بازاری که علیرغم تمام بی مهری ها هنوز نفس می کشد

ایرنا/ این خبر پیرامون بازاری که علیرغم تمام بی مهری ها هنوز نفس می کشد، برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

رعشه بی توجهی بر پیکر بازار بزرگ اصفهان

بازار اصفهان پر است از هزار و یک سقف گنبدوار و طاق چشمه ای که در سراها و تیمچه ها و راسته ها هوش و حواس بیننده را می رباید. زمان افشره افرسودگیش را بر بازار پاشیده و گرد گذرش را بر آن بیخته است؛ تن و جان بازار اما بیشتر از گذر زمان از بی مهری ها رنجور شده، از آنچه موجب دور ماندن بازار از هویت و اصالت دیرینه اش شده، از تیشه نابخردی ها و تراش هایی که به طمع افزودن وسعتی اندک بر وسعت حجره ها، جرزها و دیوارهایش را دریده تا تن بازار بزرگ اصفهان را بلرزاند یا در بازار هنر که کسبه گاوصندوق ها را بر گرده چهارصد ساله دیوار بازار سوار کرده اند. از این نارواتر برای بازاری که سالها گذر کرده و به دست ما رسیده چه چیز دیگر؟!

آنطور که فعالان میراث فرهنگی در اصفهان گفته اند، حال و روز این روزهای بازار بزرگ اصفهان و بازار هنر را کاسبان و بازاریان و دستفروشان هرطور بخواهند رقم می زنند! نظارت ها یا کافی نیست یا به کل کسی حریفشان نمی شود. گفته می شود در بازار هنر گاو صندوق ها بر روی پی دیوارها جاساز شده و درها و ویترین های نامانوس با بازار سنتی جایگزین درهای چوبی شده که در دهه 50 مرحوم شیرازی در جریان احیای بازار هنر بر دهنه حجره ها نشاند.

آن سوتر در بازار بزرگ اصفهان، جایی که قیصریه و میدان نقش جهان را به مسجد جامع عتیق و میدان کهنه متصل می کند، دستفروشان سکوهای مدرسه ها، حمام ها و چهارسوها را اشغال و با مخدوش کردن چهره و تناسب بازار، صاحب حقی شده اند که گویا اداره اوقاف هم از پس آنها برنمی آید.

از این گذشته چهره ناموزون و بزک شده حجره ها بیشتر از هرچیز بیننده را دچار سردرگمی و تشویش و دوگانگی زننده ای در دل یکی از ارزشمندترین بازارهای ایران و جهان می کند. چهره حجره ها و بدنه راسته ها در حجابی از تابلوهای بزرگ و کوچک و درهای نامتناسب از اصالت و شخصیت بازار کهن اصفهان دور مانده است.

از فراز و فرود هزار توی بازار بزرگ اصفهان

محور تاریخی بازار اصفهان به لحاظ طول، قدمت و معماری شاخص است و از این رو بعنوان یکی از ارزشمندترین میراث فرهنگی ایران دارای اهمیت است. سردرهای بلند بازار با پیشانی های برافراشته و پشت بغل های مزین به آجرکاری با نقوش هندسی و گاه با کاشیکاری معقلی و هفت رنگ راه به گنجینه ای پررمز و راز دارند. هر کدام دالانی از انبوه گنبدخانه هایی است که پشت سر هم قطار شده اند و تا آنجا که چشم کار می کند پیش می روند. طاق چشمه ها با زیبایی تمام گرداگرد ستون نوری که از بیرون به داخل گنبدها هدایت شده رخ نمایی می کنند و این تکرار زیبایی می شود بر همه سقف و بَر و بن بازار.

بازار اصفهان را از هر طرف که ببینی، از میدان کهن شهر در بازار نظامیه یا از سردر قیصریه از راسته چیت سازان آن را جهانی آمیخته از زیبایی و سادگی و شکوه و جلال و ابهت درمیابی که یکجا درآمده و چهره در نقاب دالان ها و گنبدها کرده است.

