مسجد جامع یزد، مناره هایی بر فراز بادگیر ها

شهر یزد که همواره با بادگیر ها و بناهای خشتی منحصر به فردش در یاد و خاطره ها مانده است و آتشکده ها و آیین کهن ایرانیان نماد های بی شماری در آنجا دارد یک اثر ایرانی اسلامی را نیز در مرکز شهر خود جای داده که بی شک یکی از شاهکارهای معماری و هنر ایرانی است. معماری مسجد جامع یزد با زیربنایی برابر 9800 متر جوری با کاشی ها و کتیبه ها تزئین شده که هر فردی را مسحور و مجذوب زیبایی خود می کند. مسجد کبیر یزد با طولی معادل 104 متر و عرضی برابر با 99 متر دارای هفت ورودی و خروجی در کوچه های مختلف شهر است. برای دیدن این اثر تاریخی باید به فرب خیابان امام یزد بروید. جایی که در انتهایش چهار سوق و بازار شاهی قرار دارد و نکته جالب اتصال یکی از این بازار ها به مسجد جامع شهر است. بازارچه دیگر سر از محله دار الشفا در می آورد و دیگری به داخل محله یهودیان می رود. مسجد جامع یزد در یک برهه تاریخی خاص تکمیل نشده است و طی تقریبا یک قرن ساخت و اتمام آن به طول انجامیده، از این رو حکومت های مختلفی همراه با بانیان متفاوت در ساخت و ساز آن دخیل بوده اند. حکومت هایی که این مسجد در دوره ساخت به خود دیده است حکمرانی ایلخانی ها، تیموریان، صفویان، آل مظفر و حتی قجر ها بوده اند به همین دلیل تاریخچه ساخت این بنا خود داستانی شنیدنی است.

قدمت مسجد جامع

مسجد جامع یزد با قدمتی 900 ساله در زمان ملک شاه سلجوقی توسط علاء الدوله کالنجار از تبار آل بویه که حاکم یزد بود ساخته شد. او در سال 527 فوت کرد و سازه هایی که با دستور او ساخته شده بود ویران شد و تبدیل به مخروبه گردید. سید رکن الدین نظام الحسینی در سال 724 قمری در سمت قبله بنای علاء الدوله و در زمینی بسیار بزرگ شروع به ساخت ساختمانی مجلل کرد که این محل همین مسجدی است که امروزه با نام مسجد جامع یزد می شناسیم. رکن الدین در سال 432 قمری در حالی فوت کرد که گنبد و ایوان مسجد مورد نظرش نیمه تمام بود اما بعد از خواند وصیت نامه وی متوجه شدند ادامه کار را به یکی از مشهورترین مردمان یزد در زمان تیموریان سپرده است و خواسته تا شرف الدین علی یزدی آن را ادامه دهد. شرف الدین این وصیت را به اجرا گذاشت و سپس در زمان امیر تیمور و به سال 777 گنبد و ایوان را با هنر ایرانی، کاشی کردند. از دیگر وفات یافته گان این مجموعه که کارش نیمه تمام ماند بهاء الدین هزار اسب است که در زمان پسر امیر تیمور تصمیم گرفت با خط نسخ، گرد گنبد و ایوان را با سوره فتح منقش کنید. این خوشنویس شهیر پایان کارش را ندید و در سال 819 این امر توسط شاه نظام کرمانی به سر انجام رسید. شاهرخ میرزا با دیدن هنر مسجور کننده وی، دستور داد اسامی دوازده امام به همراه القاب خودش بر سر در ورودی بزرگ مسجد جامع روی کاشی حک شود و به یادگار بماند. اما این پایان کار مسجد جامع شهر یزد نبود.

تاریخچه معماری

تغییرات بی شماری تا سال 1324 شمسی بر روی معماری مسجد جامع رخ داد که البته همه آن ها حائز اهمیت نبوده و گاها در حد ترمیم یا تغییر مختصری بوده است. اما در زمان حکمرانی پادشاهان سلسله های مختلف، اتفاقاتی در زمینه ساخت یا تغییرات زیربنایی رخ داده که به برخی از آن ها اشاره می نماییم. بی بی فاطمه خاتون همسر جلال الدین چقماق شامی در دو طرف ایوان مسجد ستون هایی از مرمر نصب کرد و ستونی از کاشی با بلندی 18 متر بر روی این دو ستون مرمرین نهاد. غیاث الدین عقیل نیز در سمت راست گنبد، رواقی بنا کرد با آجر و گچ. به تبعیت از غیاث الدین رواقی هم در سمت چپ گنبد توسط شاه یحیی از حکمرانان آل مظفر بنا شد. در سال 862 قمری، امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی اقدام به مرمت مسجد جامع یزد نمود و در حین این کار، بر سر در دورودی بزرگ مسجد، کتیبه ای با خط نسخ افزود که شامل القاب میرزا جهانشاه بود. در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی و به دلیل اعتقاد فراوان این سلسله به آل شیعه، دو مناز در دو طرف مدخل بزرگ ورودی معماری مسجد جامع یزد ساخته شد. این امر در سال 930 قمری و توسط آقا جمال الدین محمد، حکمران وقت یزد صورت پذیرفت. فتحعلی شاه قاجار نیز در سال 1260 قمری دستور تعمیر کلی مسجد جامع را به حکمران یزد داد و در این مرمت و بازسازی ها شبستانی به سمت غرب مسجد افزوده گردید و رواق هایی از جنس آجر و گچ به اطراف صحن اضافه شد.

بازسازی دوباره مسجد

متاسفانه گذر زمان و آسیب های طبیعی از بناهای کهن مسجد جامع چیز زیادی باقی نگذاشته اند و قدیمی ترین بخش به جا مانده، کتیبه ای است که در ورودی شرقی مسجد جامع نصب شده است و با داشتن تاریخ 765 هجری قمری، متن وقف نامه را به نمایش گذاشته است. مناره هایی که آقا جمال الدین وزیر رمان شاه طهماسب صفوی ساخته بود با ارتفاع 52 متر و قطر 8 متر، در روزگار خود بلندترین مناره مساجد تاریخی را داشت در سال 1313 فرو ریخت و مناره های جدید، بازسازی شده اند. با همه این اوصاف کاشی کاری و تزئینات مسجد جامع یزد، همچنان یکی از با شکوه ترین و زیبا ترین تزئینات در نوع خود است. نمادهای شیعی اضافه شده به مسجد جامع همچون نقوش شمسه و قندیل و ... از دیگر زیبایی های این مکان مقدس و تاریخی و از نمونه معماری مسجد جامع یزد است. ستاره های پنج پر به یاد آور پنج تن آل عبا و شمسه های دوازده پر با توسل به 12 امام حکاکی شده اند و شمسه های 72 پر نیز بار گو کننده واقعه عاشورا و شهادت 72 تن از یاران امام حسین (ع) هستند.

زیبایی ها و مشخصات مسجد جامع

مسجد جامع یزد متشکل از یک صحن بسیار بزرگ مستطیل شکل است که در غرب و شرق خود دو گرم خانه دارد. ایوان بلند و دوشبیتان تابستانه در کنار گنبد خانه این مسجد از دیگر بخش های آن می باشند. مناره ها و کتیبه ها و ورودی ها هم به این مجموعه اضافه می شوند. جالب است بدانید شبستان شرقی که نامش شبستان شازده است دارای 48 ستون مستطیل شکل است که همگی با کاشی های فیروزه ای پوشیده شده اند. مسجد جامع یزد با تزئینات و کاشی کاری های شگفت انگیز خود هر یاله گردشگران بسیاری را به شهر بادگیر ها می کشاند و گنبد شگفت انگیز مسجد جامع دلیل دیگر این ازدحام گردشگر می باشد. گنبدی با مقطع مربع که با گوشه سازی های ظریف و هنرمندانه به 8 و 16 و 32 ضلعی تبدیل می شود و در کنار دو مناره ای که در زیر ایوان اش 110 تا از اسماء متبرکه به خط کوفی منقش شده اند به افرون شدن عظمت و زیبایی مسجد جامع یزد کمک شایانی کرده و ارزش هنری این بنای تاریخی اسلامی را دو چندان نموده اند.