تاریخ ارمنستان در پناه معماری کلیسای زوارتنوتس

هر جای دنیا که سفر کنید و بنگرید، خواهید دید که تعداد طرفداران جاذبه های طبیعی و تاریخی خیلی بیشتر از تعداد طرفداران مکان های تفریحی و سرگرمی در جهان می باشند. هر کدام از کشورهای جهان دارای تاریخ و فرهنگ بخصوصی می باشند که قطع به یقین آشنایی با گذشته و مکان ها و جاذبه های تاریخی آنان از نزدیک می تواند برای هر کسی جالب باشد! یکی از اساسی ترین زمینه های جذب توریست و گردشگر در هر کجای دنیا، جاذبه های طبیعی و تاریخی آن مکان می باشد. کشورهای زیادی در دنیا وجود ندارند که همچون کشور ما ایران پر باشند از جاذبه های طبیعی و تاریخی که قدمت هر کدام از آن ها بالغ بر صدها سال باشد اما می توان به ندرت مثلا در کشور ارمنستان (همسایه کشور ترکمنستان، کشور قزاقستان، کشور روسیه، کشور آذربایجان، کشور گرجستان، کشور ترکیه) جاذبه ای را پیدا کرد که از نظر تاریخی و جذابیت حرف های زیادی برای گفتن داشته باشد، جاذبه ای مثل کلیسای زوارتنوتس ارمنستان. در ادامه با همگردی همراه شوید تا بتوانید بیش از پیش با این جاذبه در بین جاهای دیدنی ارمنستان که برای خود داستان های شنیدنی زیادی دارد و پر است از رمز و رازهای قدیمی و افسانه های غیر قابل باور، آشنایی پیدا کنید. البته ناگفته نماند که کلیسای جامع زوارتنوتس با گذر زمان دستخوش تغییرات فراوانی شده و از شکل و شمایل اولیه خود کمی فاصله گرفته است. اما با این حال هنوز هم که هنوز است یکی از بهترین جاهای دیدنی ارمنستان می باشد و معماری کلیسای زوارتنوتس ارمنستان ستودنی هست.

آشنایی با کلیسای بزرگ و جامع زوارتنوتس

کلیسای زوارتنوتس ارمنستان در اواسط قرن ششم میلادی در حوالی شهری به به نام واغارشاپات در کشور ارمنستان ساخته شد و آرام آرام به دلیل توجهات بیشتر حاکمان وقت و البته تمایل پیدا کردن مردم به آن، به یک مرکز مهم در کشور ارمنستان بدل شد. طبق اسناد و مطالب به دست آمده کلیسای جامع زوارتنوتس متعلق است به عصر حواریون ارمنی و سال ساخت آن نیز در بین سال های 643 (زمان آغاز ساخت کلیسا) تا سال 652 (زمان پایان ساخت کلیسا) میلادی بوده است. نام این کلیسا به معنی فرشته های آسمانی و همچنین نیروی نگهبان است و در حال حاضر به آن عبادتگاه جرج مقدس نیز گفته می شود. کلیسای زوارتنوتس ارمنستان در زمان ساخت خود از یک معماری بومی ارمنی پیروی کرده و به همین دلیل هر کسی که مشتاق معماری ارمنی باشد می تواند با دیدن معماری کلیسای زوارتنوتس ارمنستان به شکوه آن پی ببرد. در سال 643 میلادی به دستور یکی از حاکمان ارمنی به نام جاثلیق نرسس سوم، پروژه ساخت این کلیسای بزرگ شروع شد و تا سال 652 نیز ادامه یافت! با اینکه در گذشته تلاش های زیادی برای ایجاد چنین بنای عظیم و تاریخی شده و معلوم نیست چه تعداد کارگر شب و روز زحمت کشیده تا چنین مکان مقدسی ساخته شود، اما اکنون از آن، چیزی جز یه خرابه که هر روز نیز خراب تر از روز قبل می شود نمی توان پیدا کرد! ویرانه های کلیسای جامع زوارتنوتس با زبان بی زبانی معرف گذشته و تاریخی می باشند که بی اقرار تاریخ کشور ارمنستان است. تاریخی که برمی گردد به هزاران سال پیش؛ زمانی که این کلیسا یکی از برجسته ترین جاهای دیدنی ارمنستان بوده و اکنون جز تصویر خرابه مانند خود چیز دیگری نمی تواند در ذهن مخاطبان از خود باقی بگذارد! کلیسای زوارتنوتس ارمنستان در شهر آرماویر قرار گرفته و در پشت خود، کوه های آرارات را که در مرز دو کشور ارمنستان و ترکیه واقع شده را به تصویر می کشد. کلیسای جامع زوارتنوتس با اختلاف فراوان یکی از زیباترین و قدیمی ترین جاهای دیدنی ارمنستان است که توسط سازمان جهانی یوسنکو در سال 2000 میلادی، در لیست میراث جهانی قرار داده شد. برای کسانی که مشتاق دیدن معماری کلیسای زوارتنوتس ارمنستان هستند باید بگوییم که اگر تاکنون به اسکناس 100 درامی کشور ارمنستان نگاه کرده باشید، قطعا بر روی اسکناس عکس کلیسای جامع زوارتنوتس را ملاحظه کرده اید.