سیروس شفقی، پژوهشگر برجسته اصفهان شناسی و نویسنده کتاب بازار بزرگ اصفهان پیرامون بازاری که علیرغم تمام بی مهری ها هنوز نفس می کشد، گفت: یکی از خصوصیات بازار اصفهان قدمت آن است. این بازار هرگز زلزله بزرگی در تاریخ پیدایش شهر تا امروز ندیده و این موجب شد که ساختارهای بازارهای قدیمی مانند بازارهای اطراف مسجد جامع عتیق حفظ شوند. قسمت جنوبی بازار اصفهان که اطراف میدان نقش جهان است، آثار دوره صفوی اند و حدود چهارصد سال است که بوجود آمد.

وی افزود: کمتر شهری داریم که دارای بازاری با چنین قدمتی باشد، ممکن است بازار تبریز در بزرگی و مکان یابی سطح ممتازی داشته باشد و تخصصی تر از تمام بازارهای دنیا باشد، اما این بازار مربوط به دوره قاجاریه است و بارها که زلزله پیش آمده، ویران شده و دوباره ساخته شده است.

شفقی توصیفش را با گذر و نیم نگاهی از بازار قیصریه آغاز کرد، آنچه که با عبور از سردر با ابهت قیصریه بیننده را محو تماشا می کند و گفت: توجه هر بیننده در گذر از بازار اصفهان بیشتر به معماری آن معطوف می شود.

وی پیرامون بازاری که علیرغم تمام بی مهری ها هنوز نفس می کشد، تصریح کرد: وارد قیصریه و اولین ورودی بازار اصفهان که می شویم یک بازار مرتفع دو طبقه می بینیم که در پایین مغازه ها برای فروش و در بالا اتاقک ها و کارگاه ها برای تولید قرار دارند البته در شهرهای دیگر مثل بازار اراک همچنین ساختاری وجود دارد، اما قدمتش چهارصد سال نیست و مربوط به دوران قاجار است.

شفقی در این پیوند معتقد است گرچه بازار اصفهان هویت و اصالتش را از دست نداده اما نوع فعالیت بازار هم در زنده و پویایی آن مهم و تاثیرگذار است.

وی ادامه داد: زمانی بازار جوابگوی اقتصاد شهر بود. یک چرخ حمل کننده، کالا را می آورد و توزیع می کرد؛ در صورتیکه در چندین سال اخیر جمعیت زیاد شده، مصرف بالا رفته؛ تغییرات بزرگ اقتصادی پیش آمده و این است که بازار هم تغییر پیدا کرده است.

وی یادآور شد: از طرفی اگر کسی بخواهد برای خرید به بازار برود اول باید به فکر توقفگاه و دسترسی به بازار باشد؛ این موضوع شاید در شهرسازی اصفهان تا حدی مراعات شده باشد و بازار اصفهان چندین توقفگاه داشته باشد اما با این وجود، بازار اصفهان مثل قدیم نیست.

نویسنده کتاب بازار بزرگ اصفهان تصریح کرد: اگر به اصفهان قدیم نگاه کنید، بازاری داشتیم از جنوبی ترین قسمت تا شمالی ترین نقطه شهر؛ چیزی حدود 2.5 کیلومتر اما حالا نیازهای بازار کم شده؛ خیابانها کشیده شده و به شکلی بازار کارکردهای خودش را از دست داده است.

شفقی بر این باور است که هر برنامه ریزی بخواهد برای حفظ بازار برنامه ریزی کند زیاد موفق نخواهد نبود و گفت: بازار با زندگی قرن بیست و یکم منطبق نیست. در اغلب شهرهای خاورمیانه یا در شهرهایی که بازار وجود دارد؛ می بینید که بازار به تعطیلی کشیده شده است.

شفقی بازار را میراث فرهنگی اصفهان دانست؛ طولانی ترین بازار دنیا که 2.5 کیلومتر طول آن بوده و از جنوبی ترین نقطه تا شمال شهر کشیده شد و ادامه داد: محور بازار اصفهان، پل خواجو را به دروازه شهر ری متصل می کرد. در این فاصله، بازار یک شبکه شمالی ـ جنوبی بود که در دوره صفویه و در اطراف میدان شاه به دستور شاه عباس تغییر یافت و مجتمع و فشرده می شود.

