حمام شیخ بهایی سالهاست که در برزخ نابودی خود دست و پا می زند

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای منتشر شده، حمام شیخ بهایی سالهاست که در برزخ نابودی خود دست و پا می زند.

ایران با پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی از موارث فرهنگی غنی نیز بهره مند است و یکی از دغدغه های امروز نگهداری درست از این آثار است که مانند شناسنامه یک ملت و بیانگر فرهنگ و خاطرات گذشته ایران هستند. در ایران بناهای تاریخی کمی نیستند که بدون توجه به اهمیتی دارند، مورد غفلت متولیان فرهنگی قرار می گیرند. حمام شیخ بهایی از جمله آثاری است که با وجود معماری شاهکارش، سالها مورد بی توجهی قرار گرفته و با وجود هشدارها و بارها گزارش نویسی از وضعیت وخیمش، تنها چیزی که نصیبش شده، وعده های توخالی بوده است.

حمام شیخ بهایی از آثار باستانی دوره صفویه است که با طراحی و مهندسی شیخ بهایی فیلسوف قرن 11 هجری ساخته شده است. سیستم گرمایی حمام از شاهکارهای مهندسی محسوب می شود که این بنا را رازآلود کرده و نظریه های مختلفی در باره آن وجود دارد. این حمام تاریخی در محله ی قدیمی دردشت و در نزدیکی میدان عتیق اصفهان قرار دارد. سال ساخت این بنا با توجه به ترجمه ی شعر فارسی که بر سردر آن نوشته شده، به حروف ابجد، به سال 1025 هجری قمری است؛ اما برخی ساخت آن را سال 1030 هجری قمری و پس از مرگ شیخ بهایی می دانند.

حمام شیخ بهایی از معدود حمام هایی است که دارای دو بخش مجزای زنانه و مردانه بوده و زنان و مردان می توانسته اند هم زمان در ساعات روز از آن استفاده کنند. این حمام در سال 1070 هجری قمری تعطیل و در سال 1377 به شماره 3063 در فهرست آثار ملی ثبت شد.

بنای تاریخی حمام شیخ بهایی سالها بین مالکان خود دست به دست میشد، بی آنکه کسی به فکر نجات و مرمت آن باشد. در این میان میراث فرهنگی نیز بارها اعلام کرده بود که به دلیل تعدد مالکان بنا، مرمت و بازسازی آن مشکل است.

از وعده های پوچ تعیین تملک شیخ بهایی تا آغاز مرمت های جزئی

سرانجام در سال 83 پس از انتشار خبرهایی مبنی بر وضعیت نابسمان حمام شیخ بهایی به دلیل چندمالکی بودن این مکان و بی توجهی و اهمال آنها در امر نگهداری و حفاظت و مرمت آن، علیرضا خواجویی- معاون حفظ و احیای ابنیه ی تاریخی اداره ی میراث فرهنگی استان اصفهان از تملیک این بنا خبر داد. این در حالی بود که سال 85 یعنی دو سال بعد از وعده داده شده، دوباره خبری مبنی بر نابودی شیخ بهایی به دلیل حل نشدن مساله ی مالکیت آن منتشر شد.

خواجویی که در سال 83 وعده تملیک این بنا را داد، گفت: مبلغ مورد نیاز جهت خریداری این بنا توسط اداره میراث فرهنگی اصفهان یا اداره نوسازی بهسازی در اختیار مالکان قرار خواهد گرفت و تملیک خواهد شد. همچنین مرمت این بنا و عصارخانه شیخ بهایی، بنایی در جوار آن نیز امسال (سال 83) آغاز می شود تا از وضعیت نامطلوب فعلی نجات یابند.

او در اوایل تابستان سال 85 درباره متروکه شدن این حمام اظهار کرد: این بنا در چند دوره مرمت شده است؛ اما به دلیل داشتن مالکیت های خصوصی متعدد، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برای بازسازی آن مشکل دارد. در مرحله نخست باید مالکیت این بنا مشخص شود که شهرداری اصفهان خرید این حمام را پیگیری می کند.

سپس شهنام توکلی - کارشناس مرمت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان آبان 85 پیرامون اینکه حمام شیخ بهایی سالهاست که در برزخ نابودی خود دست و پا می زند، اعلام کرد: عملیات استحکام بخشی حمام شیخ بهایی با وجود تعدد مالکان این بنا و پس از وقفه ای دوساله از ماه آینده (آذر 85) آغاز خواهد شد. همچنین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان از واگذاری برخی بناهای تاریخی به بخش خصوصی نه تنها استقبال بلکه با دادن وام از این کار حمایت نیز می کند؛ چرا که بخش خصوصی با تعمیر و تغییر کاربری بناهای قدیمی، این آثار را می تواند نجات دهد و با تبدیل آن ها به موزه یا نمایشگاه به جذب گردشگر هم کمک می شود.

