تکیه زنجیری تجلی معماری ایرانی در شهر شاهرود است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، تکیه زنجیری تجلی معماری ایرانی در شهر شاهرود است.

براساس شواهد و مدارک موجود، هسته اولیه شاهرود به دلیل دفاع از مهاجمان، بر فراز تپه های کم ارتفاع دامنه کوه شمالی و غربی رود بزرگ این منطقه بنا شد که به جهت بزرگی این رود، تدریجاً نام شاهرود را به خود گرفت و به تدریج همراه با برقراری امنیت در محل، رشد و توسعه یافت بطوریکه این شهر در کنار صددروازه، پایتخت اشکانیان که به عقیده بسیاری از محققان محل کنونی شهر دامغان است، در اعداد شهرهای معتبر پارتی درآمد. به نوشته برخی محققان ازجمله «اگورود نیکوف»، سومین آتش مقدس اهورامزدا که در اوستا آمده، آذرفرنبغ است که آتشکده بزرگ شاهرود بوده است.

در شهرستان تاریخی شاهرود، تکیه زیبا و منحصر بفردی به عنوان تکیه زنجیری وجود دارد، در تعریف تکیه باید گفت، برای تکیه دو تعریف لغوی شده است؛ یکی از آن که تکیه را کلمه ای عربی دانسته و به معنی محل یا موضعی که به آن پشت داده می شود و در اصطلاح به معنی خانقاه و محل برگزاری تعزیه می دانند.

تعریف دیگر که از استاد محمد کریم پیرنیا است آن است که: «تکیه به معنای بلند است». در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار این نام برای محل هایی که در آن مراسم تعزیه برگزار میشد، بکار می رفت. اکثر تکایای ایران به صورت مرکز محله بودند و همواره در طول سال مورد استفاده واقع می شوند.

مطرح شدن (تکیه) فعل و انفعالاتی نمایشی میان بازیگر و تماشاگر را که خصلت ویژه مراسم سنتی محرم بود حفظ کرد و فزونی بخشید. وقایع اصلی نمایش بر سکویی بلند و بدون پرده که در وسط تکیه بنا شده بود اجرا می شد. گرداگرد این سکو راه باریک و مدوری بود که تعزیه خوان ها برای نشان دادن طرح های کوچک شامل سفرها، گذشت زمان و تغییر صحنه از آن استفاده می کردند. در اطراف این راه که جایگاه مسطح تماشاگران را نیز شامل می شد اغلب سکوهای فرعی و کوچکی ساخته شده بود که بعضی از صحنه های کوچک را روی این سکوها بازی می کرد.

براساس مقاله تکیه زنجیری تجلی معماری ایرانی در شهر شاهرود است باید بدانید که علاوه بر اینها دو راهرو یا بیشتر در محل تماشاگران وجود داشت که از سکوی اصلی به پشت تکیه راه می برد. این راه رو راه ورود قاصدان، لشکرها، دسته های شامل اسب و شترها بود. زد و خوردها و جنگ های تن به تن معمولاً در پشت سر تماشاچیان و بیرون از چهارچوب تکیه انجام میشد. در واقع، تکیه انگاره ای بود از دشت کربلا و بدین سان اگر گفته شود تکیه نوعی سنگر برای شیعیان بود چندان گزافه نیست.

تاریخ بنای تکیه زنجیری یا تکیه بازار دقیقاً معلوم نیست. آنچه مسلم است یکی از قدیمی ترین بنای شهر شاهرود بود. تکیه زنجیری بنا به قولی در اواخر دوره صفویه زمان حکومت شاه سلیمان صفوی در آن زمان که شاهرود قصبه ای بیشتر نبود، در قسمت غرب شاهرود به همت خاندان جلالی و وابستگان برای برگزاری مراسم عزاداری با وسعتی موافق احتیاج آن زمان ساخته شده است. در زمان محمدعلی افشار که ظاهراً حاکم وقت شاهرود بود، این بنا توسعه پیدا کرد و به نام تکیه محمدعلی افشار نامیده شد.

در دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار که شاهرود موقعیت تجاری پیدا کرد و رو به توسعه گذاشت و بصورت شهر نسبتاً بزرگی درآمد بنای تکیه گسترش پیدا کرد و تکیه بزرگ شاهرود نامیده شد و چون در وسط بازار آن روز قرار گرفته بود به نام تکیه بازار معروف شد و باز به مناسبت زنجیر بزرگی که در بالای صحن تکیه نصب شد و پوشش پارچه ای روی آن کشیده میشد به نام تکیه یا حسینیه زنجیری هم نامیده می شود. از جمله ویژگی های منحصر بفرد این اثر تاریخی و فرهنگی ارزشمند که به نوعی می تواند تاریخ و قدمت آن را تعیین کند، میتوان به عناوین ذیل اشاره کرد:

1. به استناد وقف نامه و طومار تکیه، چنارهای قدیم بسیار بزرگ مثل چنار جلوی تکیه و چنار سوخته و چنارهای جلوی مسجد آقا که اکنون وجود دارند و سن آن حدوداً 300 سال تخمین زده می شود و چنار بزرگ مقصود و چهارسوق که از بین رفته اند تاریخ بنای تکیه به قبل از 300 سال پیش تخمین زده می شود.

2. زنگی که در سال 1198 ه. ق وقف شده و بر روی نخل نسب می شود.

3. شمعدانی که در سال 1197 ه. ق وقف شده. سنج قدیمی تکیه که در سال 1208 ه. ق وقف شده و لوازم قدیمی تری که بوده و اواخر حکومت رضاشاه جمع آوری شده و برده اند.

4. از نوشته های روی تخته ها معلوم می شود، اتاق پذیرایی آن در سال 1270، شاه نشین شمالی در سال 1271 و شاه نشین جنوبی در سال 1291 ه. ق بازسازی شده است.

5. ازجمله آثار مانده و باارزش، طومار تکیه است که پارچه ای مربع شکل است به ابعاد حدوداً یک در یک متر که اسامی و مورد مصرف موقوفات بر روی آن نوشته شده و به امضای معتمدان رسیده است.

مراسم طوق برداری و دسته سینه زنی یا عباس از تکیه بازار شروع و به همان جا ختم می شود. همچنین نخل بزرگ شاهرود که مالکیت و تزئینات آن مربوط به تکیه می باشد، روز یازدهم محرم با همکاری تکیه بیدآباد و هیئت باغ زندانی ها و بقیه اقشار با جلال و عظمت برداشته می شود.

در سال 1364 شمسی بنا به نیاز با کسب اجازه از امام جمعه وقت حیاط های کوچک متعلق به تکیه جز سالن اصلی شد و در سال 1384 به همت خدام و اداره اوقاف، شاه نشین شمالی، سقاخانه، چراغ خانه و اتاق پشت دیر مرمت و بازسازی و سالن های پذیرائی بالا و پایین تکمیل و آشپزخانه جدید با وسعت کافی ساخته شد.

در حدود 90 سال پیش زنجیر تکیه بازار را از روسیه آوردند و احتمالاً این زنجیر لنگر یک کشتی قدیمی بوده و تا به امروز آنچه به عنوان تکیه زنجیری در سالهای گذشته وجود داشته شامل صحن تکیه، شاه نشین های شمالی و جنوبی و تالارهای شرقی و غربی که هنگام مراسم تعزیه، زنان در قسمت تالارها قرار داشته اند و بزرگان و حاکمان در قسمت شاه نشین ها قرار می گرفتند، بوده است. همچنین سالن اصلی و اولیه تکیه در پشت تالار شمال شرقی قرار داشته است. در زیر تالارها انبارهایی وجود داشت که در گذشته به عنوان اسطبل اسبان بزرگان تکیه و همچنین انبار مورد استفاده قرار می گرفت.

