مدرسه چهارباغ اصفهان | بنایی متاثر از معماری عصر صفویه

ایران، تاریخی کهن و طولانی دارد تا جایی که بسیاری از مشاهیر جهان را وادار به احترام گذاشتن به تاریخ 2500 ساله خود کرده است. شکوه و عظمت این مرز و بوم، آنقدر بزرگ بوده که در جایی وینستون چرچیل (Winston Churchill)، نویسنده و سیاستمدار چهره انگلیسی و دارنده نوبل ادبیات جهانی گفته که اگر ایران بمیرد، تاریخ می میرد! همه این ها را گفتیم و از روزهای پیشین عصر صفویه عبور کردیم تا به مدرسه چهارباغ اصفهان که در آن زمان به مدرسه سلطانی و یا مادر شاه نیز معروف بوده، رسیدیم. با همگردی همراه شوید تا شما را به تور مجازی بازدید از مدرسه چهارباغ اصفهان ببریم و یکی از بناهایی را برایتان معرفی کنیم که تاریخ ایران زمین وامدار آن هست.

مدرسه چهار باغ اصفهان

مدرسه چهارباغ اصفهان که در گذشته نام های مختلفی را بر روی آن نهاده بودند و اکنون به نام مدرسه علمیه امام صادق (ع) فعالیت می کند، در سال 1116 هجری قمری و در دوران حکومت شاه سلطان حسین که آخرین پادشاه حکومت صفوی نیز بود، کلنگ احداثش زده شد و در سال 1126 هجری قمری نیز ساخت این بنا به پایان رسید. مدرسه چهارباغ اصفهان را می توان آخرین بنای عظیم ساخته شده در عصر شاهان صفوی دانست که برای آموزش علوم و مباحث مختلف دینی به طلبه های آن زمان واگذار شد. از زیبایی های متاثر عصر صفویان که به هنگام بازدید از مدرسه چهارباغ اصفهان چشمگیر بوده، می توان به جوی آبی که در میان آن جاری است، درختان کهنسال چنار، کاشیکاری های سنتی جذاب و بوی معماری گذشته اشاره داشت!

نامگذاری مدرسه

خیلی واضح است، چون این مدرسه در عصر شاه سلطان حسین ساخته شده است، به آن مدرسه سلطانی یا به سبب وقف کردن های زیاد مادر شاه سلطان حسین نظیر چند کاروانسرا، بنگاه اقتصادی و بازار، به آن مدرسه مادر شاه یا به دلیل بنا شدن این مدرسه در خیابان چهارباغ اصفهان، به آن مدرسه چهارباغ می گویند.

آشنایی با برخی از قسمت های چشم نواز این بنا

-درب مجللی که با طلا و نقره مزین شده است:
- منبر مرمرین
- محراب شکوهمند
- معماری و کاشیکاری های چشم نواز گنبد مدرسه
- معماری و کاشیکاری های داخل مدرسه
- خطوط نستعلیق کتیبه ها
- پنجره های چوبی مشبک
- حجره مخصوص شاه سلطان حسین صفوی

همانطور که گفته شد، مدرسه چهارباغ اصفهان آخرین بنای عظیم ساخته شده در عصر شاهان صفوی بوده که هر ساله سبب جذب توریست ها و گردشگران داخلی و خارجی بیشماری از نقاط مختلف جهان به استان اصفهان می گردد. در حقیقت، اینطور باید این مسئله را عنوان نمود که هیچ بنا و اثر تاریخی به اندازه مدرسه چهارباغ، با استقبال زیاد توریست ها و گردشگران داخلی و خارجی مواجه نمی شود! در اوصاف زیبایی های این بنای قدمتی همین بس که بسیاری از این توریست ها و گردشگرانی که به دیدن این مکان رفته اند، در نوشته ها و سفرنامه های خود این مکان را مکانی عجیب، جذاب، چشم نواز و دلپذیر توصیف نموده اند که از جمله آنان می توان به اوژن فلاندن (Eugène Flandin)، ژان دیولافوا (Jane Dieulafoy) و کنت دوگوبینو (de Gobineau) اشاره داشت که در نوشته های خود، مدرسه چهارباغ اصفهان را یک شاهکار معماری برجای مانده از عصر شاهان صفوی معرفی کرده اند! مدرسه چهارباغ اصفهان فارغ از همه این تعریفات و توصیفات، یک مجموعه کامل از صنعت کاشیکاری ایران نیز هست.

