پیچیده بودن حفظ و احیای بافت تاریخی مشهد

ایلنا/ براساس سخنان مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، محوطه ها و بافت های تاریخی، پیچیده بودن حفظ و احیای بافت تاریخی مشهد مشاهده می شود.

تهیه و تدوین برنامه های مربوط به ساماندهی، حفاظت، مرمت، احیا و اداره بناها، بافت ها و محوطه های تاریخی، تدوین ضوابط و دستورالعمل های لازم برای ساماندهی، حفظ، احیا، مرمت و تعیین حریم بناها، بافت ها و محوطه های تاریخی شهرها و روستاها و نظارت بر اجرای آنها از جمله وظایف دفتر حفظ و احیا بناها، محوطه ها و بافتهای تاریخی در معاونت میراث فرهنگی وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است.

از قضا بیشترین چالش ها و موضوعاتی که از سوی رسانه ها در حوزه میراث فرهنگی پیگیری می شود نیز در زمره فعالیت های این دفتر در معاونت میراث فرهنگی قرار می گیرد. در این راستا با هادی احمدی رویینی (مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، محوطه ها و بافتهای تاریخی) به گفتگو نشستیم تا درخصوص چند دغدغه در حوزه میراث و پیچیده بودن حفظ و احیای بافت تاریخی مشهد صحبت کنیم.

سالهاست طرح های مختلف در شهر مشهد به جان بافت تاریخی این شهر افتاده و یک به یک خانه ها و بافت تاریخی شهر مشهد را تخریب می کنند. تعداد اندک خانه های باقی مانده تاریخی در این شهر نیز زیر سایه مال سازی و بلند مرتبه سازی قرار گرفته. این روزها با انتخاب ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس جمهور گمانه زنی ها درخصوص وضعیت بافت تاریخی مشهد بیشتر شد. شرایط بافت تاریخی مشهد چگونه است؟ چه آینده ای برای آن پیش بینی می شود؟

در سالهای 88 و قبلتر از آن تعدادی از شهرهای تاریخی به عنوان شهرهایی که دارای بافت و محدوده تاریخی هستند مشخص و به شورای عالی معماری و شهرسازی معرفی شدند. نقشه محدوده این بافت های تاریخی برای 168 شهر توسط شورای عالی معماری و شهرسازی ابلاغ شد. نباید فراموش کرد که هریک از ارگان ها و نهادهایی که در امور شهری دخیل هستند، وظایف خاصی دارند. وزارت مسکن و شهرسازی برای همه شهرها طرح تفصیلی تعیین می کند و وزارتخانه میراث موظف است برای محدوده تاریخی ضابطه حفاظتی تعیین کند. در حقیقت وزارتخانه میراث و گردشگری در حوزه بافت تاریخی، کار اجرا ندارد. کار دخالت در سیاستگذاری و ارائه ضابطه دارد. ضوابط حفاظتی بافت تاریخی برای 168 شهر مذکور ابلاغ شد. البته برخی ضوابط اختصاصی نیز در حال تدوین و ابلاغ به برخی از شهرهاست.

اگر بخواهم به پیچیده بودن حفظ و احیای بافت تاریخی مشهد اشاره کنم، ضوابط بافت تاریخی مشهد در سالهای 88 برای محدوده ای از بافت مشهد که با محوریت حرم مطهر امام رضا (ع) است ابلاغ و ضوابط عمومی نیز ابلاغ شد. اما متاسفانه به دلایل متعدد توجهی به این ضابطه نشد. وزارت راه و شهرسازی طرحی را بدون توجه به ضابطه میراث ارائه داد و شهرداری هم خود را مکلف کرد که از طرحی که وزارت راه و شهرسازی ارائه کرده تبعیت کند تا ضابطه میراث، چرا که سود در آن طرح است.

شهرداری ها برای اداره چارت عریض و طویل خود درصدد تراکم فروشی و هوا فروشی برمی آیند و از این طریق پول های هنگفت دریافت می کنند. درواقع ساده ترین راه کسب درآمدهای هنگفت برای شهرداری ها فروش شهر است. وقتی هوافروشی تمام شد، مردم را تشویق می کنند که دوباره بکوبند و بسازند. آنها اینگونه پول درمی آورند. از سوی دیگر نهادی مسئول حفظ هویت است که پول ندارد، مسلما نهادی که پول بیشتری دارد پیروز میدان خواهد بود.

آیا ضمانت اجرایی برای ضوابط میراث فرهنگی که برای بافت های تاریخی ارائه می شود، وجود دارد؟ اگر چنین چیزی هست چرا سود سبب می شود قوانین زیر پا گذاشته شود؟

بله. ضمانت اجرایی این ضوابط قانون است. هرچند قوانین سفت و سخت است اما اجرای آن درخصوص برخی از شهرها مانند مشهد، قم، قزوین با چالش روبه روست درحالی که قوانین شفاف است.

در مشهد ساخت تعداد زیادی از ساختمان ها که بیشتر آن ها هتل و… است مغایر با قوانین حفاظتی است. ما نیز معترض هستیم. شکایت هم کردیم. اما تاکنون به جایی نرسید.

