برج های دوگانه خرقان | برج های آجری شکوهمند

در سال های اخیر دو آرامگاه مربوط به دوره سلجوقی در روستای خرقان شناخته شده است. روستای خرقان در 33 کیلومتری غرب شهر کوچک آبگرم واقع در کنار جاده قزوین- همدان قرار دارد. برج های خرقان در حدود یک کیلومتری غرب دهکده حصار ارمنی یا حصار قوشه امام بر پا هستند و به مناسبت نام محل برج های خرقان نام گذاری شده اند. فاصله بین دو برج از یکدیگر در حدود 29 متر بوده و در محوطه ای هموار و مسطح ساخته شده اند. برج های دوگانه خرقان قزوین به سبب تزیین ارزنده خود در ردیف زیباترین آثار تاریخی آجری هستند که در ایران پیدا شده و از نظر آجرکاری و طرح های بسیار زیبای آن ها از جمله شاهکارهای معماری دوره سلجوقی به شمار می روند. برج های دوگانه خرقان را می توان قدیمی ترین گنبدهای دوپوششی ایران دانست. ارتفاع برج ها نزدیک به 13 متر و قطر آن ها در حدود 11 متر است که این ابعاد در هر دو بنا یکسان نیست و در شرح کامل معماری برج ها به این اندازه ها اشاره خواهد شد. تا قبل از سال 1347 شمسی قسمتی از اطراف برج ها و پایه های آن ها که بر اثر سیلاب در زیر قشری از رسوبات قرار داشتند و صدماتی دیده بودند توسط روستاییان محل به شکل بسیار ابتدایی تعمیر شده بودند، اما بعد از این سال و در سال های اخیر برج های دوگانه خرقان مرمت شده اند. اگرچه این مرمت و بازسازی تنها به خاطر تمیز کردن اطراف برج های خرقان انجام شده است و به هیچ وجه براساس اصول علمی مرمت انجام نگرفته است، اما این امید هست که بازسازی و مرمت اصلی در این دو برج انجام گیرد، زیرا این برج های دوگانه خرقان قزوین علاوه بر اینکه دارای ویژگی های خاص تزیینی هستند از نظر معماری و طرز بنا بسیار اهمیت دارند. بندکشی های سیمانی و مفروش کردن اطراف برج ها مانع از ویرانی بیشتر برج های خرقان شده است. تاریخ بنای این دو برج بر طبق کتیبه های موجود در آن ها، مربوط به نیمه دوم قرن پنجم هجری است و با اختلاف زمان 26 سال از یکدیگر ساخته شده اند. با توجه به همین اختلاف آرامگاه یا برج شرقی را به سبب قدمتی که دارد برج اول و آرامگاه غربی را برج دوم می نامند. پس با همگردی همراه باشید برای سفر به برج های دوگانه خرقان قزوین.

معماری خارجی برج

نقشه برج هشت ضلعی و در گوشه های آن ستون های مدور نگهدارنده ای قرار گرفته اند. به هنگام تعمیر و پی بندی بنا پس از خاکبرداری از پای دیوارها مشاهده شد که در پی بنا سنگ به کار رفته است. تمامی بدنه بنا به ضخامت 60 سانتی متر به وسیله آجرهای ساده زیرسازی شده، سپس روی آن پوشش تزیینی با آجر به ضخامت 21 سانتی متر انجام شده است. ضخامت دیوارها با ملاط به کار برده شده در حدود یک متر است. قطر ستون های مدور واقع در گوشه ها به جز دوتای آن ها که پلکان مارپیچ منتهی به بام را در بر می گیرد، همگی یکسان است. این دو ستون در دو طرف ضلعی قرار دارند که یک ضلع با در ورودی فاصله دارد. با توجه به تاریخ بنای برج می توان گفت در بین گنبدهای دوپوش که پوشش دوم آن ها مخروطی شکل نیست. این بنا اولین گنبد دوپوش قبه ای شکل در قرن پنجم هجری است و از این نظر اهمیت بسیار دارد. از پوشش خارجی گنبد جز دور کوتاهی از ساقه، چیزی باقی نمانده ولی پوشش داخلی و زیرین سالم است. قسمت بالای ستون مدور گوشه ها، از جایی که اولین کتیبه آغاز می شود هر دو برج فرو ریخته، شکل انتهایی آن ها در دوران آبادانی به طور کامل معلوم نیست ولی چنانچه با برخی از آثار همزمان و کمی بعد از دوره سلجوقی مقایسه شود می توان گفت که به یک نیم مخروط ختم می شده است.

