نگارگری | هنری در دست هنرمندان ایران زمین

هنر ایرانی زیبایی سحرآمیز و خیره کننده ای دارد. آزادی مطلق، ظرافت و حساسیت دقیق، چندین گونگی، بی کرانگی ریزه کاری ها و هماهنگی های ظریف در لا به لای انگشتان چیره هنرمندان ایران حالتی رقص گون و بی مانند در اثری ماندگار است. ایرانیان پیش از اسلام به دلایلی چون آشنا نبودن به کاغذ و کمیابی پاپیروس مصری و نیز آتش سوزی های ویرانگر در پس یورش دشمنانی چون مغول ها، نگاره ای از خود به جای نگذاشته اند، ولی هخامنشیان به عنوان نخستین امپراطوری جهان، هنری سلطنتی و برجای مانده بر مجسمه ها و ستون های سنگی از خود به یادگار نهاده اند. اغلب پیکرهای تراش خورده و تمامی نگاره های پیکر تراشی دوره هخامنشی، اصالتی بین النهرینی دارد. این امر نشان از به کارگیری هنرمندان بین النهرین توسط امپراطوری ایران دارد، ولی در این آثار، جنبه تزیینی آن، تفاوتی فاحش با یادگارهای تمدن بین النهرینی به چشم می خورد. آثار دوره هخامنشی با درجه ای از تجوید، ظرافت و خلوص از ماده همراه با عظمت است. عظمتی برخلاف تمدن بین النهرینی که از قدرت متظاهر، غول آسا و سنگین اثری ندارد. با همگردی همراه باشید تا اطلاعاتی از نگارگری ایرانی، مینیاتور و مینیاتور مدرن اطلاعاتی کسب کنیم.

تولد عاشقانه نگارگری و مینیاتور

پس از اسلام و آشنایی ایرانیان با کاغذهای چینی ابتدا ادبیات و متون شیرین ایرانی رو به رشد نمود و دیری نپایید که تصویر به متون اضافه و شاهنامه ای کوچک متولد شد. این تصاویر بی شک با جهان نگارگری و مینیاتور مدرن ایرانی به معنای خاص فرق دارد. به طور معمول تنها در بخش افقی و کادربندی شده کوچکی در میان نوشته های عمودی، نقش ها حضور یافتند. اگرچه مینیاتور در لغت به معنی تصویر کوچک شده است، اما در مفهوم بی بدیل ایرانی مینیاتور مدرن به شکل تازه ای از نقاشی شمول یافته و با حرکتی سحرگون رنگ های این نوع نقاشی رو به نور تعالی یافته اند. با گذر زمان این شیوه نقاشی بین متون، صفحاتی را به خود اختصاص داد و جای جای نوشته ها، تصویرها حالتی تمام صفحه و گویای احساسات یافتند. پس از حمله مغول ها به ایران، علاوه بر سلطه این اقوام بر مرزها، سلطه فرهنگی آنان نیز با فرهنگ ایران آمیخت. به شکلی که نقاشی ها به شیوه ای تغییر کرد. به مرور زمان، نگارگران ایرانی علاوه بر ظرافت در خطوط و قلم گیری به نقاشی چهره هایی با چشم های کشیده پرداختند. در حال حاضر نیز پس از سال ها که تاثیرات نقاشی مغولی از نگاره های ایرانی رخت بربسته، همچنان در شیوه نقاشی کوه ها و درختان در مینیاتور به وضوح تاثیرات سبک چینی مشاهده می شود رشد هنر مینیاتور ایران در سده های 12 و 13 (سال های 6 و 7 هجری) به شکوفایی خود رسید و همگام ادبیات، شروع به خودنمایی کرد. آغاز نگارگری ایرانی به شیوه مینیاتور از دیار شرق به ایران زمین رسید. فرهنگی به جای مانده از مغول بر روی ویرانه ها و در آتش سوخته های کتابخانه های ایران. نخستین مینیاتورهای ایرانی در تاریخ 1396 میلادی (799 هجری قمری) در بغداد و هم زمان با سلطنت شاه هنر دوست احمد جلایر برای مثنوی عاشقانه همای و همایون خواجو به قلم "جنید" نقاشی شد و دنیایی دگرگونه که سراپا گویای تصویر باغ بهشت بود را به ارمغان آورد. یکصد و پنجاه سال پس از حمله مغول ها، این بار تیمور حمله ویرانگری را آغاز کرد. هنر به تازگی شکلی تثبیت شده یافته بود. بار دیگر هنرمندان مانند دیگر مردم ایران آواره شدند و از آثار آن ها به غیر از اندکی برجای نماند. در زمان حکومت اسکندر سلطان و سال 793 سبک مینیاتور مدرن به آمیخته ای از دو سبک جلایری و مظفری تبدیل شد. اسکندر سلطان نیز مانند دیگر شاهزادگان تیموری حاکم چند شهر بود. او شیفته هنر بود و به ویژه به نقاش ها بهایی خاص می داد. با مرگ این حاکم در سال 818 بار دیگر رشد هنر متوقف شد.

اعجاز احساس در نگارگری ایرانی

مینیاتور مدرن ایرانی جایگاه اساطیر کهن ایران است. اژدها، سیمرغ، فرشته، دیو و موجودات اساطیری میان گل ها و پیچک ها نقشی گویا و احساسی دارند. شگفتی ورود به آیینه سحرآمیز مینیاتور مدرن، وجود رنگ ناب از صحنه های عاشقانه و بزم و شکار و جنگ شاهان گرفته تا گرمابه و هندوانه فروشی ساده است. گویی این تصویرها در دور دست ها در دنیای افسانه و رویا معلق هستند. در این سبک نقاشی و نگارگری ایرانی، درام جایگاهی ندارد. گهگاه که خشونت و مرگی در تصویر جلوه گری نماید، بی هیجان و بی معنا خواهد بود و تنها پیام تصویر، حس ملکوتی از جداشدن، آرامش و ابدیت است. استفاده از گرد طلا، نقره، لاجورد، زمرد و سنگ های گران بهای دیگر، جسمانیت را به گونه ای تلطیف می کندکه تصاویر جان گرفته و تنها انعکاس نور نیست که به جا می ماند. همین است اعجاز مینیاتور ساده ایرانی که از طریق دگردیسی کیمیایی ماده به رنگ های نور صورت می پذیرد و دلیل تمایز این سبک از نقاشی با شاهکارهای چینی و عربی نیز به شمار می آید.

نگارگری ایرانی و استادان بی همتای نگارگری

پس از دوران تیموریان و کشمکش های حکومتی بالاخره نوبت به صفویان رسید. در این دوره هنر رو به رشد گذاشت. کمال الدین بهزاد مشهورترین نقاش آن زمان است. از آثار معروف استاد که نفوذ زیادی در دربار شاه سلطان حسین داشت، می توان "شکر و سپاس به کتاب بوستان سعدی" در قاهره را نام برد. این اثر در سال 895- 894 در چهار تابلوی جداگانه کشیده و توسط کمال الدین بهزاد امضا شده است. دوران هنر ایرانی در عهد صفویه به اوج شکوفایی خود رسید. برخی شاهان هنر دوست این دوره جایگاهی ویژه ای برای هنرمندان در نظر گرفتند، اما دیری نپایید که وقفه و رکورد بر هنرمندان شاخه های مختلف حاکم شد. گرچه دوران شاه طهماسب اوج شکوفایی هنر ایرانی بود، ولی طولی نکشید که این شاه به یک مسلمان متعصب تبدیل شد. او ناگهان نه تنها غیراسلامی بی توجه شد، بلکه دستور ممنوعیت هنرهای غیر مذهبی را در سراسر قلمروی خود صادر کرد. در این دوره بسیاری از هنرمندان به هند مهاجرت کردند. برخی نیز به مشهد رفتند تا در پناه برادر شاه طهماسب و در دربار او به روی نسخه خطی مصور هفت اورنگ جامی کار کنند. سلطان ابراهیم نیز در سال 972 از حکومت مشهد برکنار و به شهر کوچک سبزوار تبعید شد، ولی هرگز از حمایت هنرمندان دست نکشید. دوران حکومت پرفراز و نشیب صفویان و نوع برخوردشان با هنر، فراز و نشیب فراوانی داشت. شاه عباس اول از پادشاه علاقمند به هنر رضا عباسی، این هنرمند نامی را در دربار خود پرورش داد. رضا پسر علی اصغر یکی از هنرمندان به نام دربار شاه اسماعیل دوم بود. او در سال 996 هجری قمری به کارگاه شاه عباس پیوست، در ابتدا آقا رضا و پس از استادی به رضا عباسی شهرت یافت. مینیاتور (هنر نگارگری ایرانی) ایران نیز نه تنها از این آسیب مصون نماند، بلکه تا نزدیک انحطاط پیش رفت.

