بررسی مضرات و فواید کرونا برای موزه ها

ایسنا/ بخاطر شیوع جهانی ویروس کرونا و شرایط پیش آمده، در این مقاله سعی شده تا مضرات و فواید کرونا برای موزه ها مورد بررسی قرار بگیرند.

کرونا با موزه ها چه کرد؟

هر چند بعد از گذشت حدود 20 روز از آغاز شیوع کرونا در کشور و با مطرح شدن درخواست های متعدد از سوی موزه داران و برخی مسئولان موزه ای، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در 20 اسفند در نامه ای با قید «آنی – حائز اهمیت» دستور «تعطیلی موزه ها، کاخ موزه ها و اماکن تاریخی و فرهنگی در تعطیلات نوروز 99» را صادر کرد. اما قطعا در این شرایط نمی توان تعطیلی موزه ها را عاملی برای بی توجهی به علاقمندان این حوزه دانست. چون دست کم موزه داران تلاش کردند تا در صفحات مجازی خود نه تنها بخشی از فضای موزه ای که خود در آن فعالیت دارند را معرفی کنند، از سوی دیگر تلاش کردند با انجام گپ و گفت های آنلاین در فضای مجازی و بیشتر اینستاگرام با هم صنفی های خود که دستی بر آتش دارند، مضرات و فواید کرونا برای موزه ها را بررسی کنند. جبرییل نوکنده، مدیر کل موزه ملی ایران یکی از میهمانان صفحه «فرهنگ موزه» در اینستاگرام بود که در مقابل رضا دبیری نژاد به بیان مضرات و فواید کرونا برای موزه ها پرداخت. البته او به مکالماتی که با برخی از همتایانش در دیگر موزه های دنیا داشته نیز اشاره می کند که از آنها به عنوان به دست آوردن تجربه یاد می کند.

آسمان جهان موزه داری دنیا مانند آسمان موزه داری ایران است

نوکنده نخست به بررسی هایی که از مضرات و فواید کرونا برای موزه ها داشته، اشاره می کند و می گوید: آسمان جهان موزه داری دنیا درست مشابه آسمان موزه داری در ایران است. مساله این است که در ایران تا قبل از مطرح شدن بحران کرونا، هیچگاه تجربه ای از مقابله با یک ویروس نداشته ایم. در حالیکه چین در سال 2003 اقداماتی برای مقابله با بیماری مانند سارس انجام داده بود. او از آغاز تعطیلی برخی موزه های دنیا برای مقابله با ویروس کرونا می گوید: «موزه های چین در 25 فوریه رسما تعطیل شدند و زمان فعالیت دوباره را «تا اطلاع ثانوی» اعلام کردند. کره جنوبی موزه های خود را 25 فوریه و با تاکید بر «تا اطلاع ثانوی» تعطیل کرد. کشور ژاپن موزه های خود را 21 فوریه تعطیل و اعلام کرد که همه نمایشگاه های موزه ای نیز کنسل شده اند و در زمان دیگری باز می شوند. موزه های بزرگ مصر فقط در وبسایت خود تاکید کرده بودند «موزه ها تعطیل هستند» و حتی افتتاح موزه رسمی 100 هزار ویترینی خود را تا سال 2023 به تعویق انداختند.» وی در ادامه از نوع رفتار مدیران موزه ای کشورهای دیگر مانند انگلیس، آفریقای جنوبی، استرالیا و ترکیه می گوید که برخی با ایجاد هشتگ ِ «#در_خانه_بمانید» مردم را برای این کار ترغیب می کنند و حتی برخی از موزه ها از راه های ارتباطی جدیدی بین مخاطبان و موزه ها خبر می دهند. نوکنده با تاکید بر اینکه در بررسی هایش از 20 موزه دنیا در پنج قاره جهان به این نتیجه رسیده که همه موزه ها نمی دانند چه زمانی فعالیت خود را از سر می گیرند، ادامه می دهد: در عین حال همه آنها پیشنهاد می کنند که مخاطبانشان ارتباط خود را از طریق فضای مجازی با موزه قطع نکنند، هر چند همگی از اینکه بازدیدکنندگان سنتی خود را از دست داده اند در شوک هستند. او اما به جلوتر بودن موزه هایی اشاره می کند که زیرساخت های اینترنتی را در گذشته قوی کرده اند و اکنون جلوتر از بقیه در حال فعالیت هستند. وی با اشاره به زمان ثبت شدن وجود این ویروس در کشور، از تلاش موزه ملی ایران برای پیدا کردن یک راه حل جدید خبر می دهد و می گوید: نخست فکر کردیم اقدامات اولیه را انجام دهیم، با استفاده از تب سنج، فضای بازدید را چک کنیم، سرویس های بهداشتی دو گروه کارکنان و بازدیدکنندگان موزه ها را جدا کنیم و برای کارکنان موزه وسایل بهداشتی مورد نیاز را تامین کنیم و به بازدیدکنندگان آموزش دهیم که فاصله محیطی خود را رعایت کنند. از سوی دیگر نگران امنیت آثار تاریخی نیز بودیم. نوکنده همچنین از پیگیری هایش با کارشناسان پژوهشکده حفاظت و مرمت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری خبر می دهد تا تاثیر ویروس و نحوه ی پاکسازی آن از روی آثار تاریخی را بررسی کنند.

