جزیره هرمز و روایت داستان قلعه پرتغالی ها

امروز که خلیج فارس و جزیره هرمز در مرکز توجه گردشگران و مسئولین گردشگری استانی و کشوری قرار گرفته، فرصت خوبی است تا تاریخ و فرهنگ مغفول در خاک جزیره و آثاری چون قلعه پرتغالی ها زنده شوند، حال باید ببینیم پروژه توسعه جزیره هرمز برگ های تاریخی هرمز را ورق خواهد زد و فصل های جدیدی در انتظار این جزیره خواهد بود یا خیر. جزیره هرمز از قدیمی ترین جزایر فعال ایران، خاورمیانه و شمال آفریقا بوده که روزگاری با موقعیت ویژه و استراتژیک مدخل تجاری ایران بود.

روزگاری دعوا بر سر تکه خاک هایش بود و امروز بر سر نامش! شاید تنها موج های خستگی ناپذیر، لاک پشت های چند صد ساله، خاک خونین رنگ هرمز و دیوارهای خاموش قلعه پرتغالی ها رمز و رازها و دردهای خلیج فارس را به یاد بیاورند.

تاریخ هرمز برخلاف وضعیت فعلیش، بسیار پرفراز و نشیب بوده است. برای مثال این قلعه 500 ساله در زمان اشغال جزیره هرمز به دست پرتغالی ها و به دستور شخص آلبو کرک ساخته شده، بعدها که شاه عباس صفوی پای پرتغالی ها را از خلیج فارس کوتاه کرد، قلعه هرمز اولین جایی بود که به دست سرداران ایرانی به فرماندهی امامقلی خان باز پس گرفته شد.

قلعه پرتغالی های هرمز یکی از چندین قلعه ای بوده که به همین نام در جنوب ایران توسط پرتغالی ها ساخته شده است. پرتغالی ها در زمان اشغال ایران این ساختمان ها را برای اسکان نظامیان و اغلب در فاصله ای کوتاه از بندرگاه های اصلی می ساختند، این قلعه نیز در فاصله ای کمتر از یک کیلومتر از اسکله اصلی جزیره ساخته شده و به نوعی تنها بنای تاریخی جزیره به شمار می آید.

بعد از طاقی ورودی قلعه در حیاطی نیم دایره دو توپ بزرگ و زنگ زده قرار دارد، این دو توپ تنها یادگاران نظامی از دوره حضور پرتغالی ها در ایران و یکی از نقاط مورد علاقه عکاسی برای گردشگران هستند.

درست در مرکز بنا یک کلیسای زیرزمینی اسرارآمیز و دیدنی وجود دارد، سقف مرجانی و ستون های رنگیش که با الهام از نخل های جنوب ایران ساخته شده، تلفیقی زیبا و در عین حال غریب از هنر معماری پرتغالی و ایرانی را ایجاد کرده است. با اولین بارندگی پس از اتمام کار بنا، آب از سقف چکه کرد و تمام سالن را گرفت و به همین دلیل آن را به آب انبار تغییر کاربری دادند و مراسم مناجات را به دالان ها منتقل کردند.

آب انباری بزرگتر برای تأمین آب قلعه، اتاق های اسکان، سیاه چال و انبار نیز در این قلعه وجود دارد، با وجود بی دقتی در نگهداری از بنا، همه این بخش ها دیدنی هستند. اما بهترین محل برای لذت بردن پشت بام قلعه است؛ جایی که بلندترین صدا، صدای موج و باد است و تا آنجا که چشم کار می کند، نیلی مواج خلیج فارس است.

یک راهنمای گردشگری در هرمز در توضیح تاریخچه قلعه پرتغالی ها در جزیره هرمز اظهار کرد: ساخت قلعه پرتغالی ها مربوط به سال هزار و 512 میلادی بوده و در سال هزار و 622 در زمان شاه عباس صفوی پرتغالی ها توسط سردار شجاع امام قلی خان از این جزیره بیرون رانده شدند.

عبدالرسول سلمانی خاطر نشان کرد: پرتغالی ها و استعمارگری آن ها و غارت کشتی های ایرانی در تنگه هرمز 115 سال طول کشیده، قلعه پرتغالی ها طی 35 سال ساخته شده و جنس آن از سنگ و ساروج است.