معرفی بخش های مختلف مدرسه چهارباغ اصفهان

در بازدید از مدرسه چهارباغ اصفهان می توان فهمید که این مدرسه 4 ایوان دارد و نمای خارجی آن نیز در برگیرنده 17 طاق نمای دو طبقه آجری در کنار و یک سردرب بلند و شکوهمند که توسط مقرنس های پر نقش و نگار با خطوط مختلف و همچنین کاشی های کوچک و ظریف به بهترین شکل ممکن تزئین شده، هست. کتبیه ای بر روی سردرب این بنا قرار گرفته که آن را عبدالرحیم جزایری با خط خوش نستعلیق خود نوشته و تاریخ 1112 هجری قمری را بر روی آن حک کرده است. در هر دو دهنه سردرب از کاشی های فیروزه ای برای زینت دادن استفاده شده و بر روی دو پایه سنگ مرمری، گلدانی زیبا نیز قرار داده شده است. البته زیبایی های سردرب این مجموعه به همین جا ختم نمی شود، چرا که در اطراف سردرب، دو سکوی مرمری بزرگ و بسیار بسیار نفیس نیز به چشم می خورد! درب اصلی مدرسه چهارباغ اصفهان نیز به بهترین وجه ممکن با طلا و نقره کار شده تا نماینگر تجلی هنر زرگران و قلم زنی ایرانی در دوران طلایی صفویه باشد، دورانی که در آن طلا و نقره به حد والا و متعالی خود رسیده بود. بر دو لنگه طرفین این سردر نیز اشعاری به قلم محمد صالح اصفهانی، خوشنویس صاحب نام عصر صفوی به حالت نستعلیق و برجسته نوشته شده که تماشای آن نمی تواند خیلی خالی از لطف باشد! قسمت های داخلی مدرسه چهارباغ نیز متشکل از هشتی، ورودی، حیاط داخلی، گنبد، مناره، اتاق ها و حجره ها بوده که البته زیباترین قسمت کاشی کاری شده مدرسه، هشتی ورودی آن هست. 4 ایوان و حجره های آن به سمت باغ های سرسبز مدرسه و جوی که در میان آن در حال جریان است، طراحی و ساخته شده اند و به آن، نهر فرشادی یا به زبان اصفهانی به آن نهر مادی نیز می گویند! لازم به ذکر است که این نهر مادی فرشادی، شاخه ای از رودخانه زاینده رود نیز به حساب می آید. صحن مدرسه چهارباغ بیش از سایر قسمت های مدرسه، نمایانگر معماری درون گرا و بومی ایرانی به حساب می آید و می توان تنها با یک نگاه متوجه زیبایی های معماری ایرانی در آن شد. فضاهای حجره ای که در دو طبقه و در فواصل ایوان های مدرسه ساخته شده، محل اسکان طلاب علوم و مباحث دینی مختلف بوده است. اغلب این حجره ها از طراحی یکسان و نقشه های ساخت برابر برخوردار هستند و از یک اتاق نشیمن در قسمت جلو و قسمتی به حالت صندوق خانه در عقب و قسمتی به نام بالاخانه تشکیل می شوند.

معماری دوران صفویه

در قسمت شمالی مدرسه نیز ایوانی با دهانه ای پهن و ارتفاع زیاد قرار گرفته که در راستای مقابل خود، مناره های ایوان جنوبی و گنبد آن قسمت که به خوبی قابل مشاهده هست، واقع شد. در داخل گنبد کتیبه ای نیز باز به قلم خوشنویس یگانه عصر صفویه یعنی عبدالرحیم جزایری نگاشته شده است. از معماری هنرمندانه این بنا می توان به تقسیمات قطعه ای کوچک سطوح داخلی آن پرداخت که به خوبی با کاشی تزئین شده اند. از قسمت های دیگر جذاب و غیر قابل انکار این مدرسه می توان به منبر دوازده پله ای آن که به طور یکپارچه و واحد از سنگ مرمر ساخته شده و یکی از بهترین نمونه های هنر حجاری و سنگ تراشی دوران صفوی است، اشاره کرد! در کنار این منبر، محراب بسیار نفیسی در نظر گرفته شده که کتبیه بالای آن نیز توسط عبدالرحیم جزایری نوشته شده است. از دیگر مواردی که در مدرسه چهارباغ باید به آن ها اشاره کنیم، بازارچه مرتفعی بوده که در دوران صفویه به آن بازارچه شاهی نیز می گفتند و در قسمت شمالی مدرسه واقع شده است. این بازارچه نمونه با ارزشی از بازارهای دوران صفوی قلمداد شود و ما را با آداب و رسوم داد و ستد آن زمان بیش از پیش آشنا می کند. در قسمت شرقی مدرسه نیز کاروانسرای مادر شاه که همان کاروانسرای عباسی امروز هست، قرار داده شد.

نویسندگان کتیبه های مدرسه چهار باغ

وقتی وارد مدرسه چهارباغ بشوید، قطعا با کتیبه های ریز و درشت بسیاری مواجه می شوید که شاید بخواهید نام نویسندگان این دست نوشته های حکاکی شده را بدانید. تمام اشعاری که در حوالی مدرسه با خط نستعلیق سفید بر روی کاشی های لاجوردی در زمان بازدید از مدرسه چهارباغ اصفهان نوشته شده، اثر محمد صالح اصفهانی به مورخ سال 1119 هجری قمری است. کتیبه های افقی داخل گنبد نیز توسط عبدالرحیم جزایری به تاریخ 1121 نوشته شده اند! البته ناگفته نماند که در شبستان سرپوشیده مدرسه نیز که در قسمت شرقی ساختمان اصلی مدرسه با درب منبت کاری شده هنرمندانه ای به قسمت های زیرین گنبد متصل می شود، سه محراب وجود دارد که زحمت نوشتن کتیبه های پیرامون آن بر عهده محمد مومن الحسینی بود!