از جهش 80 ساله تولید محتوا تا اقدامات پژوهشی کارکنان موزه ها

مدیر کل موزه ملی ایران اما در ادامه بحث مضرات و فواید کرونا برای موزه ها از مشورت های جمعی با موزه داران دیگر خبر می دهد که به مروربه یک کار جمعی منجر شد، همدلی که بین موزه های کشور در 13 روز نخست فروردین ایجاد شد عاملی بود تا 13 موزه کنارهم قرار بگیرند، هرچند بازدیدها به صورت سنتی انجام نمی شدند. وی در بخش دیگری از صحبت هایش با اشاره به تهیه 40 فیلم از موزه ملی برای بارگذاری در سایت آپارات اشاره می کند و از وضعیت نمایشگاه های مختلف برگزار شده در موزه ملی ایران می گوید که قرار بر نمایش آنلاین این نمایشگاه ها توسط یک اپلیکیشن جدید شد. وی همچین از برنامه ریزی برای فعالیت کارمندان موزه ملی به صورت دورکاری خبر می دهد و می گوید: کارکنان پژوهشی ماموریت گرفتند تا به طور متوسط هر روز پنج اثر را در قالب یک کار دیجیتال معرفی کنند و از طریق ایمیل در اختیار موزه قرار دهند. او با تاکید بر اینکه مدیران تالارهای مختلف موزه در مدت زمان تعطیلی موزه، موظف به بازدیدهای مستمر از تالارهای مختلف شدند، ادامه می دهد: از سوی دیگر آن ها موظف شدند تا زیرنویس آثار تاریخی را چک و مشکلات موجود را برطرف کنند. مدیر کل موزه ملی ایران با تاکید بر اینکه زیرساخت های سایبری موزه های کشور ضعیف هستند، ادامه می دهد: امیدواریم کرونا بهانه ای باشد تا ما زودتر بتوانیم با زبان فضای مجازی آشنا شویم. چون اگر بخواهیم موزه ها را از نظر تولید محتوا به قبل و بعد از کرونا تقسیم کنیم، جهش تولید محتوا به اندازه ی بیش از 80 سال گذشته می رسد.

ضرر نمایشگاه های موزه ای دنیا از کرونا

او در بخش دیگری از صحبت هایش با اشاره به برنامه ریزی هایی که این موزه برای برگزاری نمایشگاه های مختلف در طول امسال داشت، می گوید: برگزاری نمایشگاه ایران در چین به سال 2021 منتقل شد. همچنین، قرار بود یک نمایشگاه از آلمان به موزه ملی بیاید که به سال 2021 منتقل شد و نمایشگاه دیگری به طور کامل فعلا کنسل شد. وی با اشاره به اینکه متاسفانه نمایشگاه های موزه ای در این حوزه بسیار ضرر کردند، این ضرر را حتی در سطح بین المللی تعمیم می دهد.