تاریخچه کلیسای زوارتنوتس ارمنستان

کلیسای جامع زوارتنوتس همانطور که متوجه شده اید، در زمان حکومت جاثلیق نرسس سوم ساخته شد، یعنی درست در زمانی که کشور ارمنستان تحت سلطه امپراطوری بزرگ روم قرار گرفته بود و اعراب نیز شروع به حملات دامنه دار خود کرده بودند! با اینکه هنوز دلایل تخریب شدن کلیسای جامع زوارتنوتس در قرن دهم میلادی مشخص نشده، اما می توان خوشحال بود که لااقل ما در عصری در حال سپری کردن زندگی خود هستیم که هنوز آثار ویران شده ای از این بنا در آن وجود دارد چرا که ممکن است نسل پس از ما اصلا فرصت تماشای همین بنای تخریب شده را نیز پیدا نکنند! طبق تحقیقات گسترده ای که همین چند سال پیش از طریق انجام عمل حفاری بر روی منطقه پیرامون کلیسا انجام گرفت، مورخان و باستان شناسان به این مهم دست یافتند که این کلیسا یکی از مکان های عبادتی و مذهبی مهم در کشور ارمنستان بوده و به دلیل شکوه و عظمت خود و همچنین ارتفاع بنای اصلی، آن را ملقب کرده اند به معجزه معماری. این کلیسا که از شبستان بسیار بزرگ و چشم نوازی نیز برخوردار بوده، طبق آنچه در تاریخ ذکر شده است، توانسته کنستانس دوم که امپراطور روم شرقی بوده را محو عظمت و شکوه خود در بین جاهای دیدنی ارمنستان کند و سبب شود تا وی پس از بازگشت به دیار خود بی معطلی دستور ساخت چنین بنایی در کوتاه ترین زمان ممکنه را صادر نماید. برای این منظور کنستانس دوم ابتدا دستور داد تا معمار معماری کلیسای زوارتنوتس ارمنستان یعنی گریگور لیوسرویک (Grigor Lusavorich) را به مرز قسطنطنیه احضار کنند تا او بتواند نمونه مشابه آنچه در ارمنستان ساخته است را دوباره بسازد! به دستور امپراطور روم شرقی گریگور در راه رسیدن به مرز حکومت کنستانس دوم قرار گرفت که متاسفانه در بین راه به بیماری مرموزی دچار شد و پس از چند روز دار فانی را وداع گفت تا ساخت بنایی همچون کلیسای جامع زوارتنوتس برای حاکم روم شرقی به یک خواب و خیال تبدیل شود. پس از مرگ گریگور او را به ارمنستان بازگرداند و با چندی از آثارش در زمین کلیسا دفنش کردند که به خاطر همین مکان دفن، بسیاری از مورخان نام کلیسای جامع زوارتنوتس را به نام منطقه گریگور تغییر داده اند.