این راهنمای گردشگری در جزیره هرمز افزود: کلیسایی با نقش و نماهای بسیار زیبایی نیز در این قلعه وجود دارد که افراد ساکن در قلعه از این مکان به عنوان محل عبادت خود استفاده می کردند.

سلمانی تصریح کرد: نوع سنگ هایی که در ساخت قلعه پرتغالی ها استفاده شده سنگ های اسفنجی است که هم مرغوبیت بسیار بالا و هم استحکام دارند که می توانند در نگه داشتن سد هم از آن استفاده شوند، چرا که سبک وزن و محکم بوده و وزن زیادی را به سد وارد نمی کنند. از سنگ های اسفنجی هم در ساختمان سازی و هم در آب انبارها و برکه های آبی که در قلعه وجود دارند، استفاده شده است.

وی عنوان کرد: این نوع سنگ حالت تصفیه کننده آب را نیز دارد و در نهایت، پرتغالی ها می توانستند با آب انبارهایی که اینجا بوده، حدود یک سال دوام بیاورند.

این راهنمای گردشگری در جزیره هرمز با بیان اینکه بین سه تا پنج هزار نفر از افراد کشور پرتغال در این قلعه حضور داشتند، خاطرنشان کرد: امروز این قلعه نمادی از استعمار و همچنین نمادی از شجاعت سربازان دلیر ایرانی برای آزادسازی جزیره هرمز است.

سلمانی بیان کرد: توپ هایی که در بیرون قلعه پرتغالی های هرمز قرار دارند، سر پر و معروف به توپ های نادری هستند و از گلوله های آهنی که در انبار مهمات قلعه وجود داشته، استفاده می شده است. انتهای توپ فتیله ای داشته، فتیله را آتش می زدند، باروت داخل توپ آتش می گرفت و گلوله پرتاب می شد.

وی گفت: چون کشتی ها در آن زمان چوبی بوده با این توپ ها آسیب می دیدند، اما امروز در صورت سالم بودن این توپ ها توانایی تخریب کشتی های جدید را ندارند.

این راهنمای گردشگری در جزیره هرمز با اشاره به اینکه امروز قلعه پرتغالی ها به عنوان نمادی از مبارزات آن زمان در دید همه بازدیدکنندگان قرار دارد، اظهار کرد: این قلعه 20 هزار مترمربع مساحت دارد که 15 هزار مترمربع از آن باقی مانده و پنج هزار مترمربع آن بر اثر فرسایش از بین رفته است.

یک تاریخ شناس هرمزگانی اظهار کرد: حوزه خلیج فارس حدود صدسال با مرکزیت جزیره هرمز در دستان پرتغالی ها بوده است. افرادی پادرمیانی کردند و با پرتغالی ها قراردادی بسته و حضورشان در جزایر خلیج فارس تائید شد.

رامین آذرمهر افزود: زمانی که شاه اسماعیل صفوی در شرق ایران با ازبک ها و در غرب با عثمانی ها درگیر بود، توان درگیری در جبهه سوم یعنی حوزه خلیج فارس را نداشت.

وی تصریح کرد: پس از گذشت این دوره وقتی شاه عباس اول مشکل جنگ با عثمانی ها و ازبک ها را حل کرد به این دیدگاه رسید که باید دو نقطه حوزه خلیج فارس شامل بندرعباس، جزیره قشم، جزیره هرمز و همچنین قندهار را پس بگیرند.

مدیر مرکز اسناد تاریخی شهر بندرعباس ادامه داد: والی فارس سپاهی تهیه کرد و بعدها فرماندهی این جنگ را به پسرش امام قلی خان سپرد.

آذرمهر عنوان کرد: امام قلی خان با سپاهی از کرمان و همدان و مناطق دیگر ابتدا بندرعباس را در سال هزار و 23 هجری قمری، حدود 11 سال قبل از فتح هرمز فتح کرده و قلعه پرتغالی ها در شرق بندرعباس را تخریب کردند.

وی خاطرنشان کرد: امام قلی خان پس از فتح بندرعباس تجدید قوا و در سال هزار و 31 و 32 هجری قمری قشم را فتح کرد، دلیل اینکه ابتدا بندرعباس و جزیره قشم را فتح می کند، این بوده که قلعه هرمز آب و غذای موردنیاز خود را از قشم تأمین می کرده و برای اینکه بتوانند جزیره هرمز را تحت محاصره قرار دهند باید ابتدا قشم را فتح می کردند.