روزگار بغرنج بازار تاریخی اصفهان

مرتضی فرشته نژاد، از کارشناسان پیشکسوت مرمت درباره سرنوشت بازار اصفهان بعد از احداث خیابان هایی که بازار تاریخی را دستخوش تغییرات بنیادین کرد، گفت: محور تاریخی قبل از پهلوی اول همان مسیر بازار بود که دور میدان به صورت بازارچه هایی مثل بازار مسگرها و بازار عطارها می گشت و بعد به سوی دروازه حسن آباد می رفت.

وی اضافه کرد: در زمان پهلوی اول که دوران تجدد بود و ماشین وارد اصفهان می شود، طرحهای شهرسازی پیاده می شوند از جمله اجرای خیابان سپه در 1304، خیابان حافظ در 1311، خیابان هاتف در 1313 و خیابان نشاط و استانداری که در بین سالهای 1315 تا 1320 ساخته شدند. با احداث خیابان ها و و ورود ماشین ها، کم کم زندگی تجاری و معاملاتی داخل بازار بر روی خیابان هایی از جمله حافظ و سپه تسری پیدا کرد و به این ترتیب ارتباط بازار بزرگ و قسمت جنوب میدان کم کم قطع شد.

این کارشناس افزود: بازار با این تغییر و تحول تحت تاثیر قرار گرفت، اما به زندگی خودش ادامه داد تا اینکه تمام وسایل نقلیه موتوری در اصفهان آنقدر تقویت شد که دیگر بازار را خفه کرد. موتور سیکلتها بازار سرپوشیده ای را که فقط یک سوراخ سی سانتی روی چشمه طاق هایش هست خفه کرد! سرانجام تحت فشار میراث فرهنگی جلوی ورود اتومبیل گرفته شد، اما همچنان موتور سیکلتها هستند و غیر از ناامنی، دود، سرو صدا و مزاحمت چیزی برای بازار ندارند.

فرشته نژاد از آنچه موجب در سایه قرار گرفتن بخشهایی از بازار بزرگ اصفهان با احداث خیابانهایی که تجاری شدند گفت: وقتی خیابان حکیم احداث شد یکی از بهانه ها این بود که می خواهیم باراندازهای پشت بازار را احیا کنیم؛ اما چه احیایی! تمام خیابان واحد تجاری و پاساز شد. در واقع هرجا راسته بازاری بود، اگر خیابانی به موازاتش کشیده می شد آن بازار می مرد و از بین می رفت.

در بازار هنر اصفهان چه خبر است؟!

وی درباره آنچه موجب شرایط آشفته این روزهای بازارهای تاریخی اصفهان شد، گفت: متاسفانه امروز بحث مدیریت از بحث کارشناسی جداست. کارشناس حرف خودش را می زند و مدیر هم کار خودش را می کند؛ این است که هیچگاه به نتیجه نمی رسیم.

فرشته نژاد از آنچه در بازار هنر با کنده شدن درها و ویترین های چوبی و یا جاسازی گاوصندوق های کسبه در دل دیوارهای چهارصدساله رخ داد انتقاد کرد و افزود: مرحوم شیرازی طرحی را برای درهای حجره های بازار هنر داد که ساخته شدند؛ حالا عده ای این درها را می کنند! ما نمی دانیم کدام نهادی باید جلوی اینها را بگیرد؛ آیا میراث فرهنگی و مدیر باید چیزی بنویسد و اقدامی بکند تا جلوی اینها را بگیرد! برخی از کسبه گاو صندوق را در دیوار جاساز کرده اند؛ دیواری که چندین تن بار مصالح، بالای آن است و به این فکر نکرده اند که ممکن است به یکباره طاق پایین بکشد؛ آنهم بر سر مردمی که در حال معامله هستند.

این کارشناس مرمت درباره سالهای احیا بازار هنر یا همان بازارچه بلند و آنچه امروز آن را تهدید می کند، گفت: بازار هنر تا سال 1350 به انبار تنباکو تبدیل شد و از حیز انتفاع افتاده بود تا اینکه با پیگیری های مرحوم مهندس پورشیرازی و به همراهی مرحوم عباس بهشتیان این بازار احیا و بازسازی شد، اما امروز وقتی کسی جلوی کسبه را نمی گیرد، گاوصندوق ها را در دیوار و زیر پی پاچین بازار جاسازی می کنند؛ می تراشند، پی را ضعیف می کنند و گاو صندوق را جاسازی می کنند و این برای بازار خطر زیادی دارد.

