آیا فضای مجازی به جنگ میراث فرهنگی رفته است؟

ایسنا/ بدنبال خبرهای منتشر شده، این سوال مطرح می شود که آیا فضای مجازی به جنگ میراث فرهنگی رفته است؟

داستان چیست؟

علاوه بر تعریف نسبتا علمی کوتاهی که یکی دو صفحه برای تعریف «فلزیاب» یعنی «دستگاهی برای ردیابی و پیدا کردن اجسام فلزی در درون زمین، دیوار یا فلزات مخفی شده در اجسام دیگر» در فضای اینترنت ثبت کرده اند، اما دیگر تعریف ها هدف را در فروش این کالا - که از قضا تعدادی زیادی از دستگاه ها و کارخانه ها برای اهداف کاملا مشخص علمی و اقتصادی نیز از آن استفاده می کنند - کاملا به پیدا کردن اشیای قدیمی از زیر زمین منوط کرده اند.

حتی جست وجویی کوتاه در اینترنت با کلمه فلزیاب، نخستین داده ها را از آنچه برای این دستگاه جست وجو شده اینطور نشان می دهد: «فلزیاب چیست، آن را از کجا بخریم»، «بهترین فلزیاب چیست؟ فلزیاب – طلایاب – گنج یاب» و ده ها کلماتِ مختصِ جست وجوی گنج و آثار عتیقه با فلزیاب که هر کدامشان چندین صفحه توضیح همراه خود دارند. با این وضع باید گفت فضای مجازی به جنگ میراث فرهنگی رفته است؟

هر چند نمی توان زمان دقیقی برای توجه متولیان میراث فرهنگی به تصویب قوانینی که از خرید و فروش این دستگاه به افرادی که مجوز ندارند، بدست آورد، اما براساس آنچه رسانه ها ثبت کرده اند، یکی از نخستین واکنش ها به تصویب ماده واحده قانونی از سوی هیات وزیران در اواخر اردیبهشت سال 82 برمی گردد، که در آن زمان به پیشنهاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت و در یک تصویب قانونی «ضرورت گرفتن مجوز برای ساخت، خرید و فروش، نگهداری، تبلیغ و استفاده از دستگاه فلزیاب تشریح شد.»

در آن زمان، وزارت صنایع و معادن مکلف شد ضوابط اعلام شد از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور را هنگام ثبت اعلامیه تاسیس، به متقاضیان ساخت دستگاه های فلزیاب ابلاغ کند. در پایان این بند آمده بود که صدور پروانه بهره برداری برای این واحدها منوط به موافقت سازمان میراث فرهنگی کشور خواهد بود. اما اینکه مصوبه در آن زمان چقدر ضمانت اجرا داشته، مشخص نیست.

هر چند سردار عباسعلی روحی، رئیس وقت یگان ویژه پاسداران میراث فرهنگی پیرامون آیا فضای مجازی به جنگ میراث فرهنگی رفته است؟، اعلام کرده بود «امروزه دلیل اصلی کاوش های غیر مجاز در محوطه های باستانی، وجود دستگاه های فلزیاب است که نمی توان این موضوع را بطور کلی فراموش کرد، اما ما به قوانین جدیدی نیاز داریم که نیروهای این یگان با شفافیت بیشتری به کار مشغول شوند.»

چهار سال بعد یعنی 21 خرداد 1386، علیرضا کریمی ، مدیرکل وقت دفتر تبلیغات و اطلاع رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام کرد: «براساس آیین نامه اجرایی قانون ضرورت اخذ مجوز برای ساخت، خرید و فروش، نگهداری، تبلیغ و استفاده از دستگاه فلزیاب، تبلیغ دستگاه های فلزیاب از طریق رسانه های عمومی، مطبوعات، چاپ و نشر پوستر و سایر روش های تبلیغاتی فقط با مجوز سازمان میراث فرهنگی کشور امکان پذیر است.»

هر چند آن مصوبه اعلام و ابلاغ شد، اما براساس آنچه تبلیغات روی در و دیوار شهر و حتی اقلام فرهنگی در حال فروش روی برخی از گیشه های مطبوعاتی و بعضا مغازه ها نشان می داد، حرف از فروش بی وقفه این دستگاه بود. تا اینکه 24 خرداد 1393، محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان وقت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اعلام کرد «دستگاه های مسئول پیش نویس قوانین چگونگی برخورد با فلزیاب را تهیه کرده اند که در این پیش نویس مشخص شده دستگاه های انتظامی و امنیتی چگونه باید با این پدیده برخورد کنند، حتی مطالعاتی نیز برای برخورد کشورهای دیگر با این پدیده انجام شده است.»

او در آن زمان این صحبت ها را به دنبال نشان دادن تصاویری از تبلیغاتی که حتی روی دیوار ورودی این وزارتخانه چسبانده شده بود، توسط یک خبرنگار مطرح و تاکید کرد: «دست کم تبلیغ فلزیاب در محدوده سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تا زمان ابلاغ رسمی چگونگی برخورد با این پدیده، جمع آوری می شود.»

9 ماه بعد یعنی 18 اسفند 1393، قوانین فلزیاب و جرایم مرتبط با حفاری غیرمجاز از سوی سرهنگ پاسدار محمد کربلایی حریری، فرمانده وقت یگان حفاظت میراث فرهنگی در 21 بند اعلام شد؛ مواردی که محکومیت مجرمان را برای وقوع چنین اقدامی اعلام می کرد و حتی به حق کشفی هر چند کوچک تاکید داشت و البته براساس بند 13 آن ماده واحده «ورود هر نوع دستگاه فلزیاب منوط به اخذ مجوز از سازمان میراث فرهنگی» تاکید داشت و بر اساس بند 16 آن «تبلیغ، خرید و فروش و نگهداری و استفاده از دستگاه های فلزیاب منوط به اخذ مجوز از سازمان میراث فرهنگی» باید انجام می شد و از سوی دیگر در پنج بند بعدی به مجازات ها و تبلیغ این دستگاه تاکید شده بود.

دو سال بعد در 24 آبان 1395 ششمین کارگروه اجرایی قانون فلزیاب برای کنترل بیشتر در خرید و فروش این وسیله تشکیل شد و قوانین جدیدی را برای کنترل استفاده از فلزیاب تصویب کرد.

در آن جلسه که از قضا دستگاه های متولی مانند نمایندگان وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت ارتباطات و فن آوری اطلاعات، اداره ثبت شرکت ها و موسسات غیرتجاری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و تعدادی از مدیران واحدهای سازمانی مانند اداره کل بازرسی و پاسخگویی به شکایات، حراست مرکزی، دفتر حقوقی و املاک و کارشناسان یگان حفاظت حضور داشتند، اجرای دقیق مفاد آیین نامه اجرایی قانون فلزیاب و ارتقای سطح تعامل بین این دستگاه ها در ستاد مرکزی یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بررسی و تاکید شد تا اقداماتی مانند تهیه اساسنامه تیپ شرکت های فعال در زمینه انواع فلزیاب، تهیه و تدوین دستورالعمل، شرایط و فرآیند صدور و لغو مجوز دستگاه فلزیاب، جلوگیری از چاپ آگهی های غیرمجاز فلزیاب در چاپخانه ها، تشدید فیلترینگ پیامک ها و سایت های اینترنتی غیرمجاز تبلیغات فلزیاب، ارسال نیازمندی های صنف های مجاز به سازمان، رعایت ضوابط سازمان میراث فرهنگی در زمان ثبت اعلامیه، تاسیس و صدور پروانه بهره برداری و جواز تاسیس از سوی متقاضیان ساخت دستگاه فلزیاب به عنوان راهکارهای اساسی رفع موانع اجرایی آیین نامه مذکور در دستور کار دستگاه های مسئول حاضر در نشست قرار گیرد.

شاید همه موارد مطرح شده در آن جلسه تصویب و حتی دست کم برای مدتی اجرایی شدند، اما در میان همه این برو بیاها برای تصویب قوانینی که قرار بود استفاده از دستگاه های فلزیاب را در محوطه ها و تپه های باستانی متوقف کند، احتمالا متولیان حفاظت از میراث فرهنگی کشور هم استفاده از دستگاه فلزیاب توسط حفاران عتیقه را دور از ذهن می دانستند و در هر صحبت و بحثی به ممنوعیت فروش این دستگاه اشاره می کردند؛ غافل از راه جدید تبلیغاتی که در طول چند سال گذشته برای خرید و فروش این دستگاه خودی نشان داد. اصلا به نظر می رسد متولیان میراثی حواسشان از فضاهای مجازی مانند اینستاگرام و تلگرام پرت شده که صفحه های خرید و فروش این دستگاه درست مانند قارچی سمی در حال رشد است و توجه چندانی را از سوی متولیان میراثی به خود جلب نمی کند، صفحه هایی که با هشتگ هایی مخصوص به راحتی در دسترس قرار می گیرد!

در کنار فعالیت گردانندگان این صفحه ها که هر روز راه و روشِ متفاوتی برای آموزش به دنبال کنندگان صفحه های خود نشان می دهند، اما فاجعه آمیزترین اتفاق را کسانی رقم می زنند که خرید و فروش پیکور و دینامیت را برای کشف گنج های خیالیشان با جدیت تمام انجام می دهند و هیچ دستی برای توقف کارشان که آسیب به بناها و محوطه های تاریخی چه بسا هنوز شناسایی نشده در کشور است، دراز نمی شود.

اما اهمیت استفاده از این دستگاه آنجا بیشتر نمایان می شود که در طول چند سال گذشته نیز، زمانیکه رسانه ها از رواج تبلیغات زیاد فلزیاب ها در در و دیوار شهرها و حتی روی اقلامی فرهنگی مانند تقویم ها هشدار می دادند، مخاطبان رسانه ها نظرات متفاوتی برای استفاده از این دستگاه منتشر می کردند.

مرداد 1394، مخاطبی با نام «قلی بگ» در واکنش به گزارشی که منتشر شده بود، اینطور نوشت: «توجه شود که خرید فلزیاب نمی تواند غیرقانونی باشد، زیرا ممکن است شخص برای کاری فنی- تحقیقاتی آن را بخرد ولی این که بنده نوعی در جایی غیر از ملک شخصی یا در ملک دیگری بدون موافقت آن شخص یا در زمینی یا جایی مربوط به عموم مردم یا دولت بدون مجوز رسمی اقدام به کاوش کنم، از نظر قانونی جرم است و باید جلوگیری کرد و شخص را بدلیل قصدی که داشته می توان بازجویی کرد و اگر چیزی به دست آورده باشد و انکار و مخفی کند باید محاکمه و جریمه شود و آن چه را یافته باید به دولت یا صاحب زمین برگرداند و قانون در مورد برگرداندن آن چیز به دولت یا دیگری تصمیم می گیرد و شخص یا اخطار می گیرد یا جریمه می شود یا زندان می رود و این موضوع عین آن است که شخصی کاردی همراه داشته باشد ولی مادامی که اقدامی حاکی از ترساندن یا حمله به دیگران نکرده نمی توان علیه او کاری کرد ولی در مواردی مثل حمل سلاح غیرمجاز مثلا اسلحه سازمانی نیروهای انتظامی یا قداره و غیر و در انظار عمومی جرم محسوب می شود.

اما در واکنش به اظهار نظر وی، شخص دیگری که خود را مخاطب معرفی کرده بود، نیز اینطور نوشت: «اگر نمی تونه غیرقانونی باشه آقای قلی... پس چرا قانون براش وضع کردند؟ روزی نمی شه که به در و دیوار شهر تبلیغ فلزیاب نبینیم، تبلیغاتی که بیشتر با عنوان های تحریک کننده مثل کشف گنج و شی تاریخی توزیع می شوند؟!»

در این میان علی هژبری، باستان شناس نیز تاکید کرده بود: «فلزیاب وسیله بدی نیست. اتفاقا کاش بتوان پس از کاوش باستان شناسی از آن در سایت استفاده کرد. تا جایی که می دانم در اکثر کشورهای پیشرفته این وسیله بیشتر در اختیار نهادهای دولتی برای مصارف درست است. البته مانند اسلحه که افراد معمولی مجاز به استفاده هستند همچنان قادر به تهیه این وسیله هستند، ولی حق استفاده در بناها و تپه های باستانی را ندارند و فقط به عنوان یک تفریح در هر جای دیگر به استثنای آثار مورد استفاده قرار می گیرد.»