این تاریخ شناس هرمزگانی ادامه داد: وی پس از فتح این دونقطه به هرمز لشکرکشی کرد و با همراهی متحدان محلی و نیروی دریایی بریتانیا هرمز را فتح کرد و پرتغالی ها را بعد از نزدیک به یک قرن از خاک هرمز بیرون راند.

آذرمهر در خصوص تأثیرات فرهنگی قلعه پرتغالی ها در جزیره هرمز و استان هرمزگان بیان کرد: برخی معتقدند بنای قلعه پرتغالی ها ساخته دست پرتغالی ها نبوده و این قلعه در دوره ای قبل تر ساخته شده است.

وی ادامه داد: هرمزگان جز معدود مراکزی بوده که با انواع و اقسام گروه ها و ملیت ها به دلایل مختلف دوستانه و خصمانه از جمله هلندی ها، پرتغالی ها، انگلیسی ها، حیدرآبادی ها در ارتباط بوده و هر کدام از خود یک یادگار در هرمزگان به جای گذاشته اند.

آذرمهر اضافه کرد: قلعه پرتغالی ها جز معدود بناهای این منطقه است که سالم مانده و می توان از آن هم به عنوان یک عامل گردشگری و هم در جهت ایجاد ارتباط با جهان امروز از آن استفاده کرد. برای مثال می توان با کشور پرتغال مسئله خواهرخواندگی را مطرح کرد، چرا که پرتغالی ها با تاریخ هرمزگان عجین هستند و به همین خاطر ما نباید تنها از دید مسئله استعمار به قلعه پرتغالی ها نگاه کنیم، بلکه باید از زاویه های خوب نیز آن را در نظر بگیریم.

وی اظهار کرد: قدمت جزیره هرمز خیلی بیشتر از قلعه پرتغالی هاست و عقبه فرهنگی بسیار خوبی دارد، ما اگر روی این عقبه مانور می دادیم امروز سطح فرهنگی جزیره هرمز خیلی بالاتر بود هرچند همین اندک یادگارهای فرهنگی باقیمانده نیز به دلیل وجود این آثار تاریخی است.

این استاد دانشگاه افزود: اگر بتوانیم هرمز و آثار تاریخی و فرهنگی اش را بیشتر معرفی کنیم، کلاس های آموزشی بیشتری برگزار کنیم، ارتباطات گردشگری و حوزه های فرهنگی را با نگاه خلیج فارس ایجاد کنیم، می توانیم کارهای فرهنگی خوبی در هرمز انجام دهیم.

آذرمهر تصریح کرد: جزیره هرمز گیرایی خیلی خاصی دارد که تنها مربوط به رنگ هایش نبوده و مربوط به گذشته پربار فرهنگی آن است، هرچند که متأسفانه خیلی از آثار و مناطق هرمز هنوز مثل خیلی از مناطق دیگر هرمزگان مغفول مانده است.

وی عنوان کرد: امروزه در فضای تاریخی ایران، وقتی سخن از مبارزه با استعمار به میان می آید از رئیسعلی دلاوری که مربوط به حدود 130 سال پیش است یا میرزا کوچک خان جنگلی و کسان دیگر یاد می کنیم و این در حالی است که بنده با یادآوری مسئله استعمار و با دیدن قلعه پرتغالی ها به یاد خواجه عطا می افتم.

این تاریخ شناس هرمزگانی ادامه داد: خواجه عطا حدود سال های 906 تا 913 هجری قمری با پرتغالی ها مبارزه کرده و اولین نماد مبارزه با استعمار در هرمزگان بوده و مربوط به بیش از چهارصد سال قبل است. وی وزیر عمارت هرمز و شخصی با مقام لشکری و کشوری بود که موفق شد پرتغالی ها را شکست دهد و در آخر پای میز توافق با آن ها بنشیند در حالیکه حتی به توافق نیز راضی نبود و به دلیل خیانت والی فارس مجبور به توافق با پرتغالی ها شد، صد سال بعد نیز مبارزات امام قلی خان منجر به فتح هرمز و بیرون راندن پرتغالی ها از این منطقه شد.