فرشته نژاد همچنین درباره آنچه در بازار اصفهان رصد کرده، افزود: در بازار عطارها چندین مورد دیده ام که جرزها و دیوارها را تراشیده اند؛ فقط برای اینکه 10 سانت روی دکانشان برود. کسانی که این حجره ها و بازار را ساخته اند محاسبه کرده اند. اگر یک جرز سه و نیم آجر است و حالا نیم آجرش را بتراشند ضعیف می شود و بار بالای آن پایین می آید.

چرا جلوی تخریب و تهدید بازار بزرگ اصفهان گرفته نمی شود؟

این کارشناس پیشکسوت مرمت و میراث فرهنگی از غفلت ناظران و متولیان متعجب شده و اینگونه سخنش را ادامه داد: نمی دانم چرا جلوی این اتفاقات گرفته نمی شود؟ فرض کنید 12 متر مربع را از اوقاف اجاره می کنند، حالا با این ترفندها این مساحت را به 14 مترمربع می رسانند، چه کسی این حق الناس را جوابگو است؟

فرشته نژاد افزود: تمام بازارهای محور تاریخی زیر نظر اوقاف هستند مقدار زیادی از آنها موقوفه های شاه عباسی هستند، وقتی حجره ها اجاره داده می شوند، اوقاف بهره برداری می کند و میراث فرهنگی باید حفاظت و مرمت کند. درآمد حجره ها باید صرف حفاظت و مرمت و نگهداری و زنده نگهداشتن بازار شود. در مقابل میراث فرهنگی می گوید اعتباری برای تعمیر نداریم. اوقاف برای چه باید درآمدها را جمع آوری کند؟ میراث فرهنگی برای حفظ و مرمت پول می خواهد؛ کارگر و بنا و مهندس پول می خواهند؛ اعتبارش باید از کجا باشد؟؛ پاسخ ساده است. این اعتبار از قبل پیش بینی شده است! وقتی این حجره ها را اجاره می دهید، اجاره اش باید صرف حفظ و نگهداری خود حجره هم باید شود.

ناظران بازار تاریخی اصفهان کجایند؟!

فرشته نژاد از آشفتگی و نبود مدیریت درست بر بازار تاریخی اصفهان انتقاد کرد و گفت: برخی دستفروشان بر روی سکوهای بازار مثل سکوی مدارس و حمام ها بساط کرده اند و به مرور با گذاشتن چهار تکه چوب و کشیدن برزنت برای خود حقی قائل شده اند. حالا این حق را چه کسی به برخی از این دستفروشان داده است؟! اما واضح است که کوتاهی اوقاف و سایر نهادها باعث شده که این اشخاص صاحب حق شوند.

نگرانی های فرشته نژاد از آنچه بازار اصفهان را از هویت و اصالتش دور کرده فقط اینها نیست و گفت: در بازار بزرگ ساختار مغازه ها به نحوی تغییر داده شد که با پاساژهای بیرون قابل تشخیص نیست. در صورتیکه همان در و پنجره های چوبی را می توان نصب کرد و درباره تابلوهایی که اصل را در سایه و محاق برده اند تجدید نظر کنند و در مقابل به مغازه ها شخصیت بدهند.

وی افزود: بهانه عده ای این است که در و پنجره های چوبی امنیت و استحکام لازم را ندارند. قدیم این بازارها و بازارچه ها در و دربند داشتند؛ از هر دو سو، هم از خروجی و هم از ورودی. از آن گذشته کار بازار مدت مشخصی است و در خارج از این مدت عهدی نمی تواند وارد بازار شود. تمام بازارها و بازارچه ها مثل بازار طلافروشان باید در و دربند داشته باشند و در واقع آنها باید حفاظت کنند.

فرشته نژاد معتقد است که حالا دیگر همان پاساژها هم درو دربند و نگهبان دارند و اگر به این ترتیب نظم و نسقی به بازار بزرگ اصفهان بدهند، مغازه ها در و پیکر سابق و با اصالت خودشان را پیدا کنند، بازار همان بازار با اصالت سنتی اصفهان خواهد شد.

