گنبد سرخ | قدیمی ترین گنبد سرخ رنگ مراغه

گنبدی زیبا که در جنوب شهر مراغه و در مجاور گورستان شهر واقع شده است. در آذربایجان به این بقعه، گنبد قرمز گفته می شود که از طرف مردم بومی "قرمزی گمبذ" نامگذاری شده است. علت این نامگذاری وجود آجرهای قرمزی است که در این بنا به کار رفته است. مصالح ساختمانی این گنبد سلجوقی که قدیمی ترین بقعه مراغه به شمار می رود از سنگ و آجر و ملاط آن مخلوطی از گچ و ماسه است. ارتفاع بقعه در حدود 10 متر است. در شرایط کنونی این بقعه در وسط حیاط چهارگوش نسبتا کوچکی قرار دارد که درختان رفیعی آن را احاطه کرده اند. با همگردی همراه باشید برای سفری به گنبد سرخ مراغه و یکی از زیباترین گنبدهای تاریخی مراغه.

معماری خارج گنبد سرخ مراغه

نقشه ی بقعه چهارگوش (مربع شکل) و در دو طبقه بنا شده است. این بنای آجری قرمز رنگِ چهارگوشه در روی کرسی سنگی به بلندی 5/1 متر استوار است. در میان این سکوی سنگی طبقه زیرین یا دخمه بقعه قرار گرفته است که به اتاق بالا راهی ندارد و در آن از بیرون به جانب مشرق باز می شود و به علت کوتاهی مدخل آن، ورود به دخمه به سختی انجام می گیرد. جلوخان بقعه در ضلع شمالی آرامگاه واقع است که با پنج پله سنگی در جلو و دو پله در آستان به درون اتاق گنبد منتهی می شود. نظر به استحکام بنا به واسطه ستون های گوشه ساختمان، تمام جلوخان مثل یک قاب درگاه است. درگاه در زیر یک طاق بسیار زیبا و متناسب قرار دارد و بر فراز آن بدنه پرنقش و نگاری است که اطرافش را یک کتیبه کوفی احاطه کرده است. در بالای هلال درگاه، کتیبه کوفی دیگری قرار دارد. این سردر از لحاظ تزیین با کاشیکاری آبی رنگ، آجرکاری و گچبری ظریف، کتیبه های کوفی آجری و نقش و نگارهای گوناگون، دارای جلوه خاصی است که به طوری که در میان زمینه سرخ رنگ آجر، قطعات کاشی فیروزه فام به کار برده اند. روی زمینه ای از گچ، خطوطی تراشیده شده از آجر سرخ و نقوش هندسی از آجر و کاشی دیده می شود. ستون های مدور آجری در بقعه با تزیینات زیبای آجری توام با قطعات کاشی فیروزه ای به خصوص در ستون های ضلع شمالی گنبد و سر ستون های سنگی سبز روشن، از جمله اصول بسیار دقیق و ظریفی است که در شیوه معماری دوره سلجوقیان در این بقعه مشاهده می شوند. هر یک از اضلاع این بقعه مکعب شکل از دو طاقنمای مجزا از هم که در یک قاب مستطیل شکل جای دارند تشکیل می شوند. این طاقنماهای آجری هر کدام به طرح های هندسی متفاوتی تزیین شده اند. در بالای این طاقنماها کتیبه های به خط کوفی تزیینی در قاب های مستطیل شکل جای گرفته اند؛ این کتیبه ها که حروف آن ها از آجرهای قرمز رنگ است. بر روی زمینه ای از گچ قرار دارند. سفیدی این گچکاری در اثر مرور زمان تغییر رنگ داده است. در وسط هرکدام از این کتیبه ها روزنهایی دیده می شود که با اصل بنای گنبد ارتباطی نداشته و بعدا ساخته شده اند. به طور کلی نمای خارجی اضلاع جانبی را در دو طاقنما که از سنگ و آجر سرخ رنگ و کتیبه های کوفی ساخته شده اند، تشکیل می دهند. گنبد یا قبه آرامگاه بر روی ساقه منشوری هشت گوشه ای برپا شده است و در اطراف این ساقه منشوری، چهار دریچه باز می شود که چنانچه از داخل به آن نگاه کنیم می بینیم که در ریشه گنبد واقع است و از خارج در چهار جهت دایره قرار گرفته که سقف را بر آن افراشته اند که یکی از تاریخی ترین گنبدهای تاریخی مراغه می باشد.
گنبد بیرونی آرامگاه فرو ریخته و تنها پایه منشوری آن به جای مانده است. باتوجه به معماری بنا و ساقه منشوری موجود بر فراز بقعه می توان نتیجه گرفت که یقینا گنبد سرخ دارای بامی به شکل هرمی هشت ضلعی بوده است. در وصف این اثر بسیار زیبای سلجوقی می توان گفت: معماری بنای این گنبد و تزییناتی که در آن به کار برده شده  با دیگر آرامگاه ها، به خصوص مقبره هایی که در شمال ایران ساخته شده اند مغایر است. زیرا مقبره های شمال ایران بیشتر دارای نقشه چندضلعی یا مدور با گنبدهای عموما هرمی یا مخروطی هستند که بیشتر مستقل و بعضا همراه با دیگر ابنیه مذهبی یا در ارتباط با آن ها ساخته شده اند.
برج های گنبد قابوس (397 هجری)، برج رادکان (411 هجری) و برج لاجیم (413 هجری) دارای نقشه و پوششی شبیه به آنچه که ذکر شد هستند. با توجه به اینکه این برج ها یا مقبره ها قبل از گنبد سرخ مراغه بنا شده اند ولی در مقایسه آن ها دیده می شود که تزیینات مختلف آجری و رنگی که در گنبد سرخ مراغه مورد استفاده قرار گرفته، در هیچ کدام از این برج ها به کار برده نشده است؛ بنابراین می توان گفت که گنبد سرخ مراغه، اولین آرامگاه ایران است که در آن کاشی به کار رفته است. کاشی های فیروزه ای رنگ گنبد سرخ از جهت معماری اسلامی یک دوره مهم را نشان می دهد و از گنبدهای تاریخی مراغه به شمار می رود. بجز این تزیینات کاشیکاری، بافت آجرها و تزیینات دیواری آن نیز بسیار زیبا و شاید اولین نمونه ای است که دیده شده است. از امتیازات مهم تزیینی این بنا اختلاط کاشی فیروزه ای و آبی در زمینه آجری و همچنین گچبری و نقوش هندسی آن است.