رویه بیرونی گنبد برج های دوگانه خرقان قزوین

در بالای هر ستون، شیارهای باریک عمودی خاصی ساخته شده است. برآمدگی این شیارها در حدود 10 تا 15 سانتی متر است که هر یک از آن ها شامل دو ردیف برجسته از نیمه آجرها و آجرهای تراش دار نوک تیزند که به طرف قسمت میانی گنبد ادامه یافته اند. این شیوه کار در گنبدهای سده چهارم و پنجم هجری نیز سابقه داشته است. این رسته آجرچینی های برجسته بر روی گنبد در حالی که جنبه تزیینی داشته، نقشی نظیر قالب های گچی در بنای گنبدها برای هدایت بنا به خاطر ایجاد یک گنبد متناسب را نیز ایفا می کرده است. بر روی باقیمانده پوشش خارجی این گنبد اثر یک پنجره مشاهده می شود که به طور کامل روبه روی نورگیری است که بر روی پوشش داخلی قرار دارد. بر روی گنبد داخلی دو نورگیر وجود دارد که طرح مستطیل دارند. این پنجره ها فقط برای دریافت نور غیرمستقیم مورد استفاده قرار می گرفته اند. در حالت کنونی بلندی قبه خارجی یا پوشش دومین برج به 3 متر می رسد که قسمت اعظم آن فرو ریخته، به گونه ای که قبه داخلی و فاصله خالی بین دو پوشش برج به خوبی نمایان است. این فاصله که در حدود 45 سانتی متر است به حالت یک راهرو اطراف قبه را احاطه کرده است احتمالا این محوطه برای تعمیرات یا جمع آوری فضولات پرندگان و برای اذان گفتن یا اعتقادات دینی خاص مورد استفاده واقع می شده و البته شاید هم جنبه تکنیکی آن مورد نظر بوده است. در زیر ساقه گنبد اضلاع هشتگانه برج قرار دارد که گذشته از اختلاف نقش و طرح آجرکاری، در سایر موارد همگی به جز ضلعی که در ورودی در میان آن قرار دارد شبیه یکدیگرند. ورودی برج که در جبهه شمال غربی واقع شده در یک قاب مستطیل شکل جای گرفته و به عنوان درگاه با تزیینات بسیار زیبایی آرایش شده است. در قسمت بالای ساقه گنبد و در واقع بر روی دیواره خود گنبد نیز تزیینات خاصی که عبارت از دو خط کتیبه باشد وجود دارد. مضمون دو خط کتیبه مزبور عبارت است از:
1) به تاریخ سنه ستین و اربعمائه (به تاریخ سال 460 میلادی.)
2) عمل محمد بن مکی الزنجانی القبه.

