحث روز جوامع به شمار می رود و به یک موضوع تاریخی محدود نمی شود.

اگرچه متفکران علوم انسانی تاکنون به ظرفیت موزه ها پی نبرده اند، اما موزه ها نیز باید از درون گرایی دور شوند و امکان تعامل بیشتر با متفکران علوم انسانی را فراهم سازند. بطور مثال؛ اگر قرار باشد موزه هایی با موضوع مرگ یا عشق ایجاد شود، قطعاً با کمک مطالعات حوزه های دانشی علوم انسانی شکل گیری چنین موزه هایی میسر می شود. در غیر این صورت موزه تنها به محل ارائه شی تاریخی و تفرجگاه تبدیل می شود. در صحبت از قطب فرهنگی موزه نیز توجه باید بر این امر باشد که موزه به محل الهام، کشف و تولید دانش ها تبدیل شود. با کمک مستندات موزه ای شبکه دانشی ایجاد شود و بدین ترتیب، موزه به قطب فرهنگی تبدیل می شود، اما تاکنون موزه ها به قطب فرهنگی تبدیل نشده اند و این امر ازعدم رجوع متولیان رشته های علوم انسانی به ظرفیت های موزه ها نشأت می گیرد.

دبیری نژاد در پایان صحبت هایش به این نکته تاکید کرد که دستاوردهای موزه ها در تملک موزه ها قرار ندارند و متعلق به همگان هستند. امروز باید در موزه ها فضاهای تحلیلی و پژوهشی فراهم شود و این امر بواسطه ارتباط با متفکران حوزه های دانشی علوم انسانی محقق می شود.

در خاتمه ی نشست نیز برومند ضمن جمع بندی نظرات میهمانان نشست، با اشاره به تجربه و فعالیت فرهنگی و پژوهشی خود در موزه ها، به ضرورت تعامل موزه ها با اندیشمندان علوم انسانی و نیز معرفی شرایط بالقوه موزه ها برای تقویت مطالعات در حوزه های دانشی علوم انسانی پرداخت. ضرورت برگزاری نشست های مشترک بین دست اندرکاران موزه ها و پژوهشگران علوم انسانی از دیگر صحبت های وی بود که در پایان نشست «موزه ها، علوم انسانی و اثربخشی اجتماعی» مطرح شد و مورد استقبال مدعوین این جلسه قرار گرفت و پس از آن جبرئیل نوکنده و رضا دبیری نژاد از پژوهشگران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برای فعالیت مشترک درخصوص بازشناسی و تحلیل دستاوردها و آثار موزه ای مبتنی بر حوزه های دانشی علوم انسانی دعوت بعمل آوردند.