بلندترین بادگیر جهان | عمارت هشت باغ دولت آباد، نگین سبز کویر

هر زمان که نام شهر بادگیر ها در کشور خود به گوشمان می خورد قطعا بلافاصله به یاد شهری در مرکز ایران یعنی شهر یزد می افتیم . این شهر که در واقع اولین شهر خشت خام در جهان محسوب می شود دارای بلندترین بادگیر جهان نیز است . بادگیر باغ دولت آباد یا عمارت هشت باغ دولت آباد که البته بلند ترین بادگیر جهان که یکی از قدیمی ترین های شهر نیز می باشد در باغ دولت آباد قرار گرفته است . وجود این بادگیر ها در این شهر به دلیل تابستان های گرم و طاقت فرسایی بوده که مردم شهر باید خود را با آن سازگار می کردند و عملکرد آن ها بدین گونه بوده که بادهایی که می وزیده را در خود با سیستمی خاص به گردش در می آورده و نسیمی خنک را در اختیار مردم قرار می داده است . حال در این شهر کویری باغی زیبا بنا شده است به نام هشت باغ دولت آباد که دارای معماری زیبا و کم نظیری می باشد و از طریق قناتی که در فرسنگ ها از آن واقع شده است آبیاری می شود ، و مانند نگینی سبز رنگ در دل کویر می درخشد و خودنمایی می کند. با هم به بررسی باغ دولت آباد و نیز بلندترین بادگیر جهان بپردازیم.

موقعیت جغرافیایی بادگیر باغ دولت آباد، بلندترین بادگیر جهان

شهر یزد ، که به شهر بادگیر ها نیز معروف است می تواند به شهر دوچرخه ها و یا شهر شیرینی نیز شهرت یابد . این شهر که اولین شهر خشت خام در جهان محسوب می شود دومین شهر تاریخی بعد از ونیز نیز است . شهر یزد مرکز استان یزد است و وسعتی تقریبا برابر با 2397 کیلومتر مربع دارد و از شهر تهران 677 کیلومتر فاصله گرفته است . البته اگر از این شهر به سمت شمال حرکت کنیم به شهرستان اردکان خواهیم رسید و در صورتی که به جهت شرقی آن برویم بافق را خواهیم دید . در جنوب آن شهرستان تفت و در غرب آن استان اصفهان قرار گرفته است . یزد در یک دره ی وسیع خشک قرار گرفته است و در اطراف آن می توان رشته کوه های خرانق و شیر کوه را مشاهده کرد . این شهر بر روی کمربند خشک جهانی قرار گرفته است ، به همین دلیل هم دارای تابستان هایی گرم ، خشک و طولانی بوده و زمستان هایی سرد و نسبتا مرطوب دارد . این شهر با وجود گرمای زیاد شهری زنده و پر جنب و جوش است . شهر یزد آثار هنری و اصیلی نیز دارد از جمله صنایع دستی آن که دارای شهرت جهانی بود زیرا کیفیت بالایی داشت . آثار هنری و همچنین معماری در آن دارای ظرافت های بی نظیری است .

باغ زیبای عمارت هشت باغ دولت آباد

باغ دولت آباد در دوران قاجاریه به دروازه چهار منار متصل بوده است اما در واقع خارج شهر قرار داشت . با گذشت زمان و افزایش جمعیت و همچنین ساخت و ساز در اطراف این منطقه ، امروزه به گونه ای بافت شهری اطراف این عمارت را پر کرده است . بخصوص در دوران پهلوی ای ساخت های شهری افزایش بیشتری یافت . هم اکنون به گونه ای این باغ در مرکز شهر قرار گرفته است که مانند نگین سبز رنگی بر انگشتری می درخشد . این مجموعه در خیابان شهید رجایی واقع شده است ، البته خیابان دیگری نیز که در بلوار دولت آباد است به آن منتهی می شود اما ورودی آن در دست مرمت می باشد و تنها رفت و آمد از در اصلی صورت می گیرد . امروزه به گونه ای است که در بدو ورود باید از یک هشتی بزرگ عبور کنید که در این مکان صنایع دستی از جمله سفال را به فروش می رسانند . زمانی که به فضای داخلی باغ وارد می شوید اگر باغ فین کاشان را دیده باشید شاید بتوانید اندکی شباهت مابین این دو بیابید .