تزیینات آرامگاه شرقی برج های خرقان

در زیر کتیبه ساقه گنبد، در وسط لچک های دو طرف قوس طاقنما، دو دایره گچبری شده قرار دارد که نقش داخلی یکی از آنها به صورت هشت پر می باشد. قسمت واقع در داخل طاقنما در جهت طولی به دو بخش تقسیم شده، در بالا و زیر قوس به کمک سفال نقش هندسی درهمی ایجاد گردیده که داخل آن در سه ردیف، نه بار کلمه الله طرح شده است و در زیر این قسمت قابی به صورت، چهار گوشه با آجرکاری ساده ایجاد شده که به بالای قوس سردر ورودی ختم می شود. ترکیب کلی هریک از اضلاع هشتگانه، عبارت است از دو ستونچه مدور تزیینی چسبیده به ستون های مدور بزرگ هشت گوشه که از پایین تا نیمی از ارتفاع اضلاع هشتگانه امتداد یافته. سپس قوس تیزه داری بر روی آنها برپا و دور آن به وسیله آجرچینی مشخص شده است. در دوطرف قوس مزبور در زیر کتیبه ساقه گنبد، لچکی های هرضلع با آجرچینی ساده ای قرار دارد. قاب سازی داخل طاقنماهای اضلاع، هریک دارای طرح و نقش خاصی هستند که هیچ یک با دیگری یکسان نیست. تنها در سه ضلع طرز آجرچینی به صورت برجسته انجام گرفته است. این شیوه کار با نقشی که انتخاب شده نیز انطباق دارد. در مورد چگونگی ضلع شماره یک یا سر در تزیینی باید گفت که گذشته از اختلافی که بین آن ضلع و اضلاع دیگر وجود دارد، در قسمت بالای ساقه و بر روی دیوار خود گنبد دو خط کوفی نیز وجود دارد. ساقه گنبد خود از دو حاشیه تشکیل شده است. حاشیه پهن تر با طرح های مختلف هندسی درهم در بالا قرار دارد و حاشیه کتیبه باریک که در زیر آن به خط کوفی آیه های 21 الی 24 سوره 59 (سوره حشر) قرآن کریم نوشته شده و از درگاه شروع و تا سمت راست بین اضلاع ستون ها ادامه دارد.

معماری داخل برج دوگانه خرقان قزوین

نقشه داخل آرامگاه هشت ضلعی است که در وسط هر ضلع از دیواره های آن طاقنمایی با قوس تیزه دار برپا شده است. بر روی گوشه ها هشت ترنبه و در فاصله میان آنها هشت قوس شکنجی ساخته شده که به کمک آنها پایه مدوری به وجود آمده و بر فراز آن گنبد برج استوار است. قبه داخلی خد از چندین لایه آجری متحدالمرکز بنا شده است. کف کنونی بنا روی کف اولیه با آجر مفروش شده، دور تا دور کف بقعه بقایای سکویی به ارتفاع 30 سانتی متر دیده می شود. دو در ورودی باریک و چهارگوش به دو راه پله مارپیچی هریک در یکی از ستونهای پهلویی ضلع سوم ساخته شده را دارند. این درها مستطیل شکل و سر در آنها افقی و نعل درگاه که انها به کمک  آجر ایجاد شده است. تعداد پله های هر راه پله 21 الی 22 عدد است که ارتفاع آنها از یکدیگر 30 سانتی متر و عرضشان 53 سانتی متر است. پلکان های مزبور به غلام گردشی واقع بین دو پوشش گنبد راه می یابد. بر روی دیوارهای اضلاع هشتگانه و قسمت کاربندی و زیر گنبد داخلی برج، آثار ارزنده ای از دیوار نگاره فرسکو وجود دارد که در نوع خود کم سابقه و حائز اهمیت است. این دیوار نگاره ها بر روی زمینه ای از چندلایه زیرسازی محکم که رویش را آستر زده اند نقش شده اند. جز چند قسمت از گچکاری های سقف گنبد و پایین دیوارهای آن که به علت رطوبت و ترک خوردگی خراب شده و ریزش کرده است، بقیه گچ کاری و رنگ آمیزی های اولیه هنوز به همان شکل اولیه خود باقی مانده اند. نقاشی های دیوارها با مایعی نزدیک به رنگ قسمت پایین برج رنگ آمیزی شده و به وسیله تغییر رنگ ها، اشکال و اشباح مخصوصی در رویه اصلی هر دیوار به وجود آورده اند. رنگ طاقنماها اندکی تیره تر از سایر جاها و تقریبا به رنگی متمایل به آبی درآمده است. تزئینات نقاشی روی دیوار بقعه در سه قسمت اجرا شده که عبارت است از: داخل طاقنماها، روی گوشه های هشتگانه میان دو طاقنما، و کاربندی زیر ساقه گنبد و زیر سقف.

