غار خربس محوطه ای اسرارآمیز در دل تپه های باستانی قشم است

میراث آریا/ براساس آخرین گزارش های منتشر شده، غار خربس محوطه ای اسرارآمیز در دل تپه های باستانی قشم است.

براساس مقاله غار خربس محوطه ای اسرارآمیز در دل تپه های باستانی قشم است باید بدانید که درصد قابل توجهی از آثار شناسایی شده را محوطه های دوران تاریخی بخصوص دوره های اسلامی تشکیل می دهند که نشان از اهمیت این جزیره در مبادلات تجاری در دوران یاد شده دارند.

آثار دامنه غار تاریخی خربس با وسعتی بیش از ده هکتار ازجمله وسیع ترین و غنی ترین محوطه های باستانی جزیره قشم بحساب می آیند. این محوطه در فاصله ده کیلومتری جنوب غربی شهر قشم قرار دارد. بهترین و آسان ترین راه دسترسی به این محوطه از راه جاده قشم به «رمچاه» است که دقیقاً از وسط محوطه نیز عبور می کند. در حال حاضر نزدیکترین محوطه مسکونی به این محوطه، همان روستای رمچاه است که در فاصله سه کیلومتری غرب آن قرار دارد.

محوطه خوربس، دربرگیرنده آثار باستانی، مانند غارهای دستکند، بنای امامزاده شاه شهید، آب انبار، گورستانهای اسلامی و تاریخی، بندها و خاکریزهای مربوط به تأسیسات آبرسانی و محوطه دامنه غار است.

متأسفانه قسمت های زیادی از محوطه درنتیجه ساخت وسازهای غیرمجاز و نیز فعالیت های زراعی و نیز جاده سازی تخریب جدی شده است. درنتیجه به منظور مشخص کردن محدوده اصلی اثر و قانونی کردن عرصه آن و محافظت از آثار باقی مانده و نیز با هدف تعیین عرصه اثر، در نوزده نقطه، گمانه زنی انجام گرفت. علاوه بر گمانه زنی انجام شده، آثار سطحی محوطه نیز مورد بررسی باستان شناسی قرار گرفت. درنتیجه مشخص شد که بخش اعظم آثار محوطه، متعلق به دوران اسلامی متفاخر است. این آثار شامل سه گورستان، بنای آب انبار و کانال های هدایت آب از آب انبار، بند و آثار و بناهای سنگی هنوز سرپای محوطه است که در ادامه بدانها اشاره می شود.

محوطه استقراری

بیشترین میزان آثار سطحی دوران اسلامی محوطه خوربس، متعلق به محوطه استقراری آن است. بخش مسکونی از قسمت دامنه غار شروع و تا کنار دریا ادامه دارد. دقیقاً از وسط محوطه عبور می کند.

محوطه بر روی پشته های کم ارتفاعی شکل گرفته است. بر اساس نتایج گمانه زنی مشخص شد که این پشته های کم ارتفاع، طبیعی نبوده و دربرگیرنده نهشته های دوران اشکانی ساسانی است. بر سطح محوطه مسکونی، می توان آثاری از دیوارهای سنگچین را مشاهده کرد. در بعضی نقاط، حتی دیوارها تا چندین رج سرپا بوده و به راحتی میتوان پلان بناها را تشخیص داد. بناها به صورت اتاق های کوچک چند متری راست گوشه ای هستند که در سراسر سطح محوطه پراکنده شده اند. دو نمونه از این بناها در تصاویر هوایی به راحتی قابل شناسایی هستند. سفال های سطحی گردآوری شده، نشان می دهد که قدمت احتمالی این بناها مربوط به دور صفویه و دوره های بعد از آن است.

در سطح محوطه به غیراز تکه های سفال -که به وفور دیده می شود- قطعات زیادی صدف، قطعات آهن و شیشه نیز دیده می شود. به همراه محوطه استقراری اصلی، دو بنای منفرد دیگر نیز در آنجا دیده می شود که جدا و در فاصله دورتری از محوطه اصلی قرار دارند. نخستین بنای منفرد، در فاصله تقریبی 150متری از شمال محوطه جای دارد. هرچند که هردوی این بناها از محوطه اصلی فاصله دارند؛ ولی ساختار سنگی آنها کاملاً شبیه ساختار بناهای محوطه است. سفال های سطح آنها نیز هم دوره سفال های سطحی محوطه است. بنای دوم در فاصله دورتری از محوطه مسکونی و در کنار بنای امامزاده شاه شهید واقع شده است.

این بنا اولین بار موردبررسی دانیل پاتس قرار گرفت. نامبرده از یک سازه دفاعی دوران اشکانی ساسانی یاد می کند. خسرو زاده در سال 1384 برای بار دوم بنا را موردبررسی قرار داده و درنتیجه قدمت بنا را مربوط به دوره سلجوقی و صفویه دانسته است. سفال های سطحی جمع شده اخیر از سطح محوطه، نشان از دو دوره ای بودن قدمت بنا (تاریخی- اسلامی) دارد. این مطلب از مطالعه دیوار چاله ای که به صورت غیرمجاز در وسط بنا حفرشده، قابل مشاهده است. در این قسمت میتوان بقایای کف دوران اسلامی را دید که بر روی نهشته های دوران تاریخی (اشکانی – ساسانی) جای گرفته اند.

