قلعه هزاره میناب قلعه ای با دو دوره حیات است

میراث آریا/ براساس آخرین خبر و گزارش های منتشر شده، قلعه هزاره میناب قلعه ای با دو دوره حیات است.

موقعیت قلعه هزاره میناب

بنای قلعه در فاصله رودخانه میناب و خیابان اصلی شهر یعنی در فاصله 230 متری شرق میدان استقلال قرار گرفته و راه دسترسی به آن از ضلع شرقی خیابان امام خمینی (ره) میسر است. در اطراف آن فضاهای سبز و خانه های مسکونی دیده می شود.

تاریخچه بنا

قلعه میناب در میان اهالی منطقه به نامهای دیگر چون «بی بی مینو»، «بی می نو» و «هزاره» نیز معروف است. قلعه میناب مانند سایر قلعه های کوهستانی بر فراز تپه ای قرار گرفته و به همین علت نقشه کلی آن از شکل طبیعی تپه تأثیر گرفته است. این قلعه در سال 1382 به شماره 5953 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و متعاقب آن کوشش هایی در جهت تعیین حریم آن صورت گرفته است. از نوشته های سدید السلطنه در کتاب بندرعباس و خلیج فارس چنین برمی آید:

– قلعه میناب در دوره قاجار (زمان مظفرالدین شاه) متروک و مخروب بوده است.

– این قلعه دارای حصاری که خانه ملاکین را در برمی گرفته بوده است.

– این قلعه در زمان حکومت امامان مسقط توسط عرب ها بنا شده است.

از علی آباد مدینه میناب شروع می شود و مرحله اول معروف به هاموش است.

هاموشی طرف مشرق است. از آن محله به محله پشت قلعه آیند. از آنجا وارد بازار شده از بازار وارد محله قلعه شده و قلعه دارای دارالحکومه است و ملاکین آنجا اغلب مقیم قلعه هستند. اوقاتی که از طرف امامان مسقط حکومت آنجا تعیین می کردند فراز کوهی که محله قلعه در دامنه آن قلعه از خشت و آجر عرب ها بنا نموده اند و به هزاره و قلعه موسوم داشته اند. هنوز آثار مخروبه آن باقی است. در آن زمان محله مزبوره جنوبا شهربند هم داشته که آثار آن هنوز هم باقی است.

علاوه بر گزارش های سدید السلطنه، محمدابراهیم نادری کازرونی نیز در سفری به میناب در گزارش های خود به محمدشاه قاجار به این قلعه اشاره کرد: «… قلعه میناب، 3 مرتبه (طبقه) دارد.» او در ادامه توضیح می دهد که این قلعه مسکونی بوده و در آن ساخت وسازهایی صورت می گرفته است.

در اینجا لازم به ذکر است که نه ابن بطوطه و نه مارکوپولو هیچ یک به این قلعه اشاره مستقیم ندارند. اما ابن بطوطه چنین آورد که: «… سابقه کلیه قراء این جلگه صاحب قلعه ای بوده اند، چنانچه آثار اغلب آنها هنوز وجود دارد…»

اما در بعضی دیگر از منابع چنین آمد که در سال 797 هجری قمری به سرکردگی امیرزاده محمد، فرزند امیر تیمور گورکانی سپاهیان امیر تیمور به شهرهای ساحلی نزدیک هرموز کهنه یورش آورده اند و هفت قلعه را در آنجا تسخیر کرده، همه را می سوزانند و محافظین قلاع آن به جزیره جرون گریخته اند. شرف الدین علی نام این هفت قلعه را بدین قرار ذکر کرد: «قلعه مینا در هرمز کهنه، قلعه تنگ زندان، قلعه کشگک، حصار شمیل، قلعه منوجان، قلعه تزرک، قلعه تازیان.»

درباره اینکه آیا قلعه مینا، همین قلعه هزاره است، که بعد از حمله تیمور دوباره بازسازی شده است، نمیتوان نظر قطعی داد. اما وجود اسنادی ازجمله لوله یک توپ دریکی از برج های قلعه متعلق به دوره صفوی از اهمیت نظامی این قلعه در دوره صفوی حکایت دارد.

اگر وجود این قلعه را در دوره حمله تیمور و تخریب آن به دست قوای او را بپذیریم، میتوان گفت که این قلعه توانست مانند بعضی دیگر از قلاع هفتگانه از جمله قلعه شمیل بعد از دوره تیموریان حیات مجدد یافته و مورد مرمت و نوسازی قرار گیرد.