با توجه به وجود قوانین سفت و سخت چرا ضوابط میراث درخصوص بافت های تاریخی بخصوص در برخی از شهرها که حساسیت درباره آنها زیاد است، اجرا نمی شود؟ آیا قوانین سلیقه ای اجرا می شوند یا تعاملات وزارتخانه میراث با سایر ارگان ها بگونه ای نیست که آنها خود را موظف به اجرای ضوابط ابلاغی بدانند؟

هرچند قوانین درحوزه میراث می تواند بهتر شود اما به نسبت قوانین خوبی در این حوزه داریم. نباید فراموش کرد که میراث فرهنگی نه ارتش دارد و نه قوه قضاییه مستقل. راهی که قانون برای ما گذاشت، شکایت از شهرداران و افراد متخلف و… است. البته در برخی از مواقع شهرداری موظف است که به این تخلفات رسیدگی کند.

در برخی نقاط نیز با ضعف قانون روبه رو می شویم. ممکن است طرحی برای یک شهر تصویب شود و میراث فرهنگی در تصویب آن با حکم قانون نظر داده باشد. این طرح برای اجرا به شهرداری می رود اما کمیسیون ماده 5 که رئیس آن استاندار است برعکس طرحی که قانونا به شهرداری برای اجرا ابلاغ شد، طرحی را با تغییرات ارائه می دهد و متاسفانه این تغییرات بعضا قانونی نیست و این اجازه را قانون به استاندار داد. این خلاء قانونی میراث فرهنگی نیست بلکه در قوانین شهرسازی است.

چنین خلاء های قانونی در قوانین شهرسازی درخصوص بلندمرتبه سازی نیز وجود دارد. بطور مثال شخصی مجوز ساخت و ساز دریافت می کند و چند طبقه بیشتر می سازد. امید او به قانونی تحت عنوان کمیسیون ماده 100 است که به او اجازه می دهد تخلف حاصله را تبدیل به جریمه کند. قوانین شهرسازی بسیار قدیمی و فرسوده هستند.

ما سعی کردیم تا در مجلس شورای اسلامی طرح حمایت از حفظ و احیای بافت تاریخی را پیش ببریم که در سال 98 تصویب شد. ماده ای عنوان شد که در مواردی که تخلفاتی که در محدوده های تاریخی برخلاف ضوابط میراث فرهنگی انجام می شود، کمیسیون های ماده 100 موظف هستند قلع و قمع کنند. این قانون یکی از مترقی ترین قوانین در حوزه منافع عمومی است.

تصویب طرح حمایت از مرمت و احیای بافت های تاریخی تا چه اندازه توانسته به حفظ بافت های تاریخی کمک کند. چنین امری را تا چه اندازه در شهرهایی مانند شیراز با بلندمرتبه سازی هایی که سالهاست از ارتفاع آنها کاسته نشده یا در مشهد که همواره شاهد دست درازی بساز بفروش ها به بافت تاریخی آن هستیم، اجرایی ساخت؟

متاسفانه این مهم در مشهد اجرایی نشده است. البته در جریان است و تمام نهادهای درگیر در حال پیدا کردن راه حل هستند که با این میزان ساخت و ساز چه کنند. درخصوص مشهد باید بگویم که بسیاری از این ساخت و سازها هتل و مجموعه های گردشگری هستند که در زمره زیرمجموعه های وزارتخانه میراث و گردشگری قرار می گیرند درواقع برخی از تخلفات در بافت مشهد در حوزه گردشگری است. سعی ما برآن است که بررسی کنیم آنهایی که مغایر نیستند بمانند، آنهایی که به دلیل تخلف فردی انجام شده اند یا نیازمند کاهش ارتفاع هستند شناسایی و بررسی شوند. متاسفانه تعداد این واحدها در مشهد زیاد شده و هنوز به نتیجه دقیقی نرسیده ایم.

حفاظت و احیای بافت تاریخی مشهد سالهاست در دست بررسی و اجراست و تاکنون هم به نتیجه درخوری نرسید. چگونه است که با چنین چالش هایی روبه رو هستیم و چرا به نتیجه نمی رسد؟

درخصوص بافت تاریخی مشهد، آغازکننده طرح و شکایت کننده، میراث فرهنگی است.

نقش آستان قدس رضوی درخصوص حفاظت از بافت تاریخی مشهد چگونه است؟

محدوده مالکیت آستان قدس در محدوده حرم مطهر است و آن بخش نیز ثبت است و مشکل خاصی نداریم. مشکل ما ساخت و سازهایی است که در بیرون حرم و محدوده حریم رضوی و بافت تاریخی انجام شد. برخی از ساخت و سازها قبل از ابلاغ حریم رضوی است و برخی بعد از ابلاغ ساخته شده اند و این مهم نیازمند روند قانونی پیچیده ایست که باید بررسی شود.

