عمارت ذوالفقاری اولین موزه باستان شناسی استان زنجان است

میراث آریا/ براساس آخرین اخبار و گزارشهای منتشر شده، عمارت ذوالفقاری اولین موزه باستان شناسی استان زنجان است.

عمارت ذوالفقاری دریکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محله دالان آلتی در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. این عمارت ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی، بیرونی و بخش های مختلفی تشکیل یافته بود که در حال حاضر از این مجموعه فقط عمارت بیرونی باقی مانده است که به نام عمارت محمود خان ذوالفقاری معروف است. بنا به روایات، این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا شد و پس از او محمودخان در آن اقامت داشته است. درگذشته، این بخش از زنجان محله اعیان نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان در این محل ساخته شده است.

این بنای ارزشمند با سبکی متأثر از الگوهای معماری غربی و با حفظ سنت های معماری ایران قدیم به مساحت 1176 مترمربع، در دو طبقه ساخته شده و درگذشته شامل حصار، سر در ورودی، حیاط و بخش مسکونی واداری بوده است. طبقه همکف بخش اداری و دفتری عمارت محسوب میشد و طبقه اول به بخش مسکونی اختصاص داشته است. مصالح بکار رفته در این بنا خشت، آجر، سنگ و پوشش سقف خانه از نوع شیروانی است. این نوع پوشش در دوران پهلوی در خانه های زنجان بسیار رایج بوده و پوشش سقف عمارت ذوالفقاری یکی از اولین نمونه های پوشش شیروانی در زنجان است.

در بخش مرکزی سقف، نورگیر زیبایی تحت عنوان کلاه فرنگی تعبیه شده است. تزئینات بنا بسیار متنوع و چشمگیر بوده و شامل تزئینات فلزی، سنگی، آجری، گچی، چوبی و کاشی است. در پایین دیوارهای طبقه همکف کاشی کاری برجسته با رنگ های قهوه ای، زرد و قرمز اجرا گردیده و تزئینات سنگی و گچی را بیشتر در ستون های ورودی همکف و ایوان های ستون دار طبقه اول میتوان مشاهده کرد. سرستون های گچی ایوان های طبقه اول از زیباترین تزئینات گچی باقی مانده است. سقف بیشتر اتاق ها آراسته به لمبه کاری چوبی و نقش های متنوع است؛ اما بیشترین تزیین در نمای جنوبی بنا دیده می شود. نمای جنوبی به صورت یکپارچه با انواع آجرچینی و با طرح های مختلف تزیین شده است.

بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدتها در اختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و عدم مراقبت های لازم آسیب فراوانی دید. در جریان توسعه و تعریض خیابان طالقانی دیوار و سردر ورودی بنا بطور کامل تخریب گردید. در سالهای اخیر نیز با اجرای طرح های عمران شهری آسیب زیادی به بنا وارد آمده است. از جمله با احداث خیابان زینبیه و عبور آن از داخل حیاط عمارت، قسمتی از عرصه بنا از بین رفت و بخش عمده دیگر به پارک تبدیل شد.

براساس مقاله عمارت ذوالفقاری اولین موزه باستان شناسی استان زنجان است باید بدانید که در سال 1379 میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و بازسازی گردید. با انتقال مجموعه آثار بدست آمده از معدن نمک چهرآباد در سال 1386، موزه موقت مومیایی ها در این مکان بوجود آمد و در سال 1387 اولین موزه باستان شناسی و مردان نمکی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد. این بنا در تاریخ 25/12/75 به شماره 1852 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. اشیای موجود در موزه باستان شناسی و مردان نمکی زنجان در عمارت ذوالفقاری عبارتند از:

طبقه همکف، بخش پیش از تاریخ شامل ابزارهای سنگی، مهر و اثر مهر مکشوفه از سهاچای تپه از توابع شهرستان ایجرود که مربوط به هزاره چهارم ق. م، ظروف سفالین نقش دار مربوط به هزاره پنجم ق. م از کشفیات تپه نور سلطانیه، انواع ظروف سفالی، ابزارهای استخوانی و مهره های سنگی و پیکرک های سفالی مکشوفه از تپه خالصه خرمدره که مربوط به هزاره ششم قم.