اما درباره نظر سدیدالسلطنه مبنی برساخت این قلعه توسط امامان مسقط باید افزود با آنکه این موضوع بعید به نظر می رسد اما با توجه به نکات بالا میتوان پذیرفت که در دوره تسلط امامان مسقط بر منطقه، این قلعه مورد مرمت و استفاده آنها قرار گرفته تا آنکه در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری به فرمان طهماسب میرزا مؤید الدوله حکمران فارس، فرزندش عبد الباقی میرزا این قلعه و قلاع دیگر منطقه را از تصرف بیگانگان خارج ساخته است.

مشخصات بنا

فندانسیون بنا از سنگ های رودخانه ای و بولدر از 2 تا 5 متر است که در بعضی موارد آجرهای قرمز به ابعاد 4*20*20 مستقیماً بر روی صخره های طبیعی قرار دارد. بنا از خشت قالب زده شده در کنار رودخانه ساخته شده که این موضوع از صدف های موجود در داخل خشت ها قابل تشخیص است. ابعاد خشت ها در کلیه بقایای بجا مانده 4*20*20.7*20*22.6*20*20.5*20*20.5*20*22 سانتیمتر و دارای شاموت کاه است. ضخامت دیوارهای باقیمانده در حدود 4 متر است.

بنای قلعه شامل یک چهاردیواری نامنظم با چهار برج مدور دیده بانی است که در جهت شمال جنوب در امتداد رودخانه میناب بنا شده است.

برج جنوب غرب قلعه، نسبت به سایر برج ها سالمتر مانده که امروزه در حدود 15 متر از ارتفاع آن باقی مانده است. محیط پایه این برج حدود 24 متر و قطر قسمت فوقانی آن در حدود 60/8 متر است که ضخامت دیوارهای آن یک متر است.

یکی از درگاه های ورودی قلعه به عرض 80/5 متر در ضلع شمال غربی قلعه وجود دارد. به احتمال زیاد دروازه دیگری نیز در ضلع غربی قلعه وجود داشته به این دلیل که از سوی این ضلع دسترسی به حاشیه رودخانه با کمترین شیب میسر میشده و همچنین این قسمت محل عبور کمترین مسیل های فصلی است.

درون برج شمال شرق یک لوله توپ متعلق به دوره صفوی وجود دارد. وجود این لوله توپ استفاده نظامی از این قلعه را در دوره صفوی محرز می سازد. کما اینکه در مستندات تاریخی به حضور امام قلی خان و انجام مذاکرات بین ایران و انگلستان درون این قلعه اشاره شده است.

درون محوطه درونی قلعه مقدار زیادی قطعات شکسته سفال بدست آمده که بطور مشخص میتوان به دو گروه سفال های لعاب دار و بدون لعاب تقسیم کرد. سفالهای بدون لعاب خمیره قرمز دارن استد که در برخی از آن ها رنگ قرمز زیرپوشش نخودی رنگ پنهان شده است. سفال های بدون لعاب غالباً با نقوش کنده ظریف با نقوش هندسی تزیین شده اند. با توجه به این قطعات میتوان گفت این ظرف و لبه های ضخیم داشته اند. سفال های لعاب دار شامل قطعاتی با لعاب یکرنگ، قلم مشکی زیر لعاب فیروزه ای و قطعاتی با لعاب زردرنگ هستند. در میان قطعات جمع آوری شده همچنین چینی آبی سفید و یک مهره سفید سنگی نیز دیده می شود.

براساس مقاله قلعه هزاره میناب قلعه ای با دو دوره حیات است، باید بدانید که سفالها نشان می دهد که قلعه میناب در سده های میانی اسلامی بویژه قرون پنجم تا هفتم هجری مسکونی و مورد استفاده بود. چینی های آب سفید نشان می دهد که در دوره صفوی نیز بنای قلعه مورد استفاده قرار می گرفت.

با توجه به وضع کنونی بنا تزئینی در آن بچشم نمی خورد و اگر تزئیناتی داشته، هم اکنون از بین رفته است.

بنای قلعه با توجه به محل قرارگیری آن بر روی تپه ای بلند و مشرف به دشت اطراف احتمالاً جنبه نظامی داشته است. هم اکنون نیز در محدوده بنا و حریم آن خانه های مسکونی ساخته شده است.

قلعه میناب نمونه ای قلاع تدافعی باستانی بوده که همچون قلعه های تدافعی دیگر موجود در سطح کشور در مواقع اضطراری مورداستفاده قرار می گرفته و جمعیت محدودی را برای مدتی محدود امان می داده است.