سال کشف کلیسای زوارتنوتس

با گذشت زمان و خراب شدن بنای اصلی ساختمانکلیسای زوارتنوتس ارمنستان، رفته رفته به زیر خاک کشیده شد تا بالاخره در سال های 1901 تا 1907 گروهی جست و جوگر با هدایت وارداپت خاچیک دادیان شروع به حفاری در منطقه کردند و توانستند به قسمت هایی همچون ستون های کلیسا دست پیدا کنند و آنان را کشف کنند! در زمان همین حفاری بود که جستجوگران به صورت کاملا تصادفی به آثار مدفون شده در زیر خاک که متعلق بود به قصر جاثلیق و همچنین کارخانه تولید نوشیدنی های وی دست یافتند و کشفیات بزرگی را در بین جاهای دیدنی ارمنستان کلید زدند!

کاخ کشف شده در حوالی کلیسا

با حفاری و رسیدن به کلیسای جامع زوارتنوتس و همچنین ادامه دادن عملیات اکتشافاتی سرانجام در قسمت غربی کلیسای بیرون آمده از زیر خروازها خاک، به کاخ جاثلیق نرسس سوم که ظاهرا مکان موقتی وی بوده، رسیدند! از سری نکات جالب این حفاری نزدیک بودن سبک معماری کاخ با کلیسا می باشد، سبکی که کاخ را به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم کرده است. بخش غربی کاخ متشکل است از اتاق های اقامتی و سالنی کوچک که در فصل تابستان بیشترین کاربری را گویا در کاخ داشته است. طبق تحقیقات به دست آمده از این سالن برای برگزاری جشن ها و فستیوال های محلی و همچنین اعطای جوایز به سایر افراد استفاده می کرده اند. این بخش از کاخ موقتی جاثلیق نرسس سوم از سه ستون که آن را به سه بخش مجزا تقسیم کرده و تنها راه ارتباطی بین آن ها را راهروهایی تشکیل می دهند، ساخته شده است. بد نیست بدانید که در این بخش، تالار کنفرانسی نیز احتمالا وجود داشته است چرا که میز بزرگی درست در وسط یکی از اتاق های قرار گرفته بود! در قسمت جنوبی این بخش، کارخانه تولیدات نوشیدنی جاثلیق نرسس سوم که از خاک رس ساخته شده بوده، قرار گرفته است تا این بخش از کاخ در بین جاهای دیدنی ارمنستان نیز از اهمیت های خاصی برخوردار شود. معماری کاخ بسیار نزدیک به معماری کلیسای زوارتنوتس ارمنستان می باشد و اینطور که معلوم است در گذشته برای انتقال نور طبیعی به داخل کاخ از سقف های چوبی بهره برده اند. البته همانطور که می دانید در حال حاضر از این کاخ هم چیز زیادی برای دیدن وجود ندارد و تنها خرابه هایی از جلال و شکوه آن باقی مانده است.

داستان ها و ریشه های اسمی زوارتنوتس

بنابر گفته برخی از داستان های قدیمی دلیل انتخاب شده برای ساخت کلیسا در مکان مورد نظر این است که شخصی به اسم گریگور روشنگر (Gregory) هدایت ارمنیان در ابتدای قرن چهارم را بر عهده گرفت تا آنان را از بت پرستی دور نماید و به دین مسیحیت درآورد. وی در مکان امروزی معماری کلیسای زوارتنوتس ارمنستان توانست پس از ملاقات با یکی از شاهان ارمنی به نام تیرداد سوم با تلاش های فراوان و نقل کردن داستان های گوناگون برای وی، در نهایت در سال 301 میلادی او را به دین مسیحیت دعوت کند و پس از گرایش او به مسیحیت، در این مکان شروع به ساخت کلیسایی برای عبادت مسیحیان کردند، کلیسایی که بعدها به اسم زوارتنوتس نامیده شد و تبدیل شد به یکی از جاهای دیدنی ارمنستان! در خصوص اسم زوارتنوتس نیز حرف ها و روایت های زیادی وجود دارد که بطور کلی تمامی آن ها به دو مورد اشاره می کنند: یکی این است که اسم زوارتنوتس برگرفته از نام فرشتگان الهی است و دیگری این است که نام کلیسا به دلیل معنای آن بر روی بنا قرار گرفته چرا که معنای زوارتنوتس، زنده شدن روح مردگان یا همان زندگی دوباره می باشد.