احیای هنر رو به افول نگارگری

هنگام برکناری سلطان حسین توسط محمود افغان، کشور دچار هرج و مرج و مرج و بی ثباتی شد. حکومت افغان ها و نادر شاه دوران انحطاط هنر به شمار می آمد. اگرچه کریمخان کمتر به جنگ پرداخت، اما به دلیل رقیبانی همچون قاجارها و عثمانی نتوانست تمام کشور را زیر بال حمایت خود قرار دهد. در این دوره هنرمندان راهی شیراز شدند. بی ثباتی هنر در دوره قاجار نیز ادامه داشت. فتحعلی شاه و دیگر شاهان قاجار شیفته آداب و رسوم و اختراعات اروپا بودند. از این رو هنر نیز ویژگی های دنیای مدرن اروپایی را اخذ کرد و نقاشی رنگ روغن جایگزین نگارگری ایرانی شد. قرن دوازدهم فرصت مناسبی برای هویت یابی به شمار می آید. در این دوره به دلیل پایداری در تغییرات و محو شدن دولت ها در سیاست و قوانین در دنیا، نوعی گفتگوی احساسی بین المللی ایجاد شد و ملی گرایی در ملل مختلف رشد کرد و تا امروز ادامه یافت. پس از 3 سده وقفه و رکود از صفویه تا پهلوی، بار دیگر هنرمندی خوش ذوق دست به قلم برد و این هنر بی همتا را جانی دوباره داد. هادی تجویدی (1318-1272) سبک تازه ای به مینیاتور بخشید. از این رو برخی اساتید و کارشناسانی همچون سید محمود افتخاری او را پایه گذار مکتبی نوین در هنر مینیاتور مدرن و به نام مکتب تهران نامیده اند. تجویدی مینیاتور مدرن را ایرانی تر کرده و رنگ و روی چینی آن را زدود. از دیگر استادان معاصر این هنر می توان ابوطالب مقیمی تبریزی (1348-1291)، محمدعلی اسماعیل زاویه (1369-1291) و علی کریمی (1376-1291) را نام برد. از میان اساتید مینیاتوریست نیم قرن حاضر حسین بهزاد معروف به حسین بهزاد مینیاتور، کلارا آبکار و محمود فرشچیان نیز آوازه ای فراتر از دیگران برجای گذاشته اند.

از فرش تا مینیاتور و نگارگری

بی تردید فرشچیان یکی از پدیده های نگارگری ایرانی در عصر حاضر است. قدرت قلم، پیچش و استواری خطوط و قلم گیری متمایز از او هنرمندی پرآوازه ساخته است. بی شک فرشچیان هنر مینیاتور مدرن را از دریچه ای تازه به جهانیان معرفی کرده است. او هنر خاص ایرانی را در پیجش خط ها و بی سایه بودن اجسام با طرحی متفاوت از تفکر شرقی به نمایش گذاشته و در ترکیب رنگ ها به گونه ای بی نظیر بوده، از همین جهت مینیاتور ایران را در دنیا زبانزد کرده است. آثار نگارگری و مینیاتور فرشچیان از نظر محتوا و مضمون با الهام از ادبیات عرفانی و باورهای مذهبی و طرحی ایرانی ساخته و پرداخته شده است. او با حفظ تمامی ویژگی های ارزشمند نگارگری ایرانی به گونه ای نوآوری می پردازد، شاید این را از پدرش که تاجر قالی بوده به ارث برده است. این استاد طرح زدن را پیش از دوران تحصیل در محضر استاد میرزا آقا امامی اصفهانی هنرمند چیره دست اصفهانی با تمرین قلم زدن روی بوم آغاز کرد. برخی از آثار فرشچیان، ضامن آهو (1358)، تابلوی نگارگری چوگان (1351)، خوان سوم رستم (1343) پنج روز آفرینش (1369) و بسیاری تابلوهای نگارگری دیگر است که شهرتی جهانی دارند.