باید یک پروتکل بهداشتی رسمی برای موزه ها تدوین شود

او اما درباره بودن یا نبودن پروتکل های بهداشتی برای موزه های دنیا نیز بیشترین درصد وجود این نوع پروتکل ها را به شرایط کنونی کرونا در دنیا تعمیم داد و افزود: اکنون اکثر کشورهای دنیا در حال تجربه جدیدی هستند. هنوز در وبسایت هیچ موزه ای راهکاری برای نوع بازدید از موزه ها در پساکرونا مطرح نشده است، هر چند اکثر موزه ها در حال بررسی هستند، اما چیزی به صورت مشخص منتشر نشده است. به گفته وی شاید به همین دلیل نیز ساده ترین راه یعنی تعطیلی موزه ها در مواجه با این بحران اجرایی شده است. نوکنده قرار گرفتن موزه ها در لیست مشاغل پر خطر را خود مساله ای می داند که باید به آن توجه کرد و ادامه می دهد: از سوی دیگر در بحث بهداشت کارکنان نیازمند تدبیر هستیم، هرچند قدری در این حوزه ابهام داریم و واضح نیست که باید چطور با آن برخورد کنیم. او در ادامه از لزوم تدوین یک پروتکل رسمی برای موزه ها صحبت می کند و می گوید: نخست باید ببینیم با کدام رفتار موزه می تواند یک دوره آرامش جدید را طی کند و اجازه دهد چه تعداد بازدیدکننده، کدام شی را ببینند و آیا باید رفتار متفاوتی با آثار تاریخی دارای مواد آلی داشت و اصلا صحبت در زمان حضور در کنار برخی از آثار تاریخی چه تاثیری روی آثار می تواند داشته باشد.

اگر موزه ها باز شوند، باید چه کار کرد؟

وی اما به لزوم استقرار یک کارمند بهداشت در هر موزه در صورت بازگشایی مجدد موزه ها تاکید می کند و ادامه می دهد: به جز فاصله گذاری در موزه ها، باید همه بازدیدکنندگان نیز از نظر سلامت بررسی شوند تا از یک سو کمترین خطر برای بازدید کنندگان دیگر وجود داشته باشد و از سوی دیگر احتمال هر نوع تاثیری روی آثار تاریخی از بین برود. او با تاکید بر اینکه انجام هر کدام از این رفتارها در موزه تا زمان برگشت به شرایط عادی، نیازمند مسئولانه برخورد کردن همه افراد است، می افزاید: اگر قرار باشد پایان اردیبهشت موزه ها باز باشد باید برای احتیاط چند پروتکل انضباطی و بهداشتی تعبیه کرد. حتی شاید نیاز باشد تا مسیر بازدید در سالن های موزه را محدود کرد. انجام این کارها با تمرین امکانپذیر است. به اعتقاد نوکنده، آموزش مهمترین مساله ای است که باید به آن توجه کرد که برای انجام آن نیز نیاز به یک کار جمعی است.

کارهای نکرده موزه ملی را در زمان کرونا انجام می دهیم

او با بیان اینکه کارهای مغفول نکرده ای در موزه ها هستند که باید به نتیجه برسند، ادامه می دهد: با آغاز این شرایط فکر کردیم می توانیم کاتالوگ آنلاین تمام سه هزار اثر تاریخی نمایش داده شده در موزه را تا پایان ماه می قابل دسترس کنیم. وی با بیان اینکه همتایان موزه ای در دیگر کشورها، در دیجیتال سازی موزه ها و ثبت خاطرات موزه ای پیشقدم هستند، ادامه می دهد: در این زمان می توانیم گردآوری اطلاعات قدیمی از موزه ها را انجام دهیم. با این کار می توانیم بزرگترین خدمت را به خودمان و موزه ها داشته باشیم. اینکه در طول این سال ها چکار کرده ایم یک خودسنجی است. این اطلاعات باید در اختیار موزه باشد، من جز آن افرادی هستم که معتقدم این موارد باید مکتوب شوند، هر چند اگر در آرشیو محرمانه موزه قرار بگیرند. او آشنایی آیندگان با رفتار امروز متولیان موزه ای در مواجهه با بحران کرونا را نمونه ای از این آرشیو می داند که باید نسبت به جمع آوری آن اقدام کرد و می گوید: 50 سال بعد اگر کسی آرشیو را دید و با تجربه امروز موزه داران آشنا شد، ما به حفاظت از آثار تاریخی کمک کرده ایم.

ضررهای اقتصادی کرونا بر موزه ها

نوکنده با اشاره به درآمد موزه ملی ایران در اسفند 1397 و فروردین و اردیبهشت 1398 که به مبلغی معادل یک میلیارد و 100 میلیون رسیده بود، می گوید: در حال حاضر گام های نخست برای بازگرداندن درآمد موزه ها به آن ها انجام شده است. امسال نیز پیش بینی درآمد را تا حدود دو میلیارد داشتیم اما، متاسفانه این فرصت اقتصادی از دست رفت و در واقع اقتصاد فرهنگی کشور با ضرر مواجه شده است. او با اشاره به ضرری که به موزه های خصوصی وارد شده، ادامه می دهد: موزه ملی ایران نیز بیش از یک میلیارد در این دوران ضرر کرد.

برگزاری نمایشگاه پساکرونا از موزه ها

نوکنده اما به تاثیر مثبت این دوران بر موزه ها نیز اشاره می کند و می گوید: معتقدم شاید نیاز باشد که در پساکرونا نمایشگاهی برگزار کنیم و حال موزه ها را در این زمان به نمایش بگذاریم. می توانیم از امروز داده ها و یافته هایمان را جمع آوری کرده و آن ها را ارزیابی کنیم. او با تاکید بر اینکه بی شک رفتارهای امروز در موزه ها برای آیندگان یک تجربه محسوب می شود، ادامه می دهد: باید مستندات را جمع آوری کنیم و نمایشگاهی موزه ای حتی به صورت دیجیتال فراهم آوریم. مستندات مهم و تاثیرگذارند.

در رفتارهای موزه ای بازنگری کنیم

او با بیان اینکه کرونا موزه ها را تحدید کرده بگونه ای که بازدیدکنندگان خود را به صورت فیزیکی از دست داده، می گوید: به نظر می رسد یک فرصت برای موزه ها فراهم شده و باید به صورت جدی آن را در نظر بگیریم، فضای مجازی و موزها باید با سرعت این عقب افتادگی را جبران کنند. وی با تاکید بر اینکه موزه ها هنوز فرصت تولید محتوا را دارند، ادامه می دهد: در این شرایط می توانیم برخی تابوها را بشکنیم، رفتارهای گذشته به صورت سنتی انجام می شد، اما اکنون می توانیم نسبت به حضور پژوهشگران در فضای مخازن موزه ای و قوانین بازنگری هایی انجام دهیم. او شرایط کنونی را برای موزه یک فرصت می داند و ادامه می دهد: موزه ها متوجه شدند که باید در رفتارهایشان بازنگری کنند، کرونا فرصتی ایجاد کرد تا موزه ها از روزمرگی درآیند و برنامه ریزی و چشم انداز درستی را پیش بینی کنند.

موزه ها را یک مرکز اداری نبینید

در این صحبت ها یکی از مهمترین بحث های مطرح شده، تعطیلی «یک سوم موزه های جهان برای همیشه» بود، بنابراین شاید پاسخ به پرسش «کرونا با موزه ها چه کرد؟» دامون منزوی، عضو هیئت اجرایی موزه های پول قابل تامل باشد. او می گوید: پس از تعطیلی گسترده موزه ها که از کشور چین آغاز شد و به کره جنوبی، ژاپن، ایتالیا، لهستان و سپس به ایران رسید، موزه ها نیز به طور کامل تعطیل شدند. هر چند به نظر می رسد حتی پس از رفع بحران کرونا، نیز بیش از یک سوم موزه های جهان نتوانند به جریان فعالیت خود برگردند. البته که این بحران بیشتر موزه هایی را شامل می شود که بودجه آنها محلی است و به دولت وابسته نیستند. وی تعدیل نیرو را از دیگر تبعات کرونا برای موزه های دنیا می داند و ادامه می دهد: واکنش تاخیری ایران برای تعطیل کردن موزه ها و اینکه تنها با عنوان یک مرکز اداری به موزه ها نگاه نکنند، برای برخی دیگر از کشورهای جهان نیز رخ داد. برخی کشورها نتوانستند شوک کرونا را جدی بگیرند و نخست باور نمی کردند مسئله تهدید سلامتی و در ادامه تعطیلی تا این حد جدی باشد، تا با جدی تر شدن اتفاق، آن موزه ها نیز تعطیل شدند. او تعطیل شدن موزه ها به دنبال بحران کرونا را نتیجه اقدامات برخی موزه داران و فشار رسانه ها می داند و با بیان اینکه متاسفانه در کشور موزه ها اصلا دیده نمی شوند و کسی به فکر نبود که باید برای تعطیلی آنها نیز فکری کرد، می افزاید: این در حالی است که وزارت ارشاد به سرعت دستور تعطیلی سینماها و مراکز فرهنگی تحت مدیریتش را داد، وزارت میراث فرهنگی تا روزهای آخر موزه داران را در وضعیت بلاتکلیفی قرار داد. تا جایی که حتی طبق روال سال های قبل برای برخی موزه ها ساعت کار در نوروز نیز مشخص شد.

از نبود انجمن صنفی موزه داران تا ضعف در روابط عمومی

این عضو هیئت اجرایی موزه های پول در ادامه به بیان برخی ضعف های موجود در حوزه موزه ای کشور پرداخت. او برخوردار نبودن موزه ها از انجمن صنفی و تصمیمات جمعی و شناخت نداشتن مناسب وزارتخانه از موزه و تعریف دقیق آن را از معضلات اصلی موزه ها در ایران می داند و می گوید: متاسفانه در ایران فکر می کنند وظیفه موزه فقط نمایش آثار است. در حالیکه بخش ویترینی موزه که آن هم به صورتی ضعیف در ایران ارائه می شود، کم اهمیت تر از جمع آوری، پژوهش و آموزش در فضای موزه است. به اعتقاد منزوی، علاوه بر اینکه کرونا نشان داد موزه های ایران در زمینه ارتباط با مخاطب ضعف دارند، همچنین مشخص کرد که از چه میزان ظرفیت های قابل توجه در زمینه آنلاین برای موزه ها برخوردار است. وی تاکید کرد: ضعف روابط عمومی از مهمترین مشکلات موزه ها در ایران است. او ضعف روابط عمومی در موزه های ایران را عاملی می داند که باعث شده از انواع روش هایی که موزه های دنیا در دنیای آنلاین استفاده می کنند، هیچ استفاده ای نشود و بیان می کند: این در حالی است که این روش ها، حتی بعد از پایان کرونا هم می توانند مفید باشند و از آسیب پذیری موزه ها کم کنند. به گفته این موزه دار، در وضعیت فعلی باید نخست تعداد، ظرفیت ها و کارکردهای موزه های کشور را بهتر شناخت و طبقه بندی کرد و در ادامه با داشتن انجمن صنفی به یک برنامه ریزی دقیق برای نحوه کمک های مالی، پژوهشی رسید و مسیرهای جدیدتری برای موزه ها باز کرد.

لزوم برنامه ریزی دقیق برای آینده موزه ها

گلناز گلصباحی، عضو هیات اجرایی شورای بین المللی موزه ها نخست از برگزاری یک نظرسنجی توسط 41 کشور، خبر می دهد. نظرسنجی که در آن از موزه داران خواسته شده تا درباره تعداد کارکنان تعدیلی، برنامه های آینده شان برای دوران بعد از کرونا، نحوه استفاده از فضای مجازی به سوالات پاسخ دهند. وی به نتایج این نظر سنجی نیز اشاره می کند که نشان داده «موزه ها در عین اینکه در این روزها تحت فشارند، اما در جذب مخاطب در فضای مجازی نسبتا خلاقانه رفتار کرده اند.» او با تاکید بر اینکه نخست باید برآوردی از مشکلات و خسارات هایی که در این مدت زمان به موزه ها وارد شده، انجام شود و براساس میزان امکانات و حمایتی که توسط دیگر ارگان ها انجام می شود برنامه ریزی جامع و دقیقی برای آینده صورت گیرد، ارتقای سطح کمی و کیفی سواد از فضای مجازی و دنیای آنلاین را یک ضرورت انکارناپذیر برای موزه داران و فعالان این حوزه می داند.

روایت گری در موزه ها در دوران کرونا

پژمان نوروزی، طراح موزه هر چند از قطع ارتباط مردم با موزه ها ابراز نگرانی می کند، اما به قصه تراپیوستگی موزه ها و ارتباط بین آن ها اشاره می کند، اما نقش روایت گری موزه ها در فضای مجازی در این شرایط را بسیار مهم می داند. او ادامه می دهد: بیش و پیش از ارائه اطلاعات، ایده پردازی و تسلط به داده های شی برای روایت مهم است. اکنون که می خواهیم موزه ها را از ساختار فیزیکی بیرون بکشیم و به یک اتفاق تبدیل کنیم، دچار این چالش روایت گری می شویم. وی داستان کرونا را لحظه بزنگاه تاریخ می داند و ادامه می دهد: در مدیا فضای مجازی، حضور فیزیکی بازدید کننده، جو و اتمسفر موزه مانند نورپردازی، اندازه آثار را نداریم. نمی توانیم از کلمات استفاده کنیم و بگوییم عجب شی دلنشین و یا چه پرابهت، بنابراین باید بتوانیم به نوعی این را نشان دهیم. نوروزی معتقد است: زمانیکه روایت را از فضای موزه بیرون می آوریم و در فضای مجازی و دوبعدی می بریم، درک سه بعدی به دوبعدی تبدیل شده است، بنابراین روایت باید یک ارزش را تولید کند. محدودیت باید به گونه ای پوشش داده شود و چیزی دیگر را به نمایش در آورد. در این شرایط باید دقت و ظرافت در این روش از روایت گری حرف اول را بزند، چون ممکن است به شی جفا کنیم.