احتمالات منجر به ویران شدن کلیسای زوارتنوتس

با اینکه در برخی از کتاب های تاریخی و اسناد نسبتا قابل قبول دلایل زیادی برای خرابی و ویرانی کلیسا آمده، اما هیچگاه نمی توان به صورت قطعی دلیل خرابی و ویرانی این بنای عظیم و باشکوه را بیان کرد! طبق داستان هایی که از گذشته نسل به نسل میان مردم ارمنستان نقل شده است؛ مراد از ایجاد کلیسای زوارتنوتس ارمنستان رسیدن به بنایی بود که هزاران سال پا برجا بماند اما دیدید که اینطور نشد و تنها بعد از گذشت 320 سال از ساخت آن، کلیسا نابود شد! فارغ از آنچه در میان کتاب های تاریخی و اسناد قدیمی آمده است؛ دو احتمال را بیشتر نمی توان سبب ویرانی کلیسای زوارتنوتس نامید که از لحاظ منطقی نیز کاملا قابل درک باشد: دلیل اول - رخ دادن زلزله ای بزرگ در گذشته که یک پدیده طبیعی است و نمی توان از آن اجتناب کرد. همچنین طبق نتایج بدست آمده از حفاری های انجام شده گویا آتش شوزی وسیعی در منطقه به وجود آمده که آن نیز می تواند سبب تخریب شدن معماری کلیسای زوارتنوتس ارمنستان باشد. دلیل دوم - حمله اعراب که بنابر مسائل و استراتژی های جنگی به سمت کلیسا حمله ور شده و تمام مصالح به کار رفته در آن را غارت نموده اند.

آشنایی با معماری کلیسای تاریخی زوارتنوتس

حتی اگر به همین خرابه ها و ویرانی های برجای مانده از کلیسا نیز بنگرید، بی تردید به دانش و مهارت معمارانی که دست به ساخت چنین بنای عظیمی زده اند، پی خواهید برد. هنوز هم که هنوز است می توان بر روی دیوارهای برجای مانده اما نسبتا سالم این کاخ، گچکاری هایی را دید که کاملا چشم نواز هستند و یا به ستون هایی خیره شد که بر روی آنان نقاشی های هنری بخصوصی حکاکی شده است. بسیاری از محققان و باستان شناسان معتقدند که فردی به نام توروس تورمانین (Toros Toramanian) در سال 1905 میلادی دست به بازسازی این کلیسا زده و از آن موقع ساختمان سه طبقه ای این بنا را معرف حضور همگان کرده است. البته جمع کثیری از دیگر مححقان و باستان شناسان نیز اعتقاد دارند که توروس تورمانین از خرابی معماری کلیسای زوارتنوتس ارمنستان نهایت استفاده را برده و بر روی بنایی نیمه کاره آنچه را که دوست داشته پیاده کرده و به آن بازسازی گفته است! اینکه طبق نقاشی های قدیمی کشیده شده از کلیسا، اقای تورمانین تغییر و تحولات عظیمی را به وجود آورده است؛ هیچ شکی نیست چرا که به معنای درست کلمه او کلیسا را از آنچه که در اصل بوده است فاصله داده و کلیسا دیگری را برای ارمنستان با بازسازی خود، به وجود آورده است! به هر حال پس از بازسازی هم می توان موزاییک های قدیمی چسبیده به ستون های کلیسا را دید و از تماشای آنان لذت برد. بنابر گفته مهندسان و کارشناسان معماری، ساختمان اصلی کلیسا به شکل دایره ای است که از دل آن می توان یک 32 ضلعی را که از بخش های گوناگونی تشکیل می شود، بیرون آورد. در خصوص سبک معماری آن نیز خیلی ها نظر بر این دارند که معماری کلیسای زوارتنوتس در بین جاهای دیدنی ارمنستان برگرفته از سبک معماری تلفیقی سوریه ای و بیزانسی می باشد. معماری این کلیسا آنقدر سوال در ذهن مخاطبان خود به وجود می آورد که اگر بخواهیم به تمامی آن ها بپردازیم، قطعا از توان مطلب و البته حوصله شما عزیزان خارج خواهد شد اما یک سوالی که خیلی جالب است این می باشد که چرا در کلیسایی که برای عبادت خداوند یکتا ساخته شده، محلی برای قرارگیری بت آن هم در محراب کلیسا تعبیه شده است؟! پرسشی که تاکنون کسی نتوانسته برای آن پاسخ درستی ارائه دهد! آن طور که معلوم است در قسمت مرکزی کلیسا، درست در زیر گنبد آن مسیری به قسمت های پایین آن زده شده که گمان می رود این مسیر به محل دفن معمار این کلیسا منتهی شود! در گذشته تمام ستون ها و دیوارهای این کلیسا با نقاشی های رنگی خود روایت کننده داستان های زیادی بوده که متاسفانه در حال حاضر دیگر چیز زیادی از آن ها باقی نمانده و به دلایل زیادی از جمله بی توجهی مسئولان کشور ارمنستان به این بنای قدمتی، اغلب این تصاویر نقش بسته شده بر روی ستون ها و دیوارهای کلیسا و همچنین موزاییک های آن از بین رفته است. البته می توان با کمی دقت حتی در همین بنای تخریب شده نیز به کنده کاری هایی که بر روی لبه پنجره ها و همچنین درها انجام گرفته و به شکل انار و انگور می باشند، نگاه کرد و لذت برد. لازم است بدانید که انار نماد باروری و انگور نماد قیامت و خون می باشد. همچنین در برخی دیگر از نقاط کلیسا نیز تصاویری برجسته و حکاکی شده از عقاب ها به چشم می خورند که منظور از آنان مقاومت و پیروزی در عصر قرون وسطی بوده است. ناگفته نماند که طبق یک افسانه بسیار قدیمی مسیحی، عقاب ها می توانند مردگان را زنده کنند و به آن ها زندگی دوباره ای ببخشند.