رطوبت ناشی از نشست لوله های فاضلاب، مهمترین دلیل تخریب این بنا شمرده شد که قرار بود با کمک شرکت لوله فاضلاب اصفهان این مشکل رفع شود.

در ادامه، هر یکی دو سال یک بار وعده هایی برای تعیین تکلف و وضعیت مرمت این گرمابه صفوی داده می شد و وقتی حواس ها از آن پرت می شد، به حال خودش رهایش می کردند تا زمانیکه کسی به فکر وضعیت اسفناک آن بیفتد و اعتراضی کند و یا در پی پرسش خبرنگاری از وضعیت بنا و اقدامات انجام شده، مسئولان وعده های پوچ دیگری برای حفظ این حمام تاریخی می دادند.

به گفته حمید مظاهری تهرانی- کارشناس ارشد مرمت آثار و بناهای تاریخی در آذر سال 86 لایه های تاریخی حمام شیخ بهایی اصفهان توسط مرمتگران سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان درحال شناسایی بوده تا الحاقات غیر تاریخی و غیر ضروری حمام از بافت تاریخی آن جدا شوند و حمام به همان حالت نخستین خود در 400 سال پیش بازگردد.

بنابر گفته های مظاهری تهرانی، مرمت اضطراری حمام شیخ بهایی از اردیبهشت سال 86 براساس اولویت های مرمتی و اعتباری، کار استحکام بخشی پی ها، ستون ها، طاق های داخلی و پشت بام شروع شده و درحال انجام بوده است.

او استحکام بخشی پشت بام و آجرفرش کردن آن، خاکبرداری و تخریب بخش های فرسوده ی حمام را از اولویت های کار در مرحله ی نخست مرمت اضطراری حمام شیخ بهایی ارزیابی و اظهار کرد: استحکام بخشی کل حمام و پیوندهای داخلی در هریک از بخش های بنا، بخصوص طاق ها که به محافظت مقابل باران های پاییز و زمستان نیاز دارند، از دیگر کارهای مرمتی در حمام شیخ بهایی اند.

حسن روانفر، رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان بهمن 86 در این باره اظهار کرد: به دلیل تعدد مالکان، امکان آزادسازی محدوده ی دو هزار متری حمام شیخ بهایی به سرعت وجود ندارد؛ اما با توافق های اولیه ای که با مالکان این بنا داشتیم با استفاده از اعتبارات سفر رئیس جمهور برای آزادسازی این بنا اقدام خواهیم کرد.

درحالیکه تیر سال 87 محمد نکته دان، کارشناس بخش حقوقی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان درباره وضعیت تعدد ماکان حمام شیخ بهایی گفت: اعتبار سفر خرداد سال گذشته ی هیأت دولت (سال 86) به اصفهان برای آزادسازی و تملک حمام شیخ بهایی متعلق به دوره ی صفوی هنوز پرداخت نشده است. میزان اعتبار تخصیصی سفر هیأت دولت را برای آزادسازی حمام شیخ بهایی، کارشناسان میراث فرهنگی تعیین می کنند، ولی تاکنون در این زمینه اقدامی نشده است.

نکته دان با بیان اینکه مالکان این حمام برای واگذاری آن به سازمان میراث فرهنگی در قبال گرفتن پول رضایت داده اند، افزود: سال گذشته (سال 86)، با موافقت 25 مالک حمام شیخ بهایی، بخشی از این بنا تا حدودی مرمت و بازسازی شد؛ اما بخشی دیگر هم چنان باقی مانده است.

احمد امین پور، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان درباره مشخص شدن تملک حمام شیخ بهایی که مقرر شده بوده در دور نخست سفر رئیس جمهور وقت به استان اصفهان در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گیرد، گفت: ما درحال مذاکره با مالکان حمام شیخ بهایی هستیم و امیدواریم هرچه سریع تر به توافق برسیم. مقرر شد سازمان میراث فرهنگی این حمام تاریخی را بخرد.

وضعیت حمام شیخ بهایی در سال 89 به گفته یک مسئول

اسفندیار حیدری پور، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان گفت: چهار و نیم دانگ از حمام شیخ بهایی به مبلغ 700 میلیون تومان از محل اعتبارات ملی توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان تملک شد. همچنین تملک یک ونیم دانگ دیگر این حمام در برنامه های امسال گنجانده شده است.

او درباره میزان اعتبار تخصیص یافته به این حمام تاریخی برای مرمت آن، بیان کرد: 50 میلیون تومان برای مرمت این بنا در سال 1388 هزینه شد. همچنین 100میلیون تومان اعتبار برای پروژه مرمت این حمام در سال 1389 تخصیص یافته است.

بنابر اظهارات حیدری پور، بخشی از حمام شیخ بهایی که گویا به آن «خاکستر ریز حمام» می گفتند، دست تعدادی مغازه دار بوده که مالکیت آن بخش واگذار شده بود، اما تا آن زمان بحث حق کسب و پیشه آنها پرداخت نشده بود که باید برای تملک کامل حمام، حق کسب و پیشه آنها نیز پرداخت میشد.

حیدری پور در آخرین بازدیدی که از این بنا داشت، آن را اینگونه ارزیابی کرد: حدود 80 درصد الحاقات آن حذف شده و حمام به حالت نخستین برگشته بود. تا کنون سبک سازی و ایزوگام پشت بام حمام انجام شده است و در بخشی از طول پشت بام باید طاق زده شود. پس از سفت کاری نیز باید پروژه ی نازک کاری و هم چنین نماسازی بیرون حمام انجام شود.

در حالیکه مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان مدت زمان مرمت تکمیلی این حمام را در آن زمان حدود دوسال ارزیابی کرد، رضا محمدنژاد مسئول پیشین بازسازی حمام تاریخی شیخ بهایی گفت: اگر هر سال بودجه مورد نیاز تخصیص یابد و همه شرایط برای انجام کار مهیا باشد، تا چهار سال دیگر می توانیم مرمت را به نقطه ای برسانیم که به کنترل و حفاظت اضطراری نیاز نداشته باشد.

محمدنژاد که بخشی از مرمت حمام شیخ بهایی برا برعهده داشته درباره اقداماتی که تا زمان مسئولیت او انجام شده است، توضیح داد: مرمت حمام شیخ بهایی از سال 1385 با پاکسازی زباله های آن منطقه و آواربرداری آغاز شد. در مرحله ی بعد، قسمت هایی که به مرمت اضطراری نیاز داشت، بازسازی و مرمت شد. پی بسیاری از دیوارهای حمام تخریب شده بود، با پی بندی دوباره ی دیوارها، مرمت دیوارها را آغاز کردیم. استفاده چندباره از کاهگل برای پوشاندن گنبد حمام را دلیل آسیب دیدگی شدید گنبد بود. انباشتگی این کاهگل ها بار سنگینی را روی ستون ها و دیوارهای باربر ایجاد کرده بود. با خاکبرداری از سطح پشت بام توانستیم، بار گنبد را سبک تر و مرمت اصلی را انجام دهیم. پوشش ایزوگام را روی پوسته دوم اجرا کردیم تا آسیبی به گنبد اصلی حمام وارد نشود. سپس طبق روال همیشگی روی آن را با آجرفرش پوشاندیم.

وعده های جدید یا تکراری؟

اسفندیار حیدری پور خرداد سال 90 از به پایان رسیدن بهره برداری حمام شیخ بهایی تا پایان سال جاری (1390) خبر داد و گفت: براساس برنامه ریزی های انجام شده، تا پایان سال عملیات مرمت و بهره برداری از حمام شیخ بهایی به پایان می رسد و به مسافران نوروز 91 هدیه می شود. همچنین تملک یک و نیم دانگ باقیمانده حمام در دستور کار امسال است.

طبق گفته های او میراث فرهنگی قصد داشته بعد از پایان مرمت بنا در سال 90، کاربری خاصی به آن داده نشود و بنا را به نام حمام شیخ بهایی باقی بگذارند تا مردم با همه جزئیات ساخت حمام و فضاهای آن آشنا شوند.

طاهری درباره وضعیت مرمت این حمام تاریخی توضیح داد: در چند سال گذشته، مرمت حمام شیخ بهایی براساس اعتبارات داده شده توسط استانداری انجام شد. امسال نیز پس از بستن قرارداد، کار مرمت حمام براساس بودجه ی تخصیص یافته به پایان رسید. مرمت، هزینه ی زیادی دارد. به همین دلیل، هر سال یک بخش از حمام را با توجه به اعتبار مورد نیاز می توان مرمت کرد. مرمت کل حمام شیخ بهایی به اعتباری حدود یک میلیارد تومان نیاز دارد. در حالیکه هر سال حدود 50 تا 100 میلیون تومان اعتبار برای مرمت این حمام تخصیص می یابد. اگر شرایط همین گونه ادامه یابد، کل حمام شیخ بهایی تا پنج سال آینده مرمت می شود.