تاریخچه باغ دولت آباد و بلندترین بادگیر جهان

این باغ از جمله باغ های بزرگ و زیبای کشورمان ایران است که در سال 1160 هجری قمری یعنی در دوران زندیه بنا شده است، البته در کتب تاریخی قدیمی مانند کتاب یادگارهای شهر یزد نوشته ی ایرج افشار به تعداد ( حدودا 30 باغ ) زیادی باغ های زیبا و بزرگ که در این منطقه ساخته شده بوده است اشاراتی شده که امروزه و با گذر زمان آثاری از آن ها نمی بینیم .در باغ دولت آباد زیبا، بلندترین بادگیر جهان با ارتفاع 33 متر خودنمایی می کند . این بادگیر بلندترین بادگیر جهان است که تاکنون شناسایی شده است. در زمان قدیم یکی از خان های بزرگ ساکن این منطقه به نام محمد تقی خان که به خان بزرگ نیز مشهور بوده است و سرسلسله خاندان خوانین بوده این باغ بزرگ و آبادانی های بسیاری در این منطقه را ساخته است . این فرد مردی بسیار مقتدر و کاردان بوده است ، وی در آن دوران ابتدا یک قنات به نام قنات دولت آباد ایجاد کرد و سپس با هدایت آب این قنات به سمت مورد نظرش باغ دولت آباد را ساخت و با استفتده از آب این قنات آن باغ را آبیاری و آباد ساخت . این قنات قدیمی و بزرگ قدمتی دویست ساله دارد و به گونه ای ساخته شده است که 5 قنات را شامل می شود .
این بنا عمری حدودا 260 ساله دارد که مامن بسیاری از حاکمان وقت از جمله شاهرخ میرزا و کریم خان زند بوده است . البته این بنای زیبا باید در اختیار نوادگان محمد تقی خان که بزرگ خاندان رحیمی بود قرار می گرفت اما امروزه توسط میراث فرهنگی اداره می شود . در این باغ می توان درختان میوه زیادی از جمله انگور را دید و همچنین در این باغ درختان کاج و سرو و گلهای محمدی و سرخ نیز دیده می شوند . این مجموعه زیبا یادگارهایی از دوران های مختلف ، همچون افشاریه و زندیه را به صورتهای مختلفی در خود جای داده است . مانند : ساختمان هشتی و بادگیر عمارت هشت باغ دولت آباد ، عمارت سردر ، عمارت بهشت آیین و تالار آئینه ، آب انبار دو دهانه ، عمارت تهرانی و باغ ناصر . این باغ که جزو زیباترین باغ های ایران است وسعتی حدود 6.4 هکتار دارد . در زمانی که این باغ احداث شد یعنی زمان محمد تقی خان از سمت شمال به خیابان می رسید که در آن درختان زیاد و انبوهی به چشم می خورد به طوری که از خارج نمی توانستید داخل را ببینید . به همین دلیل به این خیابان هزار درخت می گفتند . این ورودی دارای 4_5 متر عرض و حدود 20 کیلومتر طول داشت و جهت آن به سمت رحیم آباد بود . البته این باغ دارای یک خیابان دیگر 8 کیلومتری در جهت شرقی نیز بود . از سمت غربی این باغ می توانستند به مسیل رودخانه ای که خشک شده بود برسند . البته لازم به ذکر است که در آن دوران باغ در خارج از حصار شهر واقع شده بود . قنات دولت آباد که در واقع عامل آبادانی این باغ است دارای طولی برابر با 60 کیلومتر می باشد که در واقع طولانی ترین و مهم ترین راه آبی ( قنات ) شهر یزد می باشد و آب این قنات از ارتفاعات مهریز سرچشمه می گیرد که در مسیر خود از زمین های زیادی گذشته و آن ها را سیراب می کند . از این آب آسیاب های آبی زیادی نیز که در مسیر آن قرار گرفته اند استفاده می کنند . پس از سیراب کردن این باغ به سمت باغ های اطراف سرازیر می شود و آن ها را نیز سیراب می کند.