گورستانهای محوطه

در سطح محوطه، سه گورستان دیده می شود. گورستان اصلی بزرگترین گورستان محسوب می شود و بخش زیادی از وسعت محوطه تاریخی دامنه غار خوربس را به خود اختصاص داده است. محوطه استقراری در جوار این گورستان جای دارد. به دلیل وجود تعداد زیادی گور، امکان شمارش دقیق آنها میسر نبود. گورستان نیز همانند محوطه مسکونی، روی آثار دوران تاریخی واقع شده است. گورها در اندازه و اشکال مختلف دیده می شوند. در میان آنها گورهای ساده و بدون سنگ مزار تاگورهای دارای سنگ قبر کتیبه دار دیده می شود که احتمالاً نشان دهنده خاکسپاری افرادی با طبقات اجتماعی متفاوت است. به احتمال زیاد این گورستان محل خاکسپاری ساکنان محوطه استقراری کنار آن است.

گورستان شماره 2 که ازنظر ابعاد و اندازه، به مراتب کوچکتر از گورستان شماره 1 است، در فاصله دورتری از دامنه غار قرار دارد. بررسی سفال های سطحی گورستان نشان می دهد که این گورستان نیز همانند گورستان شماره 1، روی آثار دوران اشکانی- ساسانی جای دارد. وجود دو سنگ قبر با شکل و شمایل امروزی نشان از استفاده این گورستان تا همین چند سال اخیر دارد. هر دو گورستان یاد شده، در دامنه غار خوربس واقع شده اند؛ ولی گورستان شماره 3 در پشت غار و در کنار بنای امامزاده شاه شهید، در ضلع شرقی محوطه جای دارد. این گورستان ازنظر ابعاد و اندازه هم اندازه با گورستان شماره2 است؛ ولی بر سطح آن سنگ گورهای جدید دیده نمی شود. با توجه به ساختار گورها به نظر می رسد که این گورستان نیز هم دوره با گورستان شماره 1 باشند.

آب انبار

آب انبار محوطه در ضلع شرقی محوطه جای دارد. جاده آسفالت ساحلی از فاصله بیست متری جنوب آن می گذرد. بنای آب انبار کاملاً سالم و سرپاست. طول این آب انبار در حدود بیست متر اندازه گیری شده است. آب انبارهای مشابهی در سراسر جزیره شناسایی شده اند. قدمت این بناها به دوره قاجار و پهلوی می رسد. بررسی سفال های جمع آوری شده از دامنه آب انبار نیز مؤید همین مطلب است.

کانال هدایت آب

مخزن آب انبار یاد شده در اثر بارندگی های فصل پاییز و زمستان جزیره پر می شود. آب حاصل از بارندگی در ارتفاعات بالادست آب انبار، به وسیله یک رشته خاکریز طولانی به داخل مخزن آب انبار هدایت می شود. خاکریز یاد شده، طولی بیش از پانصدمتر دارد. آب دامنه های دیگر محوطه نیز به وسیله بندهای سنگچین احداثی در اطراف آب انبار به داخل آن هدایت می شود. با توجه به کاربری این کانال ها و بندها در ارتباط با آب انبار، به نظر می رسد که قدمت آنها نیز هم دوره با آب انبار (قاجار و پهلوی) باشد.

بند خاکی

ازجمله دیگر سازه های مربوط به هدایت و کنترل آب های سطحی، بند خاکی عظیمی است که در فاصله تقریباً 1500متری غرب غار خوربس (خربس) جای دارد. این بند خاکی، دارای طولی بیش از یک کیلومتر است. بیشترین ارتفاع اندازه گیری شده بند در حدود دو متر است. بند بر روی رودخانه ای که در ضلع غربی محوطه جریان دارد، احداث شده است؛ هرچند که این رودخانه، در فصول گرم سال خشک است. سفال های جمع آوری شده از سطح محوطه، کاملاً مشابه سفال های سطح محوطه خوربس و نشان از تاریخ گذاری احتمالی این بند به دوران متأخر اسلامی است. علاوه بر این در قسمتهایی از این بند خاکی سازه های سنگ چینی دیده می شود که ساختار آنها کاملاً مشابه بناهای سنگی محوطه دامنه غار است.

نتیجه گیری

جزیره قشم دارای موقعیت ویژه و استراتژیک از دوران پیش از تاریخ تا قرون متأخر اسلامی در جغرافیای سرزمین ایران است. دانش و آگاهی ما از وضعیت باستان شناختی بیشتر دوره های جزیره بر پای بررسی های باستان شناختی است و کاوش های اندکی تابحال در این مورد صورت پذیرفته است. هرچند که اهمیت بررسی های روشمند در روشن ساختن وضعیت محوطه های باستانی بر کسی پوشیده نیست؛ ولی تنها انجام کاوش های گسترده است که گاه نگاری دقیق محوطه ها و نیز تعیین کاربری آنها را دری خواهد داشت.

وسعت محوطه که براساس گمانه زنی انجام گرفته، حدود هشت صد در هشت صد متر است که در نوع خود از جمله وسیع ترین محوطه های دوره اسلامی جزیره است. وسعت زیاد محوطه و نیز غنای محوطه از نظر آثار سطحی نشان می دهد که نمیتوان محوطه خوربس را یک محل استقرار معمولی فرض کرد.