متولیان میراث فرهنگی مشکل عمده ی حمام شیخ بهایی را که موجب طولانی شدن زمان مرمت آن شده، کارکرد این بنا می دانند و می گویند: این حمام حدود 400 سال فعال بوده و چون در هر دوره برای استفاده از حمام، بخش هایی از آن حذف یا بخش هایی به آن الحاق شده است.

بر این اساس معتقدند که مرمت این بنا یک امر تدریجی است؛ همانطور که مسئولان در سال های مختلف مدت زمانی متفاوت را برای پایان مرمت آن پیش بینی کرده اند، اما همچنان حمام شیخ بهایی وضعیت خوبی ندارد و سالهاست چشم انتظار یک مرمت اساسی و اضطراری است.

ناصر طاهری، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان دی 95 گفت: حمام شیخ بهایی در حال مرمت است، چرا که این بنا طی دوره های مختلف الحاقاتی داشته و قسمت هایی از آن کاسته شده که باید نسبت به این موضوعات با حساسیت برخورد شود، قطعاً مرمت این حمام بعداً مورد قضاوت قرار خواهد گرفت پس مرمت آن بسیار با اهمیت و حساس است.

او افزود: حمام شیخ بهایی خریداران و سرمایه گذاران بسیاری دارد، اما ما سعی کرده ایم که شان و شخصیت شیخ بهایی که در اصفهان و حتی ایران دارای جایگاه ویژه ای است رعایت شود به همین منظور موافق واگذاری این بنا به سرمایه گذار یا خریداران نیستیم، چرا که علاقه ای نداریم این مکان به سفره خانه تبدیل شود و ترجیح می دهیم خودمان آن را با منزلت به یک موزه مناسب بدل کنیم.

با تمام وعده هایی که برای سر و سامان دادن حمام شیخ بهایی داده شد، اما پخش تصاویری از این حمام در شبکه های اجتماعی در سال 97 نشان می داد که وضعیت این شاهکار دوران صفوی خوب نیست و از نظر ظاهری دچار افول جدی شده است.

در حالیکه میراث فرهنگی به دنبال تعریف یک کاربری مناسب برای حمام شیخ بهایی و اجرای طرحی در این بنا بود که در شأن شیخ بهایی و معماری آن باشد، این بنا رفته رفته در خود فرو می ریخت و نایی برای فریاد کمک نداشت. صداهایی که بر نجات آن نیز فریاد شد، کار به جایی نبرد و مسئولان در پاسخ به آنها فقط یک پاسخ داشتند: مرمت شیخ بهایی زمان می برد!

بار دیگر در تیر سال 98 روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان اعلام کرد که مرحله دیگری از مرمت گرمابه صفوی آغاز شده است.

در این خبر آمده بود: با توجه به مرمت های صورت گرفته در سالهای 1385، 1387، 1389 و همچنین 1394 در بخش های مختلف این حمام تاریخی، در سال 1398 نیز با تأمین اعتبار لازم با مبلغی در حدود یک میلیارد ریال، کار مرمت بخش دیگری از این حمام تاریخی، به مدت سه ماه با نظارت کارشناسان دفتر فنی اداره کل آغاز شد.

با وجود اینکه میراث فرهنگی بیان کرد که به دنبال واگذاری حمام شیخ بهایی به بخش خصوصی نیستند، این بنای تاریخی برای نخستین بار در مهر سال 98 در صندوق احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی به مزایده گذاشته شد و دو ماه بعد نیز برای دومین در آذر سال 98 این بنا تاریخی به مزایده گذاشته شد.

بعد از آن دیگر خبری از وضعیت حمام شیخ بهایی نشد و حرفی از واگذاری آن نیز به میان نیامد تا یک سال بعد یعنی آذر 99 در آخرین اعلام مزایده صندوق توسعه صنایع دستی و فرش دستباف و احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی، حمام شیخ بهایی و 53 بنای تاریخی دیگر از 25 استان کشور در لیستی قرار گرفتند که قرار است برای مدت زمان معینی حق بهره برداری آنها به برندگان مزایده واگذار شود.

بیست و سه سال است با وعده هایی که دادند، کورسوی امید را در دل گرمابه صفوی روشن نگه داشتند و هر روز در انتظار عملی شدن این وعده ها نشسته است؛ وعده هایی که سالها طول کشید تا برخی از آنها محقق شود و برخی هم در حد یک حرف باقی ماند.

بعد از تمام این سالها و مرمت هایی که توسط میراث فرهنگی برای حمام شیخ بهایی انجام شد، هنوز گرد فرسودگی از چهره آن پاک نشده است. اما همچنان امید است که دولت جدید چاره ای برای حفظ چنین آثار با ارزشی بیاندیشد.