مطالبی چند در رابطه با معماری باغ دولت آباد و بلندترین بادگیر جهان

یکی از شاخصه های معماری این بنا بلندترین بادگیر جهان آن است که با ارتفاع 8/33 متر خودنمایی می کند و نام بلندترین بادگیر جهان را عمارت هشت باغ دولت آباد به یدک می کشد . این بادگیر باغ دولت آباد هشت ضلعی است و این شکل خاص آن باعث می شود باد در تمام جهات آن وزیده و به سمت پایین هدایت شود . در داخل ساختمان و درست در زیر بادگیر باغ دولت آباد حوضی تعبیه شده است که وقتی بادی که از بادگیر باغ دولت آباد به داخل می آید بر آب آن می وزد هوای خنکی را متساعد می کند و باعث خنکی فضای اطراف آن می شود . در واقع تلفیق باد با آب همانند کولر عمل میکند وکل فضا از جمله تالار ها و شاه نشین را نیز خنک می سازد . در آن زمان به دلیل داشتن این هوای خنک و لطیف به این ساختمان ، ساختمانه تابستانه می گفتند .

فرم هندسی باغ

بحث تقارن در معماری ایرانی موضوعی است که به آن توجه زیادی می شده است و معمولا در آن زمان بنا ها با دقت خاصی ساخته می شده است و تمام توجه خود را به متقارن بودن بنا معطوف می ساختند . در این باغ نیز این موضوع به خوبی مشاهده می شود . به طوری که اگر سطح باغ را به دو بخش تقسیم کنیم ، این دو بخش دو مستطیل عمود بر هم هستند که در واقع همان باغ بیرونی و باغ اندرونی می باشند . محور تقارن باغ بیرونی یا همان مستطیل بزرگتر در واقع محور اصلی باغ کوچکتر ( اندرونی ) است ، و آب نمایی 194 در 12 متری بر آن منطبق است و همچنین عمارت هشتی را به عمارت سردر متصل می سازد . و در دو طرف محور اصلی به گونه ای درختکاری شده است که از هر طرف عمارت منظره باغ دیده می شود و در عین حال به سمت ساختمان اصلی ما را هدایت می کند . نوع درختکاری و ساخت باغ به گونه ای است که چشم اندازی مستقیم در محور طولی مقابل کوشک را باعث می شود و همچنین پرسپکتیوی ایجاد می کند که دردید ما باغ طولانی تر به نظر آید . همچنین حوض و آب نمای آن همانطور که در پیش از این اشاره کردیم ، بر محور تقارن این دو مستطیل واقع شده سطح باغ را به دو بخش مستطیل شکل تقسیم می کند که باز هم با هم متقارن هستند . کل باغ به گونه ای کرت بندی شده که از الگوی اصلی تبعیت می کند و مانند الگوی اصلی دارای تناسب می باشد . همانطور که گفتیم باغ از دو مستطیل تشکیل شده است که محور تقارن مستطیل کوچکتر ( باغ بهشت آیین ) بر محور باغ بزرگتر عمود است ، در این نقطه یک حوض که به شکل مستطیل است به گونه ای قرار گرفته است که باز هم بر این محور عمود می باشد . محور اصلی طوری در وسط آن قرار می گیرد که آن را به دو مربع مساوی تقسیم می کند . این دو مربع همان کرت های یکسان باغ بهشت آیین هستند .
بر روی محور اصلی تقارن نقشه باغ کوشک اصلی قرار گرفته است . جالب اینجا است که حتی در باغبانی آن نیز قانون تقارن رعایت شده و گل ها و درختان نیز کاملا متقارن کاشته شده اند . شاید تنها نقطه که از این قانون منحرف شده است محور باغ اندرونی نسبت به باغ بیرونی است که انطباق ندارند . این موضوع جای تعمل و بررسی دارد زیرا با توجه به زمان ساخت هر دو که تقریبا در یک زمان بوده کمی تحقیق بیشتری لازم دارد . البته کمی از این موارد بر حسب منابع تاریخی و پلان های قدیمی نتیجه گرفته شده است . زیرا متاسفانه در سال 1370 هجری شمسی قسمت بزرگی از باغ بهشت آیین به دلیل ساختن خیابان بزرگی در شمال باغ تخریب شده است.