وضعیت بافتهای تاریخی سایر شهرها مانند قم، شیراز، همدان، قزوین، ارومیه چگونه است؟

طبق قانون وظایفمان را انجام دادیم که آن هم ارائه ضابطه است که بر اساس آن باید طرح ویژه تفصیلی تهیه شود که شهرداری بر اساس آن عمل کند و پروانه صادر کند. اما در برخی از شهرها مانند قم، همدان و ارومیه با مقاومت هایی روبه رو هستیم که قانون هیچ راهکاری برای آنکه شورای شهر یا شهرداری به ضابطه ها تمکین نمی کنند، ندارد. ما همواره در حال رایزنی هستیم. در همدان مشکلی که وجود دارد این است که نماینده دستگاه قضا اعتقادی به آنکه میراث فرهنگی می تواند ضابطه بگذارد، ندارد.

نباید فراموش کرد که چیزی به نام فریز کردن بافت تاریخی نداریم. اما وقتی اسم میراث فرهنگی می آید برخی می گویند هیچ کاری نمیتوان در این بخش انجام داد. اینگونه نیست. ما براساس توان بافت ضابطه گذاشتیم و در قانون پیش بینی شده که در شهرهای تاریخی و در محدوده های بافت های تاریخی باید شهرداری بافت تاریخی تشکیل شود و قانونگذار به شهرداری ها و راه و شهرسازی اجازه داده که اگر محدودیتی برای حفظ میراث فرهنگی برای مردم شهر قائل شده اند می توانند این محدودیت را در بخش دیگری از شهر در طرح توسعه جبران کنند. تنها شهری که این مصوبه را انجام داده تهران است.

اکنون مشکل بافت های تاریخی در چند شهری که قیمت زمین نجومی است و سوداگران در آن فعال هستند، بیشتر است. البته برخی از شهرها مانند نراق و یزد در حوزه رعایت ضوابط میراث فرهنگی کوشا هستند.

استحکام بخشی پل های تاریخی بخصوص پل هایی که طی چند سال گذشته بر اثر زلزله و سیل آسیب دیده اند چگونه است؟ بطور مثال سی و سه پل به دلیل عدم جاری شدن آب زاینده رود ترک برداشت و آسیب دید. دفتر حفظ و احیای بناها، محوطه ها و بافت های تاریخی چه برنامه ای برای حفظ و احیای این آثار دارد؟

حفظ پل های تاریخی بسیار اهمیت دارد، چرا که می تواند الگویی برای ساخت پل های جدید شود. در سیلی که اخیرا در سال 98 آمد شاهد آن بودیم که پل هایی که اخیرا ساخته شده اند تخریب شدند اما پل های تاریخی هزارساله تخریب نشدند و فقط کمی آسیب دیدند. این مهم جنبه های کاربردی میراث فرهنگی را نشان می دهد که میتوان از آن بهره جست.

در سال 98 برآوردی از خسارت سیل به میراث فرهنگی انجام شد اما تاکنون اعتبار جبران سیل به میراث فرهنگی داده نشد. اما از محل اعتباراتی که داریم هر سال چند پل را مقاوم سازی، ایمن سازی و تعمیر می کنیم.

برخی مشکلات کلی و کشوری است. ما می دانیم که خشکی زاینده رود نه تنها به پل های روی زاینده رود بلکه به آثار داخل شهر نیز آسیب می رساند. مردم در درجه نخست متضرر این خشکسالی هستند. در این میان روشی برای استحکام بخشی نیست، چرا که مقیاس خشکسالی و نشست زمین بسیار گسترده است. در اصفهان، پل ها و میدان نقش جهان در معرض خطر هستند.

در دفتر حفظ و احیای بناها، محوطه ها و بافت های تاریخی، بیشترین بودجه صرف کدام بخش می شود؟

بیشترین بودجه صرف بناهای تاریخی می شود. چالش در این حوزه کمی کمتر از سایر بخشهاست و فقط کمبود اعتبار داریم. اما بیشترین مشکل ما درحوزه بافت های تاریخی است.

به لحاظ وجود محوطه های باستانی و تاریخی نیز از جمله غنی ترین کشورها هستیم. کمتر جایی در ایران هست که اگر کاوش انجام شود به آثار باستانی برخورد نکند. سیاست ما برآن است که جای محوطه باستانی در زیر زمین امن تر است و اگر بودجه نداریم سراغشان نریم و حتی معرفی هم نکنیم، چرا که ممکن است تبدیل به مکانی برای حفاران غیرمجاز و سوداگران شود.

به دلیل کمبود اعتبار کاوش های باستان شناسی متوقف شده است. حتی میتوان گفت تعداد زیادی از باستان شناسان بیکار هستند. اگر شرایط نرمالی بوجود بیاید و تبدیل به اولویت در کشور شود قطعا در هر شهر یک محوطه باستانی برای کاوش وجود خواهد داشت.

کل اعتبارات محوطه های باستانی کل کشور در حدود 4 تا 5 میلیارد تومان است. در سال حدود 3 تا محوطه را با اعتبارات استانی می توانیم ساماندهی کنیم و سالهاست کاوش گستره باستان شناسی در کشور نداریم و بیشتر کاوش ها نجات بخشی هستند. حفاری باستان شناسی اکتشافی علمی در کشور تعطیل شد.