سنگاب های مدرسه چهارباغ، سلطانی یا مادر شاه

برای کسانی که نمی دانند می گوییم، سنگاب یک ظرف سنگی بزرگ است که در قدیم آن را پر از آب می کردند تا برای وضو گرفتن و آشامیدن از آن استفاده نمایند. محل قرارگیری سنگاب ها که از دیدنی های زمان بازدید از مدرسه چهارباغ اصفهان به حساب می آیند، اغلب در حیاط مساجد یا امامزاده ها بوده و در صورت نیاز ناحیه ای در آن مکان نیز قرار داده می شده است! سنگابی که در سرسرای ورودی قرار گرفته از جنس سنگ پارسی است که بر روی آن، کتیبه صلوات بر 14 معصوم به خط ثلث برجسته در لوح های کوچکی حکاکی شد. در کتیبه این سنگاب نیز همچنین نوشته شده که این سنگاب به دست سنگ تراشی به نام محمد طاهر در ماه شعبان سال 1110 هجری قمری ساخته شده است:
-کتیبه اقل الطلبة محمد مهدی الحسینی عفی عنه
-در شهر شعبان المعظم سنه 1110 به اتمام رسید عمل کمترین محمد طاهر

اما سنگابی که در صحن مدرسه واقع شده، درست رو به روی ایوان جنوبی و باز هم از جنس سنگ پارسی است. طبق کتیبه این سنگاب، آن را در سال 1090 هجری قمری ساخته اند که با توجه به تاریخ تاسیس مدرسه سلطانی یا همان مادر شاه، بهترین فرض ممکن این است که این سنگاب در گذشته در جای دیگری قرار داشته و با ساخت مدرسه علمیه، به این مکان منتقل شد! کتیبه این سنگاب نیز به شرح زیر هست:

-حاجی ابوالحسن اردکانی فی شوال المکرم سنة تسعین و الف

-وفق حضرت امام حسین صلوات الله و سلامه علیه نمود این سنگاب را

اثرات ناشی از حمله افغان ها

مدرسه چهارباغ، سلطانی یا مادر شاه به اندازه قدمت و وسعتی که در بر می گیرد از کتابخانه بزرگ و کم نظیری لااقل در میان سایر حکومت ها برخوردار بوده که متاسفانه، این کتابخانه و تمام محتویات و مکتوبات ارزشمند آن با حمله افغان ها نابود شده است! اما همین اندازه کتاب و مکتوبات که باقی مانده، نیز کاملا بیانگر این است که از این مجموعه های نوشتاری گران بها در جهت آموزش و تعلیم طلاب علوم و مباحث مختلفی دینی و سایر محققان و پژوهشگران آن زمان استفاده می شد. داستان مدرسه چهارباغ شاید اگر تمام کتاب ها و دست نوشته های ارزشمند تاریخی موجود بود، کاملا واضح و شفاف می شد، اما به دلایل نبود تعداد زیادی از این مکتوبات مهم و با اهمیت، نمی توان در مورد آن با اطمینان سخن گفت! به هر حال این مدرسه موقوفات بسیار زیای همچون مزارع، باغ ها، کاروانسراها، دکان ها و دیگر مستغلات داشته که راز چگونگی آن در حمله افغان ها و اسناد و مدارکی که آنان نابود کرده، نهفته است!

موقوفه های مدرسه چهارباغ

از مهمترین موقوفه های متصل به این بنا می توان به بازار هنر و کاروانسرای مادرشاه اشاره داشت. بازار هنر که بازار هنر است و تنها می توان با حضور در آن به اوج شکوه و عظمت سطح هنری زمان صفوی دست یافت، اما کاروانسرای مادرشاه که با شکوه ترین و مجلل ترین اقامتگاه برای توریست ها و گردشگران داخلی و خارجی در سه سده اخیر بوده، یک موقوفه منحصر بفرد از لحاظ بصری و معماری بوده که در ضلع شرقی مدرسه چهارباغ قرار گرفته و اکنون نامی جدید تحت عنوان کاروانسرای عباسی را با خود یدک می کشد! مدرسه چهارباغ، سلطانی یا مادر شاه که تنها در اسم شاید متفاوت قلمداد شود، یک مجموعه واحد با مساختی بالغ بر 8500 متر مربع بوده که آثار مهم و ارزشمندی از عصر صفویه را در خود جای داده و بنابر گفته محققان و مورخان این بنا از همان ابتدا هم مدرسه بوده است و هم مسجد! با شروع جریان های انقلابی در ایران و پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران، نام های مختلف مدرسه برچیده و نام مدرسه علمیه امام صادق (ع) بر روی آن نهاده شد تا همانند گذشته محیط آن بستر مناسبی برای آموزش طلاب علوم و مباحث مختلف دینی و اتاق ها و حجره های آن نیز همانند دوران صفویه، محل اسکان و اقامت طلاب باشد.