هزینه ورودی برای تماشای کلیسای باستانی زوارتنوتس

با تمام کمی و کاستی ها و همچنین خرابی های به وجود آمده در بدنه اصلی ساختمان کلیسا در بین جاهای دیدنی ارمنستان، می توان گفت که این بنا در حال حاضر نیز یکی از اصلی ترین قطب های گردشگری و توریستی کشور ارمنستان به حساب می آید که نمایانگر تاریخ و فرهنگ کهن این کشور است! در زمان بازدید از کلیسای زرواتنونس حتما برای بازدید از موزه نسبتا کوچکی که در سال 1937 در حوالی آن ساخته شده، نیز بروید. لازم به ذکر است که این موزه از محتویاتی همچون ماکت ها و آثار به برجای مانده در این سال ها پر شده است. دیدن نزدیک معماری کلیسای زوارتنوتس رایگان نیست و باید برای گرفتن بلیط های آن به نسبت نفراتی که با خود به همراه دارید؛ برای هر بچه 100 درام و برای بزرگسالان 250 درام و همچنین برای اتباع خارجی 700 درام هزینه صرف کنید! البته توجه داشته باشید که پیدا کردن مکان این کلیسا خیلی هم راحت نیست و پیشنهاد می شود در صورت امکان از تورهای مسافرتی استفاده کنید که هزینه آن با راهنما در کشور ارمنستان در حدود 1000 درام و با مترجم تقریبا 2000 درام می شود!

مسیر دستیابی به کلیسای بزرگ زوارتنوتس

برای رسیدن به معماری کلیسای زوارتنوتس ابتدا باید خود را با استفاده از وسایل گوناگون (وسایل نقلیه عمومی و شخصی) به شهر ایروان ارمنستان برسانید، چرا که این کلیسا در بین جاهای دیدنی ارمنستان در حدفاصل 15 کیلومتری از این شهر قرار گرفته است. برای کسانی هم که در داخل شهر ایروان هستند، باید بگوییم ابتدا به باید خود را به ایستگاه اتوبوس Kilikia رسانیده و با بهره گیری از اتوبوس های شماره 67 و یا مینی بوس های شماره 75، پس از گذشت مدت زمانی سی دقیقه ای و رسیدن به فاصله مکانی تقریبا 3 کیلومتری به فرودگاه، باید پیاده شوید و با کمی کنجکاوی که البته از دور نیز کاملا نمایان می باشد، به محل مدفون شده کلیسا زوارتنوتس بروید. توجه داشته باشید که برای بازگشت از زوارتنوتس نیز به همین شکل باید اقدام کنید و برای برگشتن به داخل شهر بهتر است از مسیرهای ناآشنا استفاده نکنید!