برج طغرل ری؛ بنایی با پلان ستاره ای شکل

یکی از زیباترین آثار به جای مانده از دوران قدیم، برج طغرل ری است. مردم منطقه بیشتر آن را با نام برج قدیم می شناسند و جهانگردانی که از خرابه های ری دیدن کرده اند، کما بیش شرحی در باب این برج در سفرنامه های خود نوشته اند. در این مقاله جذاب و خواندنی با ما همراه باشید تا بدانید برج طغرل کجاست و با اسرار معماری برج طغرل ری آشنا شوید.

آشنایی

جکسن در سفرنامه خود از نقشه برج طغرل ری وصفی دارد که خلاصه ای از آن این است: در درون شهر باستانی، برجی آجری و مرتفع وجود دارد که مردم آن را کهنه و قدیمی می دانند. اما، این دعوی نمی تواند به پیش از هزار سال برسد. پاره ای از نویسندگان آنجا را مدفن خلیل سلطان، نوه تیمورلنگ و همسر وی شادالملک در قرن پانزدهم میلادی پنداشته اند و جمعی دیگر آن را مدفن طغرل متوفی به سال 1063 میلادی دانسته اند. شاید دلیل انتساب این برج به خلیل سلطان این باشد که او در همان حدود دفن شده و بعدها برج طغرل ری اشتباها به وی نسبت داده شد. ولی، در تعمیراتی که به سال 1301 هجری قمری در این بنا انجام شدند، ضمن مطالبی به قلم صنیع الدوله که در روزنامه شرف درج گردیده، صحت نسبت برج به طغرل به اثبات رسیده است.

براساس مقاله برج طغرل کجاست باید بدانید که این تعمیرات به دست امین السلطان، وزیر ابنیه صورت گرفته و به یادبود این مرمت، لوحه ای مرمر بر سردر آن نصب شده است. این لوحه دارای کتیبه ای است به خط نستعلیق برجسته و مشتمل بر ده سطر که بر سنگ مرمر سفیدی به طول 90/1 و عرض 99 سانتیمتر نوشته شده است. این تعمیر هرچند بنا را از خرابی نجات بخشید، اما آثار قدمت و ظریف کاری های قدیم و بقیه کتیبه کوفی آن را از بین برد. امروزه، معماری برج طغرل ری جز توده ای از آجر چیزی ندارد. اکنون از باغ و بستان در لوحه و سفرنامه جکسن نیز جز حیاطی کوچک چیزی به جای نمانده است.

معماری خارج برج

نقشه برج، شبیه ستاره ای 24 گوشه بوده که بدنه آن را ترکهای برجسته مثلثی شکلی تشکیل می دهند. براساس مقاله برج طغرل کجاست باید بدانید که این برج عظیم الجثه آجری تقریبا 21 متر ارتفاع و قطری در حدود 16 متر دارد. در دو سمت شمال و جنوب برج، دو مدخل هم محور با درهای چهارگوش قرار گرفته اند که مدخل جنوبی، ورودی اصلی برج است. این مدخل دارای درگاهی مرتفع و هلالی شکل بوده که به تزئینات آجری ساده ای مزین است. بر روی سردر علاوه بر لوحه مرمرین، یک سطح چهار گوشه مستطیل شکل دیده می شود که فاقد هرگونه تزئین یا نوشته است.

مدخل شمالی برج ساده تر از درگاه جنوبی بنا شده و در سمت چپ این مدخل، دریچه ای دیده می شود که ورودی پله های برج است. این پله ها که تعداد آنها به 60 عدد می رسد، شبیه به پله های حلزونی شکل داخل مناره های مساجد ساخته شده و به بالای برج راه پیدا می کنند. این پله ها در داخل بدنه برج تعبیه شده و برای ورود به آن به نردبان بلندی نیاز است. قسمت فوقانی برج پس از تعمیر، شکل اولیه خود را پیدا کرد. شیارها به ردیفهای مقرنس زیبایی منتهی شده که این مقرنس ها نسبت به دیگر مقرنس های موجود در معماری این دوره بسیار ساده و از طاقهای کوچکی که آنها را طاقهای ربعی می گویند، ساخته شده اند.

براساس مقاله برج طغرل کجاست باید بدانید که مقرنس کاری های برج گرچه ساده و بی آرایش بوده، ولی در نوع خود بسیار جالب هستند. سالها پیش، مقرنس کاری این برج مورد توجه یک مبلغ آمریکایی به نام دکتر پرکینز قرار گرفت. وی در نامه ای به تاریخ دوم دسامبر 1845 نوشت:" ملاط میان آجرها به صورتی عجیب مضرس شده، به هیئت قطعه هایی کندو مانند درآمده و لطفی به بنا بخشیده است." این تشابه زیاد خارج از تصور نیست، چرا که قطاربندی و مقرنس های موجود در برج به صورت شگفت انگیزی همانند کندوی زنبور لانه لانه شده و اگرچه موجب حیرت بوده، اما با توجه به مقرنس کاری های گنبد علی ابرقو یا گنبد کبود مراغه، بسیار ساده بنظر می رسند.

بر فراز این قطاربندی و مقرنس ها، یک قرنیز در انتهای ساقه برج چون یک کمربند پهن به دورش پیچیده که مرکب از یک نوار ظریف و یک جفت فرورفتگی کوچک است. از گنبد این برج اثری به جای نمانده و امروز برای جلوگیری از فرو ریختن بدنه برج، در قسمت فوقانی دیواره مقبره سنگهای مستطیل شکل مسطحی چیده شده که مانع از فرسایش بدنه برج در مقابل برف و باران می گردند. برج اگرچه در حال حاضر فاقد هرگونه پوشش یا اثری از نمونه گنبد اصلی است، اما با توجه به شکل بدنه و وضع معماری، به احتمال زیاد می توان گفت که این برج زمانی دارای یک گنبد مخروطی شکل بوده است، زیرا مقرنسها و حاشیه های تزیینی اطرافش داشتن گنبدی این چنین را گواهی می دهند.

معماری داخل برج

نقشه برج طغرل ورامین دایره شکل و بدنه آن استوانه آجری است. روزنه های کوچکی در بدنه برج مشاهده شده که جهت داربست و اسکله بندی چوبی در موقع تعمیر استفاده می شد و اکنون این روزنه ها لانه کبوتران برج هستند. داخل برج خالی و بالایش باز بوده و کفش با آجرهای نسبتا بزرگی مفروش است. طاقهای هلالی دو مدخل در داخل، از دو ردیف طاق روی هم درست شده که فاصله بین طاقها را دیواره های آجری پر می کنند.

تاریخچه

اگرچه به هنگام تعمیر برج در مرمت نوشته ها کوششی نشده و این تعمیرات باعث تغییر قسمتهایی از این اثر و از بین رفتن بعضی از ویژگی های معماری سلجوقی آن گردیده اند، اما از قطعات باقی مانده از در فلزی برج استنباط می شود که ایجاد معماری برج طغرل ری به سال 534 هجری ساخته شده است.