هر کار مربوط در بازار بزرگ اصفهان باید با نظر اوقاف باشد

اصغر توسلی، رئیس اداره اوقاف منطقه یک اصفهان که ناظر بر محور بازار بزرگ اصفهان و بازار هنر است در پاسخ به نگرانی ها درباره بازار هنر گفت: بازار هنر اصفهان هیات مدیره ای متشکل از کسبه دارد که با اداره اوقاف هم همکاری دارند. مباحث ساخت و ساز و نگهداری با خود هیات مدیره است و هیات مدیره اگر تصمیمی را تصویب کند مصوبه در اداره اوقاف بررسی خواهد شد. با همکاری دفتر فنی و بازدیدی که انجام می دهد و چنانچه اقدامی لطمه ای به آثار باستانی و و هنری بازار بزند حق و اجازه این کار در خصوص بنای خود بازار داده نمی شود.

وی درباره درها و ویترین های کنده شده و جایگزینی نامتناسب با روح بازار هنر اصفهان گفت: پیشتر هیات مدیره ارتباط جامع و کاملی با اوقاف نداشت، اما حالا این ارتباط بهتر شد و بنا هم بر این شده که طبق فهرستی که هیات امنا به اداره اوقاف اعلام کرد این بحث را بررسی کنند و آن دربها به جای خود بازگردانده شود.

توسلی اما این کار را زمانبر دانست و در عین حال از عدم تمکین و همکاری یکسری از بازاریان و کسبه بازار هنر گفت. با این وجود این مقام اوقاف اصفهان معتقد است که باید با یک رویه خوب و به شکلی که لطمه ای به بازار وارد نشود، به پایان برسانند.

ضرورت اجرای دقیق و سخت قوانین

وی درباره آنچه با نصب تابلوهای نامتناسب در بافت بازار موجب آشفتگی و ناهماهنگی با اصالت و هویت بازار شد گفت: بطور قطع دستورالعمل های اوقافی این است که هر کاری که مستاجران می خواهند انجام بدهند باید با نظر اوقاف باشد در غیر این صورت از نظر حقوقی می توانیم اقدام کنیم و رفع تصرف شود در این خصوص به هیات امنا اعلام کرده ایم که بحث یکسان سازی بازار باید انجام شود و آنچه با دستورالعمل های اوقافی همخوانی ندارد باید جمع آوری شود امسال باید این تابلوها برداشته شوند و ماجرایش حل و فصل شود.

توسلی درباره نگرانی کارشناسان از کوتاهی در نظارت اوقاف گفت: بازار بزرگ اصفهان متولی دارد و متولیان زیر نظر اوقاف هستند و قوانین را باید آنها پیگیری کنند. در واقع متولیان در اجرا باید کمک کنند. ما هم معتقدیم قوانین باید سفت و سخت تر باشد. ما هم به متولیان ممنوعیت برخی امور را اعلام می کنیم و در صورتیکه اقدامی انجام ندهند، خودمان رسیدگی می کنیم.

منصور شیشه فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان افزود: حوادث طبیعی و غیرطبیعی تهدید جدی برای ابنیه تاریخی و مکان های گردشگری است که پیش بینی نوع خطر و تدوین طرح مدیریت بحران برای این مکانها در جهت پیشگیری از حوادث و کاهش خسارت مالی و جانی باید انجام شود.

وی با بیان اینکه اقداماتی توسط اداره کل میراث فرهنگی صورت گرفت، خاطرنشان کرد: در طرح جامع مدیریت بحران استان اصفهان به این حوزه توجه شده، اما باید برای هر بخش و منطقه ای طرح عملیاتی تدوین و اجرایی شود.

وی با اشاره به بازار اصفهان و فروشگاه های میدان نقش جهان اظهارداشت: واحدهای صنفی زیادی در این مجموعه تاریخی و گردشگری فعالیت دارند که اتاق اصناف با مشارکت سایر دستگاه های خدماتی و میراث فرهنگی در تدوین طرح جامع مدیریت بحران این منطقه اقدام کنند. مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان اضافه کرد: برای برخی از نقاط مثل میدان تاریخی نقش جهان باید فعالیتهای مطالعاتی انجام و خطرهای احتمالی آن شناسایی و راهکارها ارائه شود.