آذرمهر خاطرنشان کرد: اولین استعمار در این منطقه مربوط به پرتغالی ها و اسپانیایی ها بوده که در این میان پرتغالی ها به سمت جنوب ایران آمدند و به همین دلیل اولین مبارزه با استعمار هم در هرمز انجام می شود، از این رو از نظر بنده قلعه پرتغالی ها نماد مبارزه با استعمار و پاسداری از مرزها است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان هرمزگان اظهار کرد: بسیاری از میراث فرهنگی استان هرمزگان جنبه ملی و بین المللی دارند و بسیاری از این میراث از قدمت زیادی برخوردارند و در چند مورد وجود این آثار وابسته به حضور برخی کشورها در استان هرمزگان بوده است.

رضا برومند افزود: قلعه پرتغالی ها در هرمز معروف ترین قلعه پرتغالی ها در ایران است، با توجه به اینکه مدت زمان زیادی از آخرین مرمت اضطراری قلعه پرتغالی ها می گذرد و با توجه به خطراتی که برای گردشگران وجود داشت از نیمه دوم سال 97 به طور جدی پیگیر مرمت و ایمن سازی قلعه پرتغالی ها در جزیره هرمز بودیم.

وی ادامه داد: خوشبختانه در اردیبهشت ماه سال جاری مبلغ یک میلیارد تومان از اعتبارات ملی برای مرمت قلعه دریافت کردیم، دو اتفاق مهم در مورد قلعه پرتغالی ها در این چند ماه رخ خواهد داد، اول برداشت سوله ای که برای نگهداری و حمل و جابجایی معدن گل سرخ از سال ها در بخشی از فضای قلعه را به خود اختصاص داده بود. با توجه به دستور استاندار هرمزگان و هماهنگی و همکاری بخش های مختلف به خصوص فرمانداری بندرعباس و بخش داری هرمز خوشبختانه کار برداشتن سوله جوار قلعه پرتغالی ها شروع شده و به زودی به پایان خواهد رسید.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان هرمزگان تصریح کرد: بعد از آن محوطه سازی قلعه پرتغالی ها شروع خواهد شد که چشم انداز خیلی خوبی را برای قلعه به وجود خواهد آورد و می تواند بخشی از دغدغه های علاقه مندان به آثار تاریخی و فرهنگی را رفع کند.

برومند عنوان کرد: همچنین مرمت اضطراری قلعه را آغاز کردیم و بخش هایی از قلعه مانند سربازخانه و درب ورودی قلعه و بخش هایی از قلعه که مشرف به دریا بوده و احتمال ریزش آن وجود داشت را آغاز کردیم، امیدواریم با مرمتی که صورت می گیرد، فرصتی پیش آید تا بخش دیگری از اعتبارات را جذب کرده و این قلعه را به عنوان مکانی با ویژگی های خاص تاریخی و اهمیتی که در جزیره هرمز دارد مکانی برای ورود گردشگران داخلی و خارجی فراهم کنیم.

وی خاطرنشان کرد: علاوه بر محوطه سازی و مرمت اضطراری بازارچه صنایع دستی که در اطراف قلعه وجود دارد با کمک بنیاد برکت به عنوان مجری طرح توسعه جزیره هرمز، مورد سازمان دهی قرار خواهد گرفت، ایجاد کارگاه و نمایشگاه صنایع دستی برندهای محلی هرمز را مدنظر داریم که محلی برای برگزاری جشنواره و نمایشگاه های مختلف خواهد بود و می تواند بخش زیادی از علاقه مندان را به جزیره هرمز جذب کند و جزیره هرمز را به یک منطقه پر رونق گردشگری تبدیل کند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان هرمزگان بیان کرد: توجه به زیرساخت های گردشگری جزیره هرمز را نیز در اولویت کاری خود قرار دادیم، آب رسانی به منطقه نمونه گردشگری و ایجاد پایگاه هایی برای اطلاع رسانی در دستور کار ما قرار دارد.

برومند ابراز کرد: اهمیت جزیره هرمز و قلعه پرتغالی ها به لحاظ سابقه تاریخی آن و وجود مناظر زیبا و بکری که در سواحل در دل کوه ها وجود دارند، فرصت بسیار مناسبی را پیش روی علاقمندان قرار دادند که امیدواریم با توسعه گردشگری بتوانیم ظرفیت تاریخی و طبیعی جزیره زیبایی هرمز را رونق دهیم.

منبع: ایسنا