عمارت مفخم بجنورد؛ یادگار شاه قاجار در خراسان

دوره قاجار، یک عصر شوم و تاریک در تاریخ کهن این مرز و بوم است؛ دوره ای که در آن جنگها و پس از آنها قراردادهای شرم آور صلح و آتش بس با کشورهای گوناگون بسته شدند. اوج خفقان ایران در زمان بی کفایتی ناصرالدین شاه بود؛ حاکمی که از زمامداری کشور خیلی نمی دانست و چشم به دهان بیگانه داشت. از معدود اعمال قابل تحسین ناصرالدین شاه، توجه او به سبک و سیاق معماری در کشورهای اروپایی بود و دستور ساخت بنا و آثاری را در ایران صادر نمود که عمارت مفخم بجنورد معروف ترین و مهمترین آنهاست. با ما در مقاله عمارت سردار مفخم همراه شوید تا قدری برایتان از این بنای تاریخی بگوییم و آدرس آینه خانه مفخم بجنورد را نیز عنوان کنیم.

آشنایی

یکی از دستاوردهای قابل قبول دوره قاجار و حکومت ناصرالدین شاه، طراحی و ساخت عمارت مفخم بود. عمارت مفخم بجنورد در گذشته داخل باغ بسیار بزرگی واقع شده و متشکل از بخشهای زیادی همچون آینه خانه، باغ فواره، دروازه ورودی باغ حوضخانه، عمارت کلاه فرنگی و سردر باغ بود که با وقوع زلزله ای شدید و سنگین، از میان تمامی بخشهای این عمارت تنها بخش آینه کاری و عمارت اصلی مفخم برجای ماندند! عمارت سردار مفخم دارای 2 تالار و 32 اتاق بوده که در هر کدام به سبب آینه کاری، گچبری و کاشیکاری های رنگی فوق العاده زیبا مفاهیم زیادی را از گذشته به گردشگران داخلی و خارجی گرامی منتقل می نمایند.

این عمارت تاریخی و برجسته که اکنون تبدیل به یک موزه مردم شناسی در قسمت شمال شرقی شهر بجنورد گشته است، توسط ممتحن الملک شقاقی، معماری و بدست یارمحمدخان سهام الدوله بجنوردی ساخته و پرداخته شد.

قسمتهای عمارت

عمارت در هر طبقه خود از دو ایوان برخوردار بوده که یکی در ضلع شمالی و دیگری در ضلع جنوبی قرار دارند. در مقابل هر کدام از ایوانهای این عمارت نیز ستونهایی برای نگهداری سقف این مکان قرار گرفته که در گذشته سفالی بوده اند و در مرمتهای بعدی به سقف شیروانی گالوانیزه بدل گشتند. لازم به ذکر است که تمام دربهای 32 اتاق عمارت به سوی ایوانها باز می شوند. این عمارت قجری از قسمتهای شرقی و غربی خود به دو ورودی منتهی می شود که هر یک به واسطه 18 پله به طبقه بالایی خود ختم می گردند.

ایوانهای طبقه نخست عمارت سردار مفخم، طولی 38 متری و عرضی 3.14 متری را دارا هستند. در مقابل خود 9 ستون هشت ضلعی و دو نیم ستون نماکاری شده با آجر ساده را می بینند، در حالیکه ایوانهای طبقه بالا از ستونهای مزین شده ای به کاشی های رنگی بهره می برند. البته، ناگفته نماند که همه اینها صرفا برای زیبا سازی کل مجموعه مفخم بوده و در اصل وظیفه ستونها، تحمل بار پوشش سقفی و پنجره ای و وزن کلی طبقه بالایی خود است! هر دو تالار عمارت نیز به واسطه هفده طرح گوناگون مزین شده اند که از جمله آنان می توان مقرنس، چهلچراغ، نماهای بیرونی عمارت و نقشهای متعدد اسلامی، گیاهی و هندسی را نام برد.

ساختمان آینه

مقابل ساختمان اصلی عمارت، آدرس آینه خانه مفخم بجنورد بوده که از آن در جهت برگزاری جلسات رسمی و رایزنی هایی در زمینه های سیاسی و اجتماعی و همچنین برگزاری مراسم تشریفاتی نظامی با دیگر سران محلی و سردمداران دوره قاجار استفاده می شد. بطور کلی، از آینه خانه به عنوان ساختمان اداری و قضایی عمارت دارالحکومه مفخم بهره گرفته می شد. از نکات دیگر این بخش از عمارت، باید به 134 تصویری که از شخصیتهای برجسته دوره صفویه تا قاجار بر در و دیوارهایش قرار گرفته، اشاره نماییم؛ تصاویری از شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمد خان قاجار، فتحعلیشاه، کریم خان زند و دیگر رجال سرشناس.

کلام آخر

با تمام شدن دوره حکومت قاجار و روی کار آمدن سلسله پهلوی، بخشهای زیادی از متصرفات خانواده شادلو از جمله همین عمارت مفخم بجنورد که در آن زمان محل سکونت نوه سردار مفخم یعنی سردار معزز بود، به تصرف رضا شاه پهلوی درآمد و محل اسکان سرهنگ رخشا، فرماندار جدید بجنورد و رئیس کل املاک پهلوی شد. این عمارت در سال 1316 بر اثر حادثه ای که منشاش معلوم نیست، از قسمتهای فوقانی خود دچار آتش سوزی شد و تمام پوشش سقفی خود را از دست داد. تعریف و تمجیدهای زیادی از همان سالهای نخست برپایی عمارت در مورد آن و زیبایی های محیط پیرامونش صورت گرفت که از جمله می توان به صحبت های کلنل ادوارد ییت که در حدود 100 سال پیش در عمارت سردار مفخم با او دیدار کرد، اشاره کرد.

او در اظهارات خود بیان می کند: اینجا همه چیز زیباست؛ از دیوارهای رنگی و نقش و نگار حک شده گرفته تا اتاقهای پذیرایی که با شمعدانهای قیمتی و زینتی متعددی آراسته شده اند! از فرش و قالی های ابریشمی دست نخورده آن گرفته تا فضایی در پشت عمارت که به آن نارنجستان می گویند؛ سقف نارجستان با ورقه هایی از آهن درست شده و بر درب و دیوارهای آن پوست حیوانات گرانی همچون خرس، ببر، پلنگ، دو گربه سان وحشی نیز دیده می شوند. اینجا اتاق زیاد دارد و طبق شمارش من، تعداد دربهایی که به سوی ایوانهای این عمارت عظیم گشوده می شوند، 21 درب هستند و اگر بخواهید در کل عمارت چرخی بزنید، با گچبری و نماکاری های کم نظیری مواجه می شوید!

در پایان این بخش نیز باید اضافه کرد که قدمت عمارت مفخم 130 سال بوده و این بنا نهایتا در سال 1376 هجری شمسی خریداری شد و پس از انجام فاز دیگری از مرمت به عنوان موزه مردم شناسی شهر بجنورد مورد استفاده قرار گرفت.