دژ صعلوک بنایی ناشناخته بر فراز تاریخ خراسان شمالی است

میراث آریا/ براساس اخبار بدست رسیده، دژ صعلوک بنایی ناشناخته بر فراز تاریخ خراسان شمالی است.

این دژ تاریخی در بخش شمال غربی دشت اسفراین، دریکی از دره های باریک جبهه جنوبی کوه سالوک به نام دره زاری قرار دارد. قلعه بر روی یک برون زد صخره ای بسیار مرتفع و غیرقابل نفوذ در 4 کیلومتری شمال روستای زاری از توابع دهستان دامن کوه شهرستان اسفراین واقع شده است. این بخش از ارتفاعات در پهنه منطقه حفاظت شده سالوک قرار دارد و از نظر حیات وحش و رویش گیاهی پوشش مناسبی دارد و زیستگاه پرندگان و حیوانات بسیاری همچون آهو، قوچ و میش است. همچنین گونه های مختلف گیاهان، درختان و درختچه ها مانند ارس، سرو کوهی، زرک/ قره میغ، آلوچه وحشی، ریخوک، زالزالک، نسترن وحشی، افرا، کرکو، گز، انجیر و گردو در دره ها و ارتفاعات منطقه یافت می شود.

درون قلعه مجموعه ای از ساختمان های فروریخته و درهم شکسته است، ولی با توجه به وسعت بیش از یک هکتاری مجموعه منطقاً میتوان تصور کرد که در آن دست کم 50 اتاق کوچک، انباری و مخزن آب وجود داشته است.

احتمالاً محل اقامت فرمانده قلعه در مرتفع ترین بخش صخره، در منتهی الیه شرقی قلعه قرار داشت و برج ها و استحکامات بخش غربی برای سکونت نگهبانان و سایر افراد پادگان استفاده میشد و در بخش های میانی اتاق های کوچک متحدالشکل و نیز چند مخزن نگهداری مایعات وجود دارد که می توانسته اند در آن آب، شراب، عسل یا اقلام مشابه را ذخیره کنند.

در پای دیواره جنوبی صخره و در دره های باریک و عمیق رودی جریان دارد که بی تردید شبکه آب قلعه به آن وابسته بوده و منبع اصلی تأمین آب ساکنین قلمداد می شده و آب انبارها را با آب آن پر می کرده اند. قلعه ازنظر معماری با ترکیب دیوار سنگ چین و ملاط ساروج، آجر و تراش صخره ها ساخته شده و نقشه آن کاملاً از وضعی پستی و بلندی و شیب صخره پیروی می کند.

در این قلعه از رخساره های طبیعی و محیط فیزیکی به کامل ترین و صورت و بهترین مزیت استراتژیکی بهره گیری شد، به نحوی که بی درنگ احساس قدرت و صلابت را به انسان القاء می کند. تنها یک نقطه ضعیف در ساختار طبیعی قلعه در برابر حملات دشمن وجود دارد و آن در صخره های شیب دار شمالی است که امروزه باوجود ریزش و تخریب استحکامات روی شیب آن باز هم به راحتی دست یافتنی نیست و اگر باروبندی شود کسی را یارای درنوردیدن آن نیست. با وجود این اگر هم زمانی قلعه به مدد تجهیزات نظامی همچون منجنیق، دژ کوب و سنگ اندازهای مهیب تسخیر شده باشد، باید از همین دامنه شمالی بوده باشد.

مجموعه استحکامات، فضاهای مسکونی و انباری قلعه بر روی شیبی در امتداد شرق به غرب ساخته شده اند، در پایین ترین بخش شیب، در منتهی الیه غربی یک فضای مستطیل شکل به طول 17 متر و عرض 7 متر وجود دارد که با چهار برج مستحکم در دیواره غربی پشتیبانی می شود و باوجودی اینکه دیوار بنادر بخش غربی 210 سانتیمتر ضخامت دارد، ولی به دلیل قرار داشتن در شیب برج های نگه دارنده به آن اضافه شده است.

این برج ها که اکنون 5 متر از ارتفاع آنها سالم باقی مانده، توپر هستند و با توجه به باریک شدن آنها در قسمت فوقانی فضای داخلی و مورد استفاده نداشته و فقط به دلایل زیبایی شناختی با این شکل ساخته شده اند، دیواره های شمالی و جنوبی این فضا با توجه به اینکه عمود بر شیب ساخته شده، ضخامت کمتری دارند و دیواره شرقی آن در صخره تراشیده شده است، این بخش از قلعه به واقع برجسته ترین و سالم ترین بخش باقی مانده در مجموعه است و به غیر از یک گودال بزرگ حفاری قاچاق و تخریب بدنه یکی از برج ها به دست حفاران قاچاق آسیب جدی به آن وارد نشده است.

صعلوک کلمه ای عربی به معنای دزد است و در بوستان سعدی به معنی درویش هم آمده است. برهان قاطع سالوک را دزد و راهزن می داند ولی باید فارسی صعلوک باشد که درویشان و تهی دستان عرب را بدان نام خوانند و گروهی از فقرای عرب بودند که راهزنی می کردند و می گفتند ما حق خویش از قبل عطایای مسلمین برگیریم و هرچه راهزنی می کردند می گفتند سلطان را خبر کنید که فلان مبلغ ها را صعلوکان گرفته اند. المنجد گوید: «صعالیک العرب لصوصهم و فقرائهم» و ازقضا سالوک نیز به همین معنی است و چنانکه صاحب برهان پنداشته دزد و خونی و رهزن نیستند بلکه فقرایی بودند که گرد هم آمده و به نام اخذ حق خود از بیت المال احیاناً به راهزنی و طغیان مشغول می شدند.

قلعه صعلوک نمونه برجسته ای از معماری نظامی است که موضع استراتژیک آن و استفاده ماهرانه از منابع طبیعی، علیرغم موقعیت دشوار و صعب الوصولش، آن را از داشتن مواد و ذخایر غذایی و آب مطمئن می ساخت و به این ترتیب می توانست ماهها و حتی سالها در برابر محاصره طولانی دشمن مقاومت کند.

این بنای تاریخی در اصل به عنوان مکان نیایشی عملکرد داشت که به دلایلی جایگاه خود را در بین مردم محلی از دست داده و به فراموشی سپرده شد. پس از این بنا مورد بی توجهی واقع شده و از گزند آسیب های روزگار در امان نمانده و به شدت تخریب شده است. بنا با شماره 29433 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.