طبقه اول، بخش تاریخی شامل انواع ظروف سفالی خاکستری رنگ عصر آهن که هزاره دوم و اول قم، انواع ظروف مکشوفه از قره پشتلو، دوسران، روستای سها و گورستان سره جی زنجان مربوط به عصر آهن که هزاره اول قم، سکه های دوره ساسانی و اشکانی و در دوره اسلامی که این اشیای مکشوفه از گنبد سلطانیه شامل کاشی های زرنگار، صلیبی، فقاع، دوات، پی سوز متعلق به دوره ایلخانی تا صفوی، اشیای شیشه ای و سفالی متعلق به قرن 5 و 4 ه.ق، ظروف دسته دار و لعاب دار، ظروف کتیبه دار متعلق به قرن 7 و 6 ه.ق، کاسه سفالی، کوزه سفالی لعاب دار، اسناد مربوط به ذوالفقار خان مربوط به دوران زند، تفنگهای دوره قاجار، سکه های دوره اسلامی، انواع قلمدان لاکی با تصویر شاهان قاجار و ابزار کتابت، اسناد خطی دوره قاجار مرتبط با زنجان از قبیل فرمان ها شاهی، عقدنامه، وقف نامه، هبه نامه، مصالحه نامه، مبایعه نامه و هبه نامه، انواع قفل های فولادی دوره قاجار و تالار مردان نمکی، ابزار معدنکاوی و منسوجات دوره ساسانی و هخامنشی معدن نمک چهرآباد.

مرد نمکی 2: کشف اتفاقی مرد نمکی 2 و مجموعه ای از اشیا موجب ازسرگیری پژوهش های باستان شناختی در معدن نمک چهرآباد بعد از گذشت 11 سال گردید بنابراین کاوش در معدن به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی مانده ابتدا به سرپرستی امیر الهی و سپس ابوالفضل عالی در دی و بهمن سال 1383 انجام شد و فصل دوم کاوش نیز در پائیز 1384 ادامه یافت.

مرد نمکی 4: مرد نمکی 4 سالم ترین و کامل ترین مومیایی مکشوفه از معدن چهرآباد است. علیرغم آسیب دیدگی به هنگام مرگ تقریبا بیشتر قسمت های بدن سالم باقی مانده که شامل مجموعه استخوان ها و بافت نرم وی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملاً خشک شده است. به هنگام کشف جسد در وضعیت دمر قرار داشت. به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرار گرفته بود. دست ها از ناحیه آرنج خم شده دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریباً مشت شده بود. پای راست بصورت نیمه باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت.

باوجود شکستگی جمجمه در چند قسمت دلیل مرگ براساس تحقیقات انجام یافته توسط دکتر شکوهی با عکسبرداری سی تی اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب درنتیجه ریزش تونل ها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده است. براساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است. قد این مومیایی 170 تا 175 سانتیمتر است. بر گوش هایش حلقه هایی از جنس نقره دیده می شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است. به همراه این جوان مومیایی شده اشیای جالب توجهی نیز کشف گردید. یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه ای او بسته شده است.

از اشیای دیگر میتوان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد. همچنین طناب های گیاهی، یک مهره کوچک با لعاب آبی، یک پی سوز سالم دودزده، 11 تکه سفال و همراه این جسد یافت شده است. از ویژگی های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که بر تن او دیده می شود. این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.

مرد نمکی 5: این مومیایی طبیعی در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که بجز سر بقیه قسمتهای بدن زیر صخره و سنگ های آواری بزرگ قرارگرفته بود. شکل جسد نشان می داد که این شخص نیز همچون نمونه های قبلی بر اثر حادثه ای که منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده، کشته و مدفون شده است برخلاف مومیایی نمکی شماره 4 بیشتر بافت بدن مرد نمکی 5 پوسیده شده و از بین رفته بود. بافت نرم فقط در قسمت هایی کوچک از دودست، پاها بخش هایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود. کم بودن میزان نمک در این محیط، نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی 5 است.