قلعه بیرجند، هسته اولیه شهر

قلعه بیرجند همیشه در طول سالیان اخیر، یکی از اصلی ترین اماکن گردشگری شهر بیرجند بوده و به همین دلیل در ایام رونق گردشگری در کشور مثل عید نوروز یا حتی تابستان از طرف مسئولین گردشگری شهر بسیار مورد توجه است. این قلعه در سال 1385 با شماره 5146 در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.

قلعه بیرجند نام های دیگری نیز دارد که می توان به «قلعه ته ده»، «قلعه پایین شهر» و همچنین «دژ بیرجند» اشاره کرد. این قلعه در درون شهر بیرجند و بر فراز یک تپه در شمال غرب شهر ساخته شده است.

قلعه ها از مهمترین آثار باستانی و تاریخی هر کشوری محسوب می شوند که بیانگر قدرت دفاعی آن کشور هستند. در خراسان جنوبی نیز قلعه های باستانی بسیاری وجود دارند که دلیلی براین مدعا هستند.

قلعه ها نقطه عطفی در تاریخ سیاسی و امنیتی کشورها محسوب می شوند، به گونه ای که اگر تاریخ ایران باستان رابررسی کنیم متوجه می شویم به لحاظ وضعیت جغرافیایی فلات قاره ایران و شکل گیری تمدن های ایرانی در دشت های باز، ساخت قلعه و در امان ماندن از هجوم دشمنان از اهمیت زیادی برخوردار بود به شکلی که مهندسی ساخت قلعه ها از محرمانه ترین اطلاعات حکومتی دولت ها محسوب می شد. قلعه ها چنان معماری جذابی دارند که همین که به داخل آن ها می روید انگار به چندین قرن پیش رفته اید؛ در آن ها سادگی موج می زند و هیچ خبری از زندگی مدرن شهری نیست.

بیرجند، به عنوان مرکز استان خراسان جنوبی، آثار باستانی ارزشمندی را در دل خود جای داده است. دوره صفویه را دوره بسیار مهمی در تاریخ این شهر می دانند که شکوفایی و گسترش زیادی را برای آن دربرداشت.

بناهای تاریخی زیادی از این دوران در بیرجند باقی مانده اند که از شاخص ترین آن ها می توان به قلعه تاریخی بیرجند و عمارت و باغ اکبریه اشاره کرد.

این قلعه بزرگ در دوران صفویه در بیرجند احداث شده است. در بعضی از منابع در مورد این قلعه این گونه نوشته شده که این قلعه هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می شود.

در زمان های قدیم در بیرجند تعدادی قلعه، ارگ و بناهای بزرگ وجود داشته که در سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن ها باقی ماندند. هدف از ساخت این قلعه دفاعی و نظامی بوده، به طوریکه از دوره صفویه تا قاجاریه مردم بیرجند را از تهاجم دشمنان خارجی به ویژه ترکمن ها و ازبک ها محافظت کند.

ساکنین این قلعه در گذشته نگهبانانی بودند که وظایفی همچون تامین امنیت و رساندن اخبار را بر عهده داشتند. با توجه به اینکه این قلعه در بافت قدیمی شهر ساخته شده، از بلندای این قلعه می توانید گوشه هایی از بافت قدیمی شهر بیرجند را نیز در اطراف قلعه تماشا کنید.

قلعه تاریخی بیرجند در دوره قاجاریه، به طور کامل مورد بازسازی قرار گرفته است. همچنین در سال 1378 نیز یک بار شهرداری بیرجند تصمیم گرفت این بنای ارزشمند را مورد بازسازی و مرمت قرار دهد.

مشخصات بنا

وسعت قلعه بیرجند در حدود 3000 متر مربع است. در ساخت این قلعه از مصالحی همچون خشت، گل و چینه استفاده شد. این قلعه دارای دو در ورودی بوده که یکی از آن ها در ضلع شمالی و در دیگر در ضلع غربی واقع شده است.

در چهار طرف قلعه برج هایی را می بینید که به شکل استوانه ای ساخته شده اند. همگی این برج ها دو طبقه هستند. البته لازم است بدانید که در ابتدا تعداد کل برج های قلعه 7 عدد بوده که یکی از آن ها در گذر زمان از بین رفته است و در حال حاضر 6 برج باقی مانده را می توانید تماشا کنید. در داخل هر کدام از این برج ها نیز روزنه هایی به چشم می خورند که به منظور دیدبانی و تیراندازی در مواقع نیاز تعبیه شده بودند.

همچنین دیوارهای این بنا نیز با بزرگی و همچنین شکل برآمده ای که دارند، امکان انجام دیدبانی بر فراز باروها را برