تخت سلیمان | مکان باستانی موجود در استان آذربایجان غربی

آتشکده آذرگشست یا همان تخت سلیمان یک مکان باستانی و تاریخی در حدفاصل 45 کیلومتری شمال شرقی شهر تکاب استان آذربایجان غربی است. این بنای قدمتی در روستایی با نام مشابه خود یعنی تخت سلیمان تکاب قرار گرفته است که البته در گذشته به آن نصرت آباد نیز می گفتند.تخت سلیمان تکاب یک محوطه نسبتا بزرگ است که متشکل می شود از چند کاخ و عمارت ساسانی، آتشکده آذرگشسب و همچنین دو بنای تاریخی دیگر که زندان سلیمان و تخت بلقیس می باشند؛ بنا به تحقیقات انجام گرفته در منطقه و اشیائ استخراج شده از آن که اغلب متعلق به زمان مادها و سکاها می باشند، می توان گفت قدمت تخت سلیمان تکاب بالغ بر هزاران سال است و بنا به اظهار نظر برخی از مورخان و باستان شناسان می توان آن را بطور کلی شهر باستانی شیز در نظر گرفت!

پروژه ساخت

در شهر شیز مکان جست و جوی قابل توجهی وجود دارد که با گذر زمان قدرت فعالیتی خود را از دست نداده و همچنان به کار خود مشغول است و همین تداوم کاری سبب گشته تا این قسمت از شهر شیز به عنوان یک میراث جهانی از سوی سازمان یونسکو به ثبت برسد؛ البته ناگفته نماند که در حال حاضر نیز طرح های عمرانی و بازسازی متعددی در این محل برای بازسازی مجدد تخت سلیمان و همچنین آتشکده آذرگشسب آن، در حال اجرا می باشد. در چند سال گذشته به دلیل قدمتی بودن این مکان، تحقیقات مختلفی از زمان های پیش از میلاد بر روی آن به انجام رسیده است که طی یکی از همین اقدامات پژوهشی مرتبط به عصر پارینه سنگی ها، کارشناسان به دو محوطه کاملا متفاوت از هم دست یافتند که طبق مشاهدات بعمل آمده؛ تخت سلیمان تکاب درست در وسط این دو محوطه قرار گرفته است. یکی از محوطه ها چال تپه نامیده می شده است که در زمان پارینه سنگی میانی استقرارگاهی بیش نبوده است و دیگری؛ چخماق لی نامگذاری شده است که در گذشته بیشتر به عنوان یک کارگاه تجهیزاتی و ابزارسازی از آن استفاده می شده است.به هر حال بد نیست بدانید که با توجه به حرف ها و سخنان مختلفی که پیرامون قدمت محوطه باستانی تخت سلیمان تکاب زده شده است، باید گفت تخت سلیمان تکاب یا همان آتشکده آذر گشسب می تواند متعلق به عصر پارینه سنگی ها، عصر مس و سنگ، عصر آهن یک، دو، سه و حتی به دوره ارزشمند ساسانی نیز باشد. همچنین این را نیز باید اشاره داشت که در ادوار مختلف پیشین بر روی آن نام های زیادی نیز گذاشته اند که از جمله آنان می توان به گنجک، گنجه، گزکا، گنزک و شیز توجه کرد. در خصوص نام نهایی تخت سلیمان تکاب نیز که در کش و قوس های فراوان تاریخی بر روی این بنا گذاشته شد هم باید گفت در عصر ایلخانان آن را ستوریق و در دوره صفویه آن را تخت سلیمان تکاب یا آتشکده آذرگشسب قلمداد کردند. پس در ادامه با همگردی همراه شوید تا بیش از پیش با این بنای باستانی و آتشکده فروزان آن آشنایی پیدا کنید؛

تخت سلیمان تکاب (آتشکده آذرگشسب)

تخت سلیمان یا همان آتشکده آذرگشسب همانطور که گفتیم نام محوطه ای است باستانی که در دل خود چند کاخ و عمارت ساسانی را نیز قرار داده است. این عمارت ها و کاخ ها همگی در بلندی های موجود بر روی زمین ساخته شده اند و در کناره خود از دریاچه ای بیضی شکل نیز برخوردار می باشند که در قسمت شمالی این دریاچه، آتشکده آذرگشسب واقع شده است و طبق اسناد تاریخی موجود، تا قرن چهارم نیز به فعالیت های خود ادامه داده است و یکی از سه آتشکده برجسته عصر ساسانی نیز تلقی می شود.اما این از همه پتانسیل های تخت سلیمان تکاب نیست و این محوطه باستانی یکی از بزرگ ترین مراکز آموزشی، مذهبی و همچنین اجتماعی زمانه خود نیز بوده است و تا پیش از ظهور اسلام، از اهمیت ها و شاخصه های مهمی برخوردار بوده است! در عصر ساسانی شکوه و جلاال این بنای باستانی به اوج خود رسیده بود است و انقدر از برجستگی های تاریخی سرشار بوده که اغلب شاهان ساسانی به هنگام سلطنت خود در ابتدای کار حکومتی شان، با پای پیاده به زیارت آتشکده موجود در این محوطه می رفته اند؛ البته نه تنها در ابتدای کار حکومتی خود بلکه هر بار پس از فاتح شدن در جنگ های مختلف نیز بخش قابل توجهی از غنیمت های به دست آمده از نبرد را به قسمت گنجینه ای این مکان، اعطا می نمودند! که البته با شکست خسرو پرویز حاکم وقت ساسانی در مقابل لشکریان هراکلیوس امپراتور روم شرقی تمامی غنیمت ها و گنجینه های موجود در این مکان به تاراج رفت و ساختمان اصلی آتشکده نیز دچار خرابی های شدیدی شد؛ با گذشت زمان اندک اندک خرابی های موجود در آتشکده نیز دوباره مرمت و بازسازی شد تا که نوبت به حمله اعراب با اهدف مسلمان کردن ایرانیان رسید و دوباره زمان کم رنگ شدن آتشکده تخت سلیمان تکاب آغاز شد. در طول تاریخ کهن این مرز و بوم بارها و بارها محوطه باستانی و گردشگری تخت سلیمان تکاب برجسته و رو به افول رفت! مثلا در عصری که مغولان خاک این سرزمین را زیر سم اسبان خود می کوبیدند، برادرزاده هلاکوخان، آباقاخان که به تازگی مسلمان شده بود، تصمیم به بنا کردن مسجدی بر روی ویرانه های برجای مانده از تخت سلیملن کرد که البته مسجد وی نیز خیلی دوام نداشت و تنها از آن یک سری کاشی های رنگی با نقاشی های مختلف باقی ماند که اکنون همگی آنان در موزه رضا عباسی نگهداری می شود. ناگفته نماند که آتشکده آذرگشسب تا اواخر سال 925 میلادی نیز در حال فعالیت بوده است.

تاریخ تخت سلیمان تکاب

البته با ظهور اسلام و روی کار آمدن حکومت ایلخانیان و صفویان، حاکمان هر دو سلسله بیشتر از محوطه تخت سلیمان تکاب برای تفریح و شکار استفاده می کردند و از آن ییلاقی برای مهاجرت های خاندان خود ساخته بودند! شناخت ابعاد جهانگردی و توریستی و همچنین آشنایی گسترده با این مکان باستانی در اواسط قرن 19 میلادی شکل گرفت و پس از آن برای پی بردن دقیق به ماهیت منطقه گروه های کاوشگر فراوانی به صورت ترکیبی همچون: ایرانی آلمانی، آلمانی سوئدی، آمریکایی و انگلیسی بر روی این منطقه به تحقیقات خود پرداختند؛ البته به دنبال همین پروژه های تحقیقاتی بود که آثاری از بقایای یک معبد آناهیتا در ویرانی های تخت سلیمان تکاب کشف شد که قطعا نمی توان با اطمینان کامل از سبقه این بنا حرفی به میان آورد! همچنین در فاصله 3 کیلومتری از محوطه اصلی تخت سلیمان تکاب هم تپه قرار گرفته است که در قسمت های فوقانی خود، از گودالی به عمق 100 متر برخوردار است که قطعا از آن برای حبس و زندانی کردن مجرمان استفاده می شده است. در قسمت شمال شرقی تخت سلمان نیز که در حدود 7.5 کیلومتر راه طی کنید به کوه تخت بلقیس می رسید که در آن کلی از آثار و اشیائ مربوط به دوران ساسانیان کشف و استخراج شده است.توجه داشته باشید طبق مدارک و اسناد تاریخی غیر قابل انکار، باید پنداشت که از هزاره نخست پیش از میلاد تا قرن یازدهم هجری شمسی در محوطه تخت سلیمان تکاب ، زندگی بشری در حال جریان بوده است؛ این مکان به عنوان یکی از ابنیه های تاریخی و با ارزش جهانی در فهرست سازمان یونسکو به ثبت رسیده است که البته داستان به ثبت رسیدن آن و همچنین مدت زمانی که نمایندگان سازمان های یوسنکو و ایکوموس (شورای بین المللی بناها و بافت های تاریخی) برای ثبت آن متقاعد شوند (یعنی از سال 80 تا سال 82)، بسیار جالب و شنیدی می باشد که گفتن آن در این محال نمی گنجد!

داستان های مربوط به شهر شیز و محل تولد زرتشت

نه تنها مورخان و باستان شناسان داخلی بلکه خارجی ها نیز معتقد هستند که شهر شیز از شهرهای مهم باستانی موجود در ایران بوده است. بسیاری از آنان در خصوص خرابی های به وجود آمده وحتی از بین رفتن این شهر با قدمت، اظهار نظرات جالبی کرده اند که از جمله آن ها می توان به نقل هنری راولنسن اشاره داشت؛ آقای راولنسن که از مورخان برجسته انگلستان می باشد در قرن نوزده میلادی گفته است که شهر باستانی شیز و آتشکده فعال آن که یکی از نمادهای زنده نگهداشتن تاریخ ایران می باشد، اکنون به ورطه نابودی کشیده شده است و انقدر گمنام باقی مانده است که در حال حاضر حتی نمی توان مکان مشخصی را برای آن را تعیین نمود!و اما محل تولد زرتشت که در مورد آن حرف ها و حدیث های مختلفی وجود دارد! در واقع محل تولد زرتشت، شهر شیز می باشد که بنا به گفته ناصری در کتاب فرهنگ انجمن آرای: گویند زرتشت در شهر اردبیل و سبلان ظهور کرده و اصلش از شهری بوده، در میان مراغه و زنگان که شیز نام داشته؛ ناگفته نماند که مثلا در کتاب مقدس اوستا آمده است که زادگاه زرتشت شهر ائیریانم وئجه یا همان ری بوده است که در عصر ساسانیان به سبب دشمنی که بین آنان با اشکانیان وجود داشته است و همچنین تعلق داشتن شهر ری به سلسله اشکانیان، محل تولد زرتشت را از ری به آذربایجان منتقل می کنند و دلیل این کار را هم این قرار می دهند که آذربایجان یکی از سه آتشگاه بزرگ دوران ساسانی می باشد. البته در پی این اظهار نظرات افراطی موجود در تاریخ دلایل دیگری همچون نزدیکی آن (آتشکده آذرگشسب) به تیسفون پایتخت وقت حکومت ساسانیان نیز به چشم می خورد! در نهایت بطور کلی باید گفت که ائیریانم وئجه یا همان ری به احتمال زیاد زادکاه اصلی زرتشت بوده است که در دوره ساسانی بسته به دلایل گوناگونی آن را به استان آذربایجان منتقل کردند و نامی تازه ای همچون ایران ویج را بر روی آن قرار دادند.

آشنایی با آتشکده آذرگشسب در تخت سلیمان تکاب

آتشکده آذرگشسب که از آن به آتشکده شهر شیز نیز یاد می شود از سه کلمه اوستایی آذر - گُشن - آسپ تشکیل می شود که آذر آن به معنی آتر یا همان آتش، گُشن آن به معنی بسیاز زیاد و فراوان و همچنین آسپ نیز به معنی اسب پارسی است که در مجموع معنای آذر فرشته دین مزدیسنایی که صاحب اسب های فراوان است؛ می باشد!
در زمان حکومت ساسانیان، ایرانیان از سه آتشگاه (آتشکده) بزرگ برخوردار بودند که نام آتش آنان به ترتیب:
آذر بُرزین مهر که یعنی آتش عشق بلند مرتبه که مخصوص برزگران بود و در حوالی نیشابور خراسان قرار داشت.
آذر فرنبغ که به معنی آتش فر ایزدی بود که ویژه موبدان و بلند پایگان است و در کاریان فارس واقع شده بود.
و سومی که آتشکده آذرگشسب بود و در شهر تکاب آذربایجان جای خوش کرده بود.

شکوه گذشتگان در آتشکده آذرگشنسب

آتشکده آذرگشسب از جمله شاخص های حکومت ساسانیان و همچنین سمبل دولت آنان به حساب می آمد؛ این آتشکده که بیشتر در اختیار ارتشیان بود و از دسترس عموم مردم به دور، در شهر شیز یا همان گنجک بر روی کوه اَسنَوند قرار گرفته بود. این محل مذهبی و عبادتی که نشان از وحدت ساسانیان با آئین های مذهبی و همچنین توام بودن حکومت آنان با دین را صراحتا بیان می کرد؛ در نزد آنان به قدری مهم بود که هر کدام از شاهان ساسانی پس از بوسه زدن بر تخت سلطنت به این آتشکده می رفتند و پس از دعاهای بسیار و طلب توفیق برای خود و حکومتشان، جوایز نفیس و ارزشمندی را نیز به آن جا هدیه می کرند و آنقدر در انجام این کار استمرار به خرج می داند که این عبادت کردن از آتشکده آذرگشسب و اعطای هدایی به آن را به یک رسم برای زمام داران حکومتی تبدیل کرده بودند.البته در خصوص وقایع جنگی نیز این آتشکده بی تاثیر نبوده و در جدال های مختلفی همچون جنگ با اعراب یک پناهگاه مناسب برای یزدگر سوم شد که بنا به نامه فرمانده ارتش ساسانی به نام رستم فرخزاد که پایان کار حکومت ساسانیان را قطعی دانست، به این مکان مذهبی با مقدار قابل توجهی از طلا و سایر اشیائ قیمتی گریخت.

آشنایی با تاریخ و جزئیات بنای آتشکده آذرگشسب در تخت سلیمان تکاب

اینجور که از شواهد معلوم است تاریخ بنای آتشکده آذرگشسب بر می گردد به 3 هزار سال پیش و سازنده آن بنا به کتاب دینکرد اوستا که در بند 39 خود اسم آن را قید کرده است، کِی خسرو پسر سیاوش معرفی شده است که فر ایزدی به او رسیده است. آتشکده آذرگشسب در حوالی دریاچه چیچست قرار گرفته است و در قدیم اطراف ان را کاخ های بسیار باشکوه و مستحکمی می پوشانده است! این مکان باستانی که تعلق دارد به حکومت ساسانی، گسترده ترین سازه ای است که تاکنون شناسایی و از زیر خروارها خاک کشف و استخراج شده است؛از نظر جغرافیایی این آتشکده در قسمت شمالی دریاچه واقع شده است و از نمای چهار طاقی برخوردار است که داخل آن محرابی آتش افروز قرار دارد و راهروهای ویژه ای نیز برای عبادت ارتشیان و طبقه خاصی از مردم عصر زمانی در آن تعبیه شده است. کل بنای گشسب از آجر ساخته شده است و بخش میانی آن مربعی و دارای سقف گنبدی بوده است. البته این بخش میانی از اتاقی نیز تشکیل می شود که راهرو تنگی دور تا دور آن را احاطه می کند. این آتشکده از قسمت های سرپوشیده ستون دار برای هر چهار طاق خود که تقریبا 2121 متر می باشند، بهره برده است و در قسمت های شمالی و جنوبی خود دارای صحن و دروازه ورودی بوده است. البته ناگفته نماند که در سمت راست چهار طاق این بنا، اتاقی مهم برای حفظ و شعله ور ساختن آتش وجود داشته است که از آن استفاده های بیشماری در گذشته می شده است.

اظهار نظر سایر مورخان در خصوص آتشکده آذرگشسب

ابودلف عجلی که از شاعران ادبی جهان عرب می باشد در سال 341 هجری از روشن بودن آتشکده زرتشتیان و فعالیت های آن آتشکده در زمان های گذشته می گوید؛ وی در بخشی از گفته خود آورده است که چگونه ممکن است در یک آتشکده، آتشی که هفتصد سال قدمت دارد، هیچ خاکستری نداشته باشد! عجلی در بخش دیگری از نوشته های خود بیان می کند که در بالای گنبد مرکزی این آتشکده، هلالی از نقره ساخته شده است که کارایی طلسم را دارد و مانع از تخریب آتشکده آذرگشسب در ادوار گذشته شده است. از سخنان ابودلف اینطور می توان برداشت نمود که برای افروختن آتش در این مکان عبادت زرتشتی، از چوب برای شعله ور شدن استفاده نمی کرده اند و به جای آن از سوخت های فسیلی همچون نفت و گاز بهره می گرفتند! البته ناگفته نماند که مورخان زیادی این برداشت را تایید کردند و همچون هرمزدیار، یاقوت حموی و قزوینی (که معتقد بود آتش دیگر آتشکده های را نیز از این مکان می گرفتند.) نیز بر آن صحه گذاشته اند؛علی ابن حسین ابن مسعودی که از تاریخ شناسان و جغرافی دانان برجسته عرب زبانان می باشد در نوشته های خود می آورد که: در آنجا (آتشکده آذرگشسب) تصاویر و آثار عجیبی در رنگ هایی غیر قابل باور از صورفلکی و سیارات نجومی قرار دارد. همه چیز، از دریا و خشکی گرفته تا آبادی و ویرانی و حتی جانوران و گیاهان عجیب الخلقه!اشپیگل در خصوص آتشکده آذرگشسب نیز می گوید: پس از پیروزی هراکلیوس در برابر خسرو پرویز، وی به تاخت به سوی شهر شیز و آتشکده آذرگشسب می رود و در آنجا تصویری از خسرو پرویز می بیند که توام شده است با نمای وسیعی از آسمان، خورشید، ماه، ستارگان و ایزدان که قادر هستند به اشاره خسرو پرویز و با دستگاه های مکانیکی غیر قابل باوری آسمان را مجبور به غرش و بارش کنند.

آشنایی با سایر مشخصات بناهای موجود در تخت سلیمان تکاب

ایوان خسرو یا همان ایوان غربی که در قسمت شمال غربی تخت سلیمان واقع شده است و از نظر ظاهری، یک ایوان بلند و مستحکم در عصر ساسانی بوده که از آجرهای قرمز رنگ و ملات ساروج تشکیل شده است. البته در خصوص این ایوان این را نیز باید ذکر کرد که آن یکی از معدود آثار شاخص محوطه تخت سلیمان تکاب می باشد. این ایوان که از جمله نقاط تفریحی و اقامتی در عصر ساسانیان بوده و حاکمان وقت از ان استفاده های بیشماری می کرده اند، بارها دچار مرمت و بازسازی شده و می توان قدمت آن را به زمام داری خسرو اول یا همان انوشیروان نسبت داد. ایوان خسرو همچون سایر بناهای عصر ساسانی از نقشه ساخت مربعی و مستطیلی بهره مند شده است و از جهانی کاملا با ایوان مدائن مطابقت دارد و تنها اختلاف آن ابعاد کوچک تر آن است. عرض دهانه این ایوان که درست در مجاورت آتشکده آذرگشسب قرار گرفته است، 12 متر و طول آن 27 متر است و از ارتفاعی در حدود 18.5 متر نیز برخوردار می باشد. قسمت های پایینی دیوارهای بنا که در حدود 6 متر از سنگ های صیقل داده شده تشکیل می شوند تا حد زیادی سالم مانده اند اما متاسفانه بخش های بالایی این دیوارها که از آجر ساخته شده اند، در طول زمان به شدت دچار آسیب و ویرانی شده و بطور کل ریزش کرده است! از خصوصیات ایوان، وجود تختی مشهور به نام طاقدیس بود که تا زمان پادشاهی خسرو پرویز در این مکان نگهداری می شد و در آن تصاویری از ترکیب پادشاهان، عالم جهانی و موجودات آن به چشم می خورد و در خود از سیستم پیشرفته مکانیکی بهره مند بود که ساعت زنگداری را به صدا در می آورد! با حمله مغولان و سلطه آنان بر خاک ایران، حاکمان مغولی تصمیم به بازسازی کلی محوطه تخت سلسمان کردن و تمام بخش های نابود شده و فرو ریخته را به کمک سنگ و ملات های گچی و ساروجی دوباره از نو ساختند. پس از مرمت و بازسازی کامل بنا رو به زیباسازی آن نیز کردند و برای تزئین کلی آن از موارد تزئینی همانند رسمی بندی، طاقنمای تزئینی، مقرنسهای گچی، کاشی های زرین فام و نقره ای فام و همچنین نقاشی های بزرگ و متعددی بهره بردند.

تالار شورا

از دیگر بناهای موجود در تخت سلیمان است که در قسمت پشتی تمام مجموعه و در کنار دریاچه بیضی شکل معروف قرار گرفته است. طبق بررسی های انجام شده معماری این بنا تحت تاثیر سبک های موجود در عصر ایلخانیان بوده است و همین سبک متفاوت سبب متمایز شدن این بنا از مجموعه تخت سلیمان تکاب با سایر بناهای موجود در آن شده است! در این بنا شالوده های چهار ستونی نیز به چشم می خورد که به احتمال فراوان در گذشته محل قرارگیری ستون هایی از سنگ های ماسه ای قرمز بوده است. ستون هایی که در قسمت های انتهایی خود از حجاری های زیبایی برخوردار بوده اند. این بنا در گذشته تنها از یک درب ورودی استفاده می کرده است که آن نیز در جنوب بنا بوده است. طبق تحقیقات به دست آمده این تالار در گذشته یک کاخ سلطتنی مرتبط با دوره ایلخانیان بوده که در حال حاضر پس از به انجام رسیدن فازهای بازسازی و مرمتی، در آن موزه ای احداث شده است.در قسمت شرقی چهارطاقی آتشکده، معبد آناهیتا به چشم می خورد که قطعا در گذشته از آن برای عبادت و ستایش ایزدبانوی آب ها استفاده می شده است. این معبد از یک محوطه مربعی شکل در ابعاد19×19 ساخته شده است که دور تا دور آن را دالون های پیچ در پیچ و البته اتاق های مستطیلی شکل که از هر چهار جهت آن را احاطه کرده است؛ در ساخت این معبد نیز از سنگ های صیقل داده شده همراه با مصالح آجری و همچنین ملات گچی به ویژه در سقف این بنا تشکیل شده است.

عمارت تخت سلیمان

عمارت 8 گوش از دیگر بناهایی است که توجه زیادی از مخاطبان و بازدید کنندگان محوطه تخت سلیمان تکاب را به خود جلب می کند. این عمارت تقریبا در انتهای ایوان خسرو قرار گرفته و از نظر تعلقات زمانی، به دوره ایلخانی مربوط می شود. در این عمارت به سادگی می توان با پیوند معماری ساسانی و ایلخانی ارتباط برقرار کرد. در عصر ایلخانیان بخش های زیادی از سلسله ساسانی مورد بازسازی و مرمت واقع شد که یکی از این بناهای بازسازی شده، اتصال دو محوطه 8 ضلعی به هم برای استفاده های جدید بود! این عمارت 8 ضلعی از اتاق های مسکونی زیادی همراه با کاشی کاری های زرین فام و لعاب دار و همچنین گچبری های چشم نواز برخوردار است. به تازگی حمامی در این بنا کشف شده است که قدمت آن نیز به اواخر دوره ایلخانیان بر می گردد و درست داخل حصار پیرامونی محوطه قرار می گیرد؛ مصالح به کار رفته در عمارت 8 گوش عبارتند از: لاشه سنگ های قدیمی، آجرهای متعلق به دوره ساسانیانو البته ملات گچ و خود گچ می باشد. از سری قسمت های این 8 گوشه که به چشم می آیند می توان به: سربینه، گرمخانه، ولرمخانه، طاقچه هایی مخصوص برای قرار گرفتن وسایل و تجهیزات نظامی، هشتی های ورودی، کاشی های لعاب دار، سیستم های آبرسانی و فاضلابی که به چاه مشخصی منتهی می شود؛ اشاره داشت. ناگفت هنماند کف این بنای هشت ضلعی سنگفرش و پوشش سقفی آن نیز متشکل است از طاق آجری.زندان سلیمان که واقعا یکی از بناهای عجیب، غیر قابل باور و البته بسیار قابل تحسین است که تقریبا در نواحی قله ای کوه و حدفاصل 3 کیلومتری غرب محوطه اصلی تخت سلیمان تکاب واقع شده است. ارتفاع این کوه از سطح زمین های مجاورش در حدود 97 تا 107 متر است که در قسمت های بالایی ان، گودال عمیقی در حدود 80 متر شاید هم بیشتر و قطر 65 متری به وجود آورده اند. در اطراف دهانه خروجی این گودال، مکان عبادتی یا به نوعی معبد کوچکی قرار داشته است که به احتمال زیاد قدمت آن باز می گردد به هزار اول پیش از میلاد! این معبد ناشناخته به همراه تعداد کثیری از بناها و آثار معماری پیدا شده در حوالی کوه زندان و همچنین اشیائ تاریخی کشف شده در آن نواحی که متعلق هستند به دوره حکومت مانایی ها و سال های 660 تا 830 پیش قبل از میلاد که در قسمت های غربی ایران حکمرانی می کردند؛ در حال حاضر یکی از پروژه های تحقیقاتی جذاب کاوشگران و باستان شناسان داخلی و خارجی می باشد. طبق مشاهدات و نتایج به دست آمده از آنان، معبد کوچکی که در حوالی کوه زندان قرار داشته است از اتاق ها و تراس های زیبایی برای اقامت و پذیرایی از موبدان و زائرین برخوردار بوده است! این معبد بی تردید تا زمانی که دریاچه پر آب بوده است و دچار قحطی آب نشده است، پر مخاطب به حساب می آمده و پس از ظهور خشکسالی در ناحیه تخت سلیمان کارایی عبادتی و مذهبی خود را از دست داده و تبدیل به یک دژ حکومتی شده است؛ از نکات جالب زندان تخت سلیمان تکاب وجود چشمه ای همراه با متصاعد کردن گازهای گورگردی است که البته در حال حاضر تماشای این چشمه که در کف گودال قرار گرفته است به دلایل مختلفی از جمله حفاری، غیر قابل بازدید می باشد!

سنگ اژدها

یا سنگ دیواره جوی که در جنوب غربی محوطه بیرونی تخت سلیمان تکاب خودنمایی می کند. این مجموعه از سنگ های دیواری در حدود 300 متر طول و تقریبا 2 متر ارتفاع دارند و از شکل های پیچ و خم دار چشم نوازی در چیدمان آنان استفاده شده است که قطعا برای هر بیننده ای تازگی و جذابیته ای زیادی را به ارمغان خواهد داشت! این جوی سنگی که در طول سالیان زیادی بر اثر رسوبات آب دریاچه حاصل شده است در گذشته بطور مستقیم مسیر رسیدن آب دریاچه به مناطق مسکونی موجود در محوطه تخت سلیمان تکاب بوده است؛ در خصوص نامگذاری این دیواره های سنگی داستان ها و افسانه های زیادی وجود دارد که اصلی ترین آن ها، سنگی شدن اژدها موجود در دریاچه به دستور سلیمان نبی بوده است. البته ناگفته نماند که دیوان افسار گسیخته و شیطانی موجود در کوه زمدان را نیز گویند سلیمان نبی مهار کرده است!
مسجد تخت سلیمان تکاب نیز از بناهایی این محوطه عظیم بوده است که در حیاط جنوبی آتشکده واقع شده است. قدمت این مسجد بر می گردد به دوره های پایانی سلسله ایلخانی و ابعاد آن نیز در حدود 12 12 متر می باشد. این مسجد از تالار مربعی شکل ستون دار کهدر راستای شمال به جنوب طراحی شده است، برخوردار بوده و راه رسیدن به آن تنها در قسمت شمال غربی بنا قرار داشته است. از جمله مصالح به کار رفته در ساخت این مسجد تخته سنگ های قوی، آجرهای ساسانی و ملات های مختلف می باشد که در خصوص ستون های آن از سنگ ماسه قرمز نیز استفاده های فراوان شده است. لازم به ذکر سات که این مکان مذهبی رفته رفته در ناحیه صنعتگران شهر کوچک تخت سلیمان جای خوش نموده است.
و اما یکی دیگر از بناهای مهم این مجموعه که تخت بلقیس یا کوه بلقیس نامیده می شود و پس از محوطه اصلی تخت سلیمان و آتشکده آذرگشسب از اهمیت های بالایی برخوردار می باشد. این بنا دارای قله دو وجهی نزدیک به هم که در میان خود دریاچه ای را در بر می گیرند و از ارتفاع 3200 متری را برخوردار است؛ تخت بلقیس که در قسمت شرقی تخت سلیمان تکاب قرار گرفته است در بلندترین نقطه کوهی خود، از یک دژ حکومتی مستحکم که مربوط می شود به عصر ساسانیان محافظت می کند. در داستان ها و روایت های قدیمی ارتباطات زیادی میان آثار تخت سلیمان تکاب با این دژ حکومتی مرتفع وجود داشته است. در خصوص کوه بلقیس این را نیز باید گفت که از جمله مناظر طبیعی زیبای محوطه باستانی تخت سلیمان تکاب به حساب می آید چرا که با آب شدن برف های موجود در اواخر فصل بهار و شروع فصل گرم تابستان، موجب ایجاد یک دریاچه نسبتا پرآب می شده است که طراوت و شادابی خاصی را به محیط می بخشیده و بر جذابیت های بصری آن می افزوده است.