داخل طاقنماها برج های خرقان

طاقنماهای هشتگانه در جهت طولی به دو قسمت تقسیم شده که قسمت بالا به وسیله حاشیه برجسته ای محدود شده است. نقش قسمت پایی طاقنما عبارت است از یک طاقنمای تزیینی به رنگ آبی که از تیزه آن قندیلی با سه زنجیر تزئینی پهن آویزان است. بر روی بدنه به خط کوفی چنین نوشته شده: "برکه الصاحبی" برای صاحب آن مبارک باشد. رنگ های به کار رفته در قندیل عبارت است از سیاه، قهوه ای، و نخودی. در قسمت بالای طاقنماها، مدال های بیضی شکلی که اطراف آنهارا پرتوهایی به صورت شعاع خورشید فرا گرفته مشاهده می شود. در داخل مدال ها این طرحها نقاشی شده است. 1- طاووس نر با چتری به شکل بادبزن 2- ستاره شش پر که از تقاطع دو مثلث به وجود آمده است. 3 -ستاره هشت پر حاصل از تقاطع دو یکدیگر قرار دارند. 5- نقش جالبی از دو طاووس که گردن های بلندشان به هم پیچیده شده است. بر روی حاشیه برجسته ی قاب مانند دور طاقنماها، تزئیناتی نامشخص به رنگ آبی و قهوه ای کمرنگ وجود دارد. به موازات این حاشیه های برجسته، در دو طرف نبش اضلاع هشتگانه نیز دو حاشیه تزئینی با طرح ستاره های شش پر پیوسته دیده می شود. برج های دوگانه خرقان قزوین از زیباترین آثار باستانی ایران می باشد که تماشای آن خالی از لطف نیست.

نقش واقع بر روی نبش های برج های خرقان

بر روی گوشه های هشتگانه حد فاصل هردو طاقنما، طرح جالبی از نقش یک درخت انار به شیوه استیلزه دیده می شود. در طرح مزبور قرینه سازی رعایت شده و در هرسوی درخت نقش دو پرنده در مقابل هم مشاهده می شود. نوک و پنجه پرندگان با رنگ قرمز مشخص شده است. شاخه های درخت از گوشه ها شروع و به طرف راست و چپ خم شده و برگ ها نیز به طرف بالا و پایین کشیده شده اند. نقش درخت انار در آثار تزیینی دوره آل بویه نیز دیده شده است.

تزیینات کاربندی زیر گنبد برج های خرقان

در قسمت کاربندی زیر گنبد، در داخل ترنبه ها و قوس های شکنجی شانزده گانه، آثاری از دیواره نگاره وجود دارد که بیشتر از قسمت های پایین، یعنی داخل و حد فاصل طاقنماها صدمه دیده و تعداد زیادی از آن فرو ریخته است. بر روی حاشیه های قاب سازی اطراف قوس ها نقش های گل و بوته به رنگ آبی اجرا شده است. در داخل کاربندی ها تنها در دو قسمت از یک طرح تزیینی به کمک خط کوفی دیده می شود که با رنگ سبز و آبی طرح شده است. در بالای کاربندی، بر روی ساقه مدور گنبد، طرحی از خط کوفی گلدار وجود دارد که در حال حاضر امکان تشخیص کامل آن میسر نیست. در بالای این قسمت، دور تا دور طرح ظریف زنجیره ای، یک رشته نیم دایره طرح و اجرا شده است. در زیر سقف به علت فرو ریختن گچ ها چیزی دیده نمی شود ولی به احتمال زیاد در این قسمت نیز تزئیناتی وجود داشته است. این دیوار نگارها گذشته از قدمت و جنبه تاریخی آن به عنوان یک مجموعه گوناگون از طرح ها و نقشهای تزیینی به شیوه طبیعی، استیلزه، هندسی، و تزیینات خط کوفی حائز اهمیت فراوانی هستند. نکته جالب در این طرحها علاوه بر ترکیب رنگ ها، وجود نقش موجود جاندار یعنی انواع پرندگان است که در بناهای مذهبی اسلامی بسیار کم سابقه است.