اهمیت و ویژگی این تکیه آن است که حدود 100 سال پیش ترکمان ها به شاهرود حمله می کنند و محله قلعه سنگ را با سلاح های گرم خود به محاصره درمی آورند تا شاید بتوانند اموالی به دست آورند. چند روز می گذرد و محاصره ادامه پیدا می کند مردم که از این وضع خسته شده بودند در تکیه بازار جمع می شوند و به مشورت می پردازند بالاخره تصمیم گرفتند دسته جمعی به طرف قلعه سنگی حرکت کنند و ترکمان ها را بیرون برانند اتفاقاً این موضوع در پنجم محرم اتفاق می افتد و مردم به صورت دسته بزرگی یا عباس یا عباس گویان به طرف قلعه راه می افتند این دسته که هرلحظه شور و هیجان آن بیشتر می شود به قلعه سنگ نزدیک می شود.

از حیث ویژگی های معماری این اثر میتوان به دوران تاریخی و تغییرات این ادوار اشاره کرد:

الف) اواخر دوره صفویه: به نظر می رسد در این دوره سقف روی شاه نشین جنوبی که تنها سقفی است که به صورت تاق و تویزه کار شده و آجرهای نمای بکار رفته در این ورودی به مراتب بهتر از ورودی شمالی است و همچنین تزئینات بکار رفته در این ورودی به مراتب بهتر از ورودی شمالی می باشد که نشان از اهمیت بالاتر و قدمت بیشتر آن نسبت به فضاهای دیگر بنا است.

ب) دوره قاجار: ایوان ها دور حیاط با توجه به مدارک موجود متعلق به دوره قاجار هستند دلیل دیگری که وجود دارد آن است که در دوران قاجار ساخت این نوع تکیه ها برای انجام مراسم تعزیه بسیار رواج داشته است.

ج) دوره بعد از انقلاب اسلامی: که در این دوره بنای جدید تکیه در قسمت شرقی ساخته و پرداخته شده و قسمت های مختلفی در فاصله دوره های اول و دوم و سوم به تکیه اضافه شده اند.

ساختمان تکیه زنجیری شامل دو قسمت قسمت نوسازی شده و بنای قدیمی است. این بنا در شمال شهر شاهرود و در بافت قدیمی شهر قرار دارد و در اطراف آن به فاصله کمتر از 500 متر سه مسجد، یک حمام قدیمی و آب انباری که از فضاهای متعلق به تکیه است قرار دارد. تکیه زنجیری در ایام محرم و سایر عزاداری ها مرکز مهمی در منطقه و شهر است.

قسمت باقی مانده از بنای قدیمی شامل یک حیاط مرکزی است که دور تا دور آن در طبقه همکف دارای حجره هایی است که در قسمت شرقی هنگام نوسازی قسمت شرقی بنای قدیمی دیوارهای جداکننده آن برداشته شده و به صورت یکپارچه است. ورودی جنوبی به دلیل تزئینات کتیبه گچی و پیشانی چوبی که با آجرکاری و کاشی کاری از اهمیت بیشتری نسبت به ورودی شمالی برخوردار است.

شاه نشین ها روی ورودی های شمالی و جنوبی چند پله بالاتر از کف طبقه اول قرار دارند. شاه نشین طبقه اول دارای سه ستون با سرستون مقرنس کاری شده در طرف حیاط است و احتمالاً محل استقرار افراد مهم در زمان برگزاری مراسم های تعزیه و عزاداری بوده است. دور تا دور حیاط در طبقه اول ایوان با ستون ها و نرده های چوبی قرار دارد. راه پله ورودی ایوان ها در قسمت غربی ورودی جنوبی قرار دارد که ورودی سالن نوسازی شده و حجره ها و شاه نشین جنوبی نیز می باشد.

کمی با فاصله از ورودی جنوبی حیاط یک درخت چنار قطور خشک شده دارد که در قدیم یکی از پایه های زنجیر بوده و چنار دیگری در قسمت شمالی حیاط قرار داشته که اینک اثری از آن نیست و پایه دیگر زنجیر بوده است. زنجیر فلزی که آلیاژ خاصی از آهن است بر روی دو چنار و دو پایه چوبی که هم اکنون به صورت فلزی است، قرار می گرفت.