اوضاع مدرسه ای که معروف ترین پزشکان تبریز در آن تربیت شدند

ایسنا/ این خبر پیرامون اوضاع مدرسه ای که معروف ترین پزشکان تبریز در آن تربیت شدند، نگارش شده است.

داستان چیست؟

دارالفنون تبریز، بنایی که شکوه و سابقه علم در تبریز را گوشزد می کند و بسیاری از رجال مهم و پزشکان حاذق تبریز از این مدرسه دانش آموخته شده اند. نوشته تابلو نشان می دهد که این بنا 167 سال قبل و در سال 1275 هجری قمری تاسیس شده، مورخان معتقد هستند، این مدرسه که به مدرسه مظفری تبریز معروف بود، دومین مرکز آموزش عالی ایران و اولین مرکز در تبریز است.

دارالفنون تبریز چند سال پس از تاسیس دارالفنون تهران در این شهر آغاز به کار کرد، دارالفنون تبریز یا مدرسه مظفری در گذشته اطبا حاذقی تربیت کرد که معروفترین پزشکان شهر تبریز، همان اطبای فارغ التحصیل از این مدرسه عالی بودند.

تابلوی کناری دارالفنون، انشعاب جریان گاز و درب سفید رنگی که به نظر می رسد درب اصلی مدرسه نیست، نشان می دهد که این مدرسه در سالهای نه چندان دور مورد استفاده قرار گرفته و مدتی هم انجمن اولیا و مربیان آذربایجان شرقی بوده است، ورود به داخل دارالفنون بدلیل بسته بودن درها ممکن نیست، اما یکی از پنجره های قسمت پشتی این بنا باز بوده و چندین درشکه ی باربری هم در این قسمت رها شده اند.

دارالفنون، ساکت و بی حوصله است، نه به کسی کار دارد و نه کسی با او کار دارد، مدرسه ای که بی حرمتی های زیادی دیده و برای مدتی، اجناس تعاونی را در آن انبار کرده و فروخته اند، چشم انتظاری که منتظر مرمت و احیا است. برخلاف نوشته روی تابلوی نصب شده بر سر درب این بنا، مدرسه دارلفنون تبریز، دومین مرکز آموزش عالی کشور است، براساس نوشته های تاریخی، سال تاسیس آن به سال اواخر 1293 هجری قمری و اوایل سال 1294 ه.ق برمی گردد و تاریخهای متعددی از 1275 تا 1294 ه.ق برای سال ساخت آن ذکر شده است.

به گفته کریم میمنت نژاد، مورخ و تبریز پژوه، مدرسه مبارکه مظفری پیش از به راه افتادن مدارسی به سبک نوین در سراسر ایران و بعد از راه اندازی دارالفنون تهران به راه افتاد. مدرسه مظفری تبریز به تبع تهران، عنوان دارالفنون را به خود گرفت.

او پیرامون اوضاع مدرسه ای که معروف ترین پزشکان تبریز در آن تربیت شدند، می افزاید: تبریز در دوران قاجار، دارالسلطنه ایران و شهری ولیعهد نشین بود، از این رو لازم بود مدرسه ای هم سطح و هم تراز با دارالفنون تهران داشته باشد. مدرسه مظفری تبریز، جز یکی از قدیمی ترین مدارس ایران و دومین مدرسه به سبک نوین بعد از دارالفنون میرزا تقی خان امیرکبیر در کشور است.

به گفته این تاریخ پژوه، بخشی از دارالفنون تبریز به هنگام ایجاد خیابان دارایی تبریز، تخریب و بازسازی شده است، این مدرسه در گذشته در کنار جبه خانه یا مخزن ادوات جنگی سابق شهربانی وقت تبریز قرار داشت.

او می گوید: این مدرسه در گذشته کاربری های زیادی داشت که تاکنون قدر آن را ندانسته و معرفی یا مرمت نکرده ایم و وضعیت تاسف باری دارد. مدرسه مظفری تبریز اگر در هر جای دیگری قرار داشت، تبدیل به موزه شده بود، آیین نامه و اسناد خاص این مرکز و تصاویر رجال و مشاهیر فارغ التحصیل از این مدرسه می تواند در همین مکان در معرض نمایش عموم قرار بگیرد و مدرسه، محل تردد مردم باشد.

میمنت نژاد بیان می کند: مداخلاتی غیرکارشناسانه در معماری این بنا رخ داده که نیازمند مرمت و بازگشت الحاقات بنا به حالت ابتدایی است. در کتاب «دارالفنون تبریز» نوشته شده که این مدرسه در دوران ولایتعهدی مظفرالدین میرزا به سبک دارالفنون تهران در شهر تبریز تاسیس گردید، نخستین مدرسه عالی جدید در آذربایجان و دومین مدرسه عالی در ایران بود که به نامهای دارالفنون مظفری و مظفریه نامیده می شد و هر سال حدود 70 الی 50 نفر شاگرد می پذیرفته که تعدادی از آنها بطور رایگان و شبانه روزی تحصیل می کرده اند، فارغ التحصیلان این مدرسه به شغلهای مهمی در ادارات لشکری و کشوری برگزیده شده و اغلب از اطبای معروفی که سابقا در تبریز بوده اند و همچنین بعضی از اشخاص نامی و دانشمند از این مدرسه فارغ التحصیل شده اند.

در خاطرات سلیمان خان، یکی از اساتید دارالفنون تبریز که به همراه سه تن دیگر از تهران به مأموریت یافته بودند که در مدرسه مظفریه تبریز به تعلیم و تربیت جوانان این دیار همت گمارند، نوشته شد که 25 سال پس از تاسیس دارالفنون تهران، یعنی اواخر سال 1293 هجری قمری به حکم ناصرالدین شاه مقرر شد که نظیر این دارالفنون در دارالسلطنه تبریز که ولیعهد نشین سلسله قاجاریه و زمان، مقر مظفرالدین میرزا، ولیعهد ناصرالدین شاه بود نیز تاسیس گردد.

محمد جعفرخان بعنوان معلم علم طب و شیمی، نجفقلی خان یاور بعنوان معلم توپخانه، غفار خان یاور، جهت علم پیاده نظام و سلیمان خان، جهت زبان فرانسه و علوم ریاضی انتخاب شدند. چهار معلم، روز ششم ذی القعده سال 1293 هجری قمری از تهران به سوی تبریز حرکت کرده و پس از تحمل 24 روز راه سخت و سرمای زمستان به تبریز رسیده و خود را به میرزا جواد خان سرتیپ رئیس مدرسه مظفریه معرفی کردند، اگرچه با کارشکنی های او مواجه شدند، ولی از آنجایی که این معلمان شرافتمند شیفته کار خود بودند، علیرغم بی پولی و سختی معیشت و اعمال نفوذها توانستند دارالفنون تبریز را که بیشتر به نام مدرسه مظفریه معروف است، تاسیس کنند.

از یادداشت های سلیمان خان از این مسافرت معلوم می شود که در اوایل کار با مسئله نبودن جا و مکان مواجه بوده اند، هنگامی که آنها در تهران بودند به آنها گفته شده که مدرسه قدیمی تبریز را تعمیر خواهند کرد یا در عمارتی که صاحب دیوان ساخته بود، مدرسه را تشکیل خواهند داد، در غیر اینصورت یکی از امارات سلطانی را برای این کار تخلیه کنند، ولی بعد از رسیدن به تبریز معلوم شد که اتاقهای مدرسه قدیمی جز اندرونی ولیعهد شده و عمارت سلطانی نیز در اختیار ولعیهد است و دست صاحب دیوان نیز عمارت خودش را مقر حکومت خود قرار داده و در آنجا به رتق و فتق امور مشغول است.

آنها به ناچار دنبال خانه کرایه گشتند که مدرسه را در آنجا تشکیل دهند، ولی جای مناسبی پیدا نشد. بالاخره خبر رسید که حاج ابراهیم خان، دایی ولیعهد، مظفرالدین میرزا خانه ای در پشت دارالحکومه دارد که ماهی به 10 تومان اجاره کرده بوده و عنقریب آن را جهت مدرسه خالی خواهد کرد.

بدین ترتیب عصر روز 17 ذیحجه 1293، شاگردان در مدرسه جمع شده و از تکلیف خود اطلاع حاصل کردند و روز هجده ذیحجه صبح، شاگردان حاضر شدند، ولی به علت عدم آمادگی، کلاسها به روز بعد موکول شده و در این روز تدریس رسماً آغاز شد. دانشجویان این مدرسه همگی از اشراف زادگان و بزرگ زادگان شهر تبریز و افراد صاحب نفوذ بودند که 25 نفرشان در دوره اول تحت عنوان متعلمین دولتی و 25 نفر دیگرشان در دوره دوم به نام متعلمین ملتی پذیرفته شدند و برنامه درسی این دو گروه با یکدیگر متفاوت بود، در این مدرسه به شاگردان ناهار داده می شد و شاگردان دارای لباس رسمی بودند.

دروس دارالفنون تهران در این مدرسه نیز تدریس می شد و اکثر معلمان آن دانش آموختگی دارالفنون تهران بودند. دارالفنون تبریز نشریه ای تحت عنوان "ورقه" داشت که از آن بعنوان اولین نشریه دانشگاهی تبریز به مدیریت ایرج میرزا، شاعر تبریزی که معاونت مدرسه را هم برعهده داشت، یاد می شود و اسامی کادر آموزشی و اداری و طلبه های این مدرسه عالی در آن درج شده بود، در شماره دوم این نشریه نوشته شد که در دارالفنون تبریز دروسی مانند جغرافیا، ریاضی، پیاده نظام، توپخانه، خط نستعلیق، زبان، فرانسه، انگلیسی، عربی، فارسی و قرائت قرآن تدریس می شد.

مرکز آموزش عالی تبریز، فعالیت رسمی را از اوایل سال 1294 هجری قمری به ریاست میرزا جواد خان سرتیپ، رئیس تلگرافخانه تبریز شروع کرد و آقا خان، ناظم و معلم زبان فرانسه، محمد جعفر خان (معلم طب) محمد میرزا (معلم هندسه) غفار خان (معلم علم پیاده نظام) نجفقلی خان (معلم توپخانه) میرزا فتحعلی خان (سررشته دار) میرزا عباسقلی (ناظر)، معلم درس فارسی و پیش نماز یک نفر، دهباشی و فراش چهار نفر و عمله کارخانه دو نفر، اجزای آن را تشکیل می دادند.

این مرکز از سال 1293 تا 1310 هجری قمری به مدت 18 سال به نام مدرسه دولتی تبریز یا دارالفنون تبریز نامیده شد و در این مدت ابدا تعطیلی نداشته و اشخاص بسیاری از مدرسه نام برده فارغ التحصیل شده و به خدمات لشکری و کشوری وارد شدند، تعداد شاگردان این مدرسه عالی در سالهای بعد به 70 نفر و بیشتر هم رسید.

دارالفنون تبریز تا سال 1311 هجری قمری با فراز و نشیب هایی توأم بود، در این سالها مدرسه عالی پس از تعطیلی کوتاه مدتی مجدداً گشایش یافته و تا سال 1314 هجری قمری به فعالیتش ادامه داد، این دوره از حیات دارالفنون پربار تر بوده و از این سال به نام مدرسه مبارکه مظفری نامیده شد. جالب توجه اینکه مدرسه دارالفنون تبریز در ماههای محرم و صفر، رمضان و فصل تابستان به علت گرمی هوا تعطیل می شد.

آخرین خبری که از مدرسه مظفری تبریز ملاحظه می گردد، مربوط به روزنامه ی ناصری در سال 1314 هجری قمری است و لحن کلام می رساند که در آن موقع مدرسه دچار اختلال و پاشیدگی بوده و تقریباً در حال تعطیلی به سر می برد، بنابراین مدرسه مظفری در اواخر سال 1314 هجری قمری بطور کلی تحلیل شده و از بین رفت.

این گزارش می افزاید، میرزا اسماعیل خان ممتاز الدوله، میرزا اسحق خان مفخم الدوله، میرزا نصرالله خان سیف الاطباء، دکتر جلیل خان صبوری (ناصر الحکما)، میرزا جبار خان ارفع الحکما، حاج میرزا مسعود خان عدل الملک، حاج میرزا مسعود طبیب و اسماعیل خان نجم الاطباء از فارغ التحصیلان دارالفنون تبریز بوده اند.

امید است، نهادهای متولی، خلاقیت بیشتری در حفظ، نگهداری و پیشنهاد کاربری های مرتبط برای بناهای تاریخی به خرج دهند، چرا که این مکان در سال 1385 به ثبت ملی رسیده و این، ارزش و اهمیت این بنا را دو چندان می کند.