معماری داخل گنبد سرخ مراغه

نقشه داخلی اتاق مقبره مربع شکل و اندازه هر ضلع تقریبا 6 متر است. کف اصلی آن با تخته سنگ های مستطیل شکل بزرگ مفروش بوده که در وضع کنونی روی این کف را با آجرهای معمولی فرش کرده اند. دیوارهای جانبی این بقعه، به جز دیوار ضلع شمالی آن، هرکدام از دو طاقنمای بلند با قوس تیز و ستونچه های مدور تشکیل می شوند، این دیوارها را گچ اندود کرده اند، به هیچ وجه اثری از نقش یا کنده کاری بر آن ها دیده نمی شود و همان تزیینات معماری که در سه ضلع از چهار ضلع خارجی وجود دارد در داخل هم به کار رفته و تنها در گوشه ها از ترنبه های مقرنس دار استفاده شده است که در بین این ترنبه ها طاقنماهایی وجود دارد که پایه هشت گوشه قبه گنبد سرخ را تشکیل می دهد و از منحصر به فردترین گنبدهای تاریخی مراغه می باشد. این مقرنس کاری ها هنوز به خوبی محفوظ مانده اند. در حاشیه قبه روزنه هایی دیده می شود که روشنایی داخل بقعه را تامین می کنند. قبه یا پوشش آن نیم کره و با آجر چیده شده است که در مرکز آن یک روزنه نورگیر وجود دارد. بقعه به کلی خالی است و از روی هیچ علامتی نمی توان فایده اتاق بالا و دخمه زیر را دریافت اما از شباهتی که میان این بقعه و دیگر مقبره های مراغه موجود است، می توان حدس زد که جد میت را در دخمه زیرین دفن کرده، حجره فوقانی فقط برای نماز و دعا بوده است. نقشه طبقه زیرین یا دخمه شبیه به اتاق مقبره و مربع شکل است که با قلوه سنگ هایی کوچک مفروش شده است. در وسط این دخمه یک پایه مربع شکل به ضخامت 65 سانتی متر و ارتفاع 90 سانتی متر برپاست که طاق های ضربی آجری از یک طرف بر این پایه و از طرف دیگر بر دیواره های اطراف تکیه دارند. این پوشش ضربدری با آجر و از نقش های مربع و درهم شبیه به ستاره درست شده است. تکامل و پیشرفت این طرز بنا در دخمه را به خوبی می توان در دخمه مومنه خاتون در نخجوان دید. ارتفاع بلندترین نقطه سقف این دخمه از کف در حدود 20/2 متر و حجم داخلی ان نسبت به اتاق مقبره کوچکتر است. در ضلع غربی دخمه، هم محور با مدخل ورودی آن، پنجره مزغل دیده می شود که به بیرون را دارد و جریان هوا و روشنایی دخمه را تامین می کند.

تاریخ بنای مقبره

در کتیبه کوفی ضلع شمالی بقعه اسم و القاب بانی گنبد و تاریخ انجام ساختمان را می توان خواند. متن کتیبه که با تزیینات اسلیمی در روی سردر نوشته شده عبارت است از:
"امر ببناء هذه القبه الامیر الرئیس العالم فخرالدین عماد الاسلام قوام اذربیجان ابوالعرب عبدالعزیز محمود بن سعد یدیم الله علاه" و سط افقی که در بالای کتیبه مذکور واقع است تاریخ بنا را معلوم می دارد. "بنی المشهد فی الحادی عشر من شوال سنه اثنین و اربعین و خمسمائه"
در کتیبه موجود تاریخ بنای بقعه 11 شوال سال 542 هجری (1147- 1148 میلادی) است که از طرف عبدالعزیز بن محمود بن سعد ساخته شده است و از گنبدهای تاریخی مراغه می باشد. اما به درستی معلوم نیست که عبدالعزیز بن محمود که او را قوام آذربایجان، یعنی رئیس آذربایجان، خوانده اند کیست؟ تنها می دانیم که در سال 542 هجری دومین "آق سنقر" حاکم مراغه بوده است. به همین علت این آرامگاه را مقبره شخص مجهولی می شماریم. دیگر کتیبه های بقعه در ضلع غربی و شرقی بنا عبارتنداز کتیبه ضلع غربی: "عمل العبد المذنب الراجی الی عفوالله" "بنی بکر محمد بن بندان البناء بن المحسن المعار". استنساخ این کتیبه بدین گونه است که گنبد اثر معمار بکر محمد بن بندان بوده است و کتیبه ضلع شرقی آیه 54 از سوره 39 قرآن را در بردارد. از گنبدهای تاریخی مراغه به شمار می آید که بازدید از آن خالی از لطف نیست.