طراحی باغ دولت آباد

به طور کلی باغ های ایرانی به دلیل داشتن طراحی های خاص بسیار مورد توجه هستند زیرا طوری ساخته شده اند که تقریبا تمامی اصول در آن ها به گونه ای رعایت شده که جالب و جای بررسی دارند . این باغ و طراحی آن نیز در واقع یکی از اصیل ترین ها در نوع خود می باشد . این باغ به دو قسمت مستطیلی شکل که بر هم عمود هستند با ابعاد 116 در 274 متر و 104 در 278 متر ساخته شده است . همانطور که گفتیم محور تقارن مستطیل بزرگتر یا همان محور اصلی باغ در جهت شمال غربی به جنوب غربی قرار گرفته است . البته این خط محوری نسبت به محور اصلی غرب به شرق دارای زاویه 30 درجه است . محیط این مستطیل در واقع باغ اندرونی است که باغ خصوصی و خانوادگی بوده است . مستطیل کوچکتر که عمود بر این باغ است در سمت شمال واقع شده است و محیط آن محدوده ی باغ بیرونی است و در واقع همان باغ بهشت آیین می باشد . و در آن تشریفات حکومتی و پذیرایی از سران و همچنین مراسم ها و مسابقات ورزشی برگذار می شده است.

عناصر و اجزای باغ

پس از ساخت قنات دولت آباد و در واقع پس از تامین آب خوب برای منطقه باغ ها در آن حوالی رونق گرفتند که باغ دولت آباد هم یکی از مهمترین آن ها است . همچنین در این محدوده عمارت های زیادی از جمله عمارت بهشت آیین ، تالار آیینه ، عمارت سردر ، عمارت تهرانی ، عمارت سردر شمالی که به باغ بهشت آیین مربوط است ، عمارت هشتی یا همان عمارت بادگیر باغ دولت آباد، بلندترین بادگیر جهان و تالار طنبی ساخته شدند . همینطور اصطبلی بزرگ که دارای شترخانه بود و غلام خانه در غرب این باغ و در کنار مسب رودخانه خشک ساخته شده اند .در واقع باغ دولت آباد دارای چهار بنای اصلی بوده است . که سه بخش آن به نام های تالار طنبی ، هشتی و سردر هنوز پابرجا مانده است . اما در طول زمان و به دلایل مختلف بقیه ساختمان حتی عرصه آن ها از بین رفته اند . البته بخشی از اتاق های زمستانی نیز هنوز وجود دارد .
این بناها که در بالا نام بردیم به گونه ای جزو بنا های اصلی محسوب می شده ، اما بنا های فرعی و در واقع خدماتی نیز در این باغ وجود داشته است که در ضلع شرقی واقع شده بودند ، از آن جمله می توان به شربت خانه ، آبدارخانه ، تاسیسات چاه و منبع آب با گاورو ( در زمان کم آبی از این مورد برای پر کردن حوض ها استفاده می شده است ) ، آشپزخانه اشاره کرد .البته جالب است بدانید که کلیه بناهای ساخته شده در این مجموعه هر کدام به نوعی دارای مشخصات و معماری خاصی بوده است . به طور مثال عمارت هشتی که در واقع همان کوشک اصلی باغ است و بادگیر باغ دولت آباد معروف و عظیم ( با ارتفاع 33 متر و 80 سانتیمتر ) در آن قرار دارد ، دارای سه اتاق بزرگ و یک حوض خانه است که یک حوض مرمرین یکپارچه در وسط آن قرار گرفته و طرح آن شباهت زیادی به سایر کوشک های ایرانی دارد ، دارای طبقه فوقانی و یک تالار و همچنین صفه و منظر می باشد . این عمارت هشتی در انتهای محور اصلی باغ قرار گرفته است و در واقع به دیوار جنوبی متصل می باشد . اگر به جهت غربی عمارت هشتی بادگیر باغ دولت آباد، بلندترین بادگیر جهان نظری بیاندازیم یک عمارت بزرگ و مجلل ( عمارت طنبی ) که دارای بادگیر مربع شکل است را خواهیم دید . این عمارت رو به باغ است . در زیر تالار طنبی زیرزمینی بزرگ و بسیار پایین ساخته شده است که از طریق دو پله راست به باغ راه میابد و از سمت جنوبی نیز به وسیله ی راهرویی به محوطه زیر بادگیر باغ دولت آباد می رسد . در دو طرف این تالار یعنی تالار طنبی تالار های صفه ها و شبستان هایی در یک طبقه قرار گرفته اند که در ها و روزن های آن ها به تالار طنبی باز می شوند . اصلی ترین عمارت باغ بهشت آیین عمارت سردر عمارت هشت باغ دولت آباد نام دارد که در واقع همچون مرزی بین باغ اندرونی و بیرونی است . عمارت سر در دو طبقه بوده که زیر خان آن دارای یک اتاق بزرگ به سمت شرق و یک سردر ، هشتی و همچنین چند اتاق کوچک به سمت های شمال و جنوب می باشد .

گونه شناسی باغ

باغ عمارت هشت باغ دولت آباد را از لحاظ مختلف می توان بررسی کرد بطور مثال از دید گونه شناسی کالبدی ، باغ دولت آباد از نوع باغ حیاط بشمار می آید زیرا که عمارت آن در اطراف باغ بنا شده است که از مشابه آن در ایران می توان به باغ هفت تنان در شیراز و نارنجستان قوام اشاره کرد . باغ دولت آباد در واقع از لحاظ عملکرد یک باغ سکونتگاهی _ حکومتی می باشد . زیرا در باغ بیرونی از انواع تشریفات حکومتی تا انجام مراسم و مسابقات ورزشی انجام می شده است . همچنین در این محل به امور شهری نیز رسیدگی می شده است . اما باغ اندرونی بخش خصوصی باغ محسوب می شده که باغ هایی که در این بین قرار دارند به نوعی این دو بخش را از هم جدا ساخته اند . حتی در گذشته یک دربان در این مکان جای داشته است.

آبیاری باغ و شیوه اجرای آن

کل آبی که برای مصارف مختلف به سمت باغ دولت آباد می رود از همان قنات دولت آباد است ، البته در مواقع کم آبی و یا خشکسالی این آب از طریق یک چاه و منبع آب با گورو ( گاورو امروزی ) که در بخش شرقی آن در کنا بخش خدمات قرار دارد تامین می شود . در زمان اضطراری نیز از آب ذخیره شده در آب انبار استفاده می شده است .قنات دولت آباد که منبع تامین آب باغ است در واقع یک قنات وقفی می باشد . و در وقف نامه ی آن آمده است که هیچ کس حق ندارد تا قبل از گذشتن آب از باغ در آن دخل و تصرفی داشته باشد . حتی برای آبیاری یک وجب زمین . مگر در مواقع خاص که باز هم اختیار آن در دست متولی خواهد بود . سبک معماری مسیر آب در این باغ به گونه ای است که انگار با آن بازی شده تا در حد امکان زیباتر به نظر آید ، مثلا در مکان هایی آب را به زیر زمین هدایت کرده و دوباره آن را به سطح آورده است . شروع آن هم از حوض مرمرین زیر بادگیر باغ دولت آباد، بلندترین بادگیر جهان است و سپس از آن جا به حوض دیگری در وسط عمارت می رود و سپس در مسیر خود به سمت سه حوض دیگر که در سه شاه نشین قرار دارند سرریز می شود ، این سه حوض هر سه مستطیل شکل هستند . در مسیر این آب برای زیبا تر شدن آن ودر مقابل ارسی اتاق ها سه برآمدگی کوچک به نام سینه کبکی وجود دارد که از سنگ مرمر هستند و در مسیر حرکت آب موج ایجاد می کنند . این امواج مصنوعی حجم آب را در نظر بیننده دو برابر نشان می دهد . سیستم آن بدینگونه است که آب روان از هر سینه کبکی به یک حوض کوچک می ریزد که به نام کلگی خوانده می شود . و سپس از آن جا به سمت آب نمای بزرگ باغ می رود . این آب نمای بزرگ بر روی محور اصلی باغ قرار گرفته است و ابعادی برابر با ارتفاع بادگیر باغ دولت آباد، بلندترین بادگیر جهان دارد و تصویر آن را به طور کامل در خود جای داده و منعکس می کند . البته در گذشته آبی که وارد آب نما می شد در آبگردانی جریان می یافت که زیبایی آن را دو چندان می کرد اما متاسفانه امروزه این آبگردان از بین رفته است . سپس آب از داخل این آبگردان به سمت یک استخر در شمال عمارت جاری می شد ، البته مسیر حرکت آن از زیر عمارت سردر تعبیه شده بود . این استخ بزرگ 12ضلعی در باغ بهشت آیین قرار دارد ، سپس آب از این استخر به سمت سه استخر دیگر که در سه جهت دیگر قرار دارند سرازیر می شد ( شکل این سه استخر هم مستطیل می باشد ) . پس از این گردش آب در باغ ، حال به سمت خیابان وآبادی های اطراف برای مصارف مختلف از جمله کشاورزی جریان می یابد . با این سبک و با گذشتن آب از زیر زمین هم درختان سیراب می شوند و هم با گردش از این مسیر بیرونی و حوض ها واستخرها زیبایی باغ دو چندان شده و هوای این منطقه از کویر را تلطیف می کند . در واقع نظام آبیاری باغ به سه بخش : 1- مسیر نمایان حرکت آب ، 2 مسیر پنهان حرکت آب و 3 حوض و آب نما ها تقسیم می شود .در کتاب جامع جعفری از زبان عالم ربانی آقای سید احمد اردکانی در مورد قنات دولت آباد چنین آمده است که :
تخمینا معادل پانصد درب باغ و مساوی دو هزار جریب زمین از آن آب شاداب است . منبع و مظهر آن هر دو در بلوک مهریجرد است و در ساحت نه فرسنگ زمین قمری به جهت آن آب حفر فرموده از بلوک مهریجرد به حوالی ولایت کشانیدند و در حومه شهر به زراعت رسانیدند و آسیابی در قریه محمد آباد چاهوک که واسطه میان مهریجرد وشهرت بنا فرموده ، از آن آب دایر ساختند بالجمله بنای قنات مزبور بر چهار رشته قنات است . رشته اول قنات مسمی به باقر آباد است که در اصل مرغابی بود و بعد از انتقال به نواب جنت ماب خان مقفور سعید آبی بر روی کارش آمد . رشته دوم قنات مسمی به مهدی آباد است . رشته سیم قنات مسمی به ... رشته چهارم نصفه از قنات قدیمه بغدادآباد است که منتقل به خود فرموده .و این چها رشته قنات روی هم مسمی به قنات دولت آباد ساخت از ساحت مهریجرد به عرصه حومه شهر چنان که مستور گشت ، جاری گردانیده و در موضع آب شاهی ربع از قنات دولت آباد مفروض نموده و به اولاد فرخنده نهاد خود بخشیده اند و سه ربع دیگر را به حومه آورده ربعی از آن سه ربع را به ضمیمه ی باغ دولت آباد که نیز از ابنیه آن بزرگوار است با اراضی تابعه باغ مزبور وقف بر چهارده معصوم فرمودند که متولی شرعی آن ( نام متولی از نسخه خطی زدوده شده است ) . مولف جامع جعفری پس از این به نقل از متن وقف نامه پرداخته و سپس امارت را توسیف کرده است و در تلخیص باغ به دین صورت آورده است که: یکی دیگر از بناهای نزهت انتمای آن بزرگوار عمارت هشت باغ دولت آباد است که متصل به دروازه 4 منار و خارج شهر واقع است و از آب قنات دولت آباد مشروب می شود . فضای باغ به حسب طول به بسط ... طرح ریزی کرده اند ... حیاض حوض خانه ها هشتی طرحش ... آب حوض فلک را ... بر باد داده و اعجوبه باد گیر عیوق طرحش ... راه آمد و شد با کیوان گشاهد ... مقابل آن عمارت در سمت غربی که به دایت باغ است . طرح عمارت دیگر ریخته اند . بیشترین آبادانی و دل گشایی عمارت هشت باغ دولت آباد در زمان خان بزرگ بوده است و پس از محمد تقی خان به سمت ویرانی رفت هر چند که دوباره مرمت شد اما به زیباییی زمان خان بزرگ هیچ گاه نرسید . با این وجود همچنان باغ دولت آباد در میان کویر مانند نگینی سبز می درخشد و دل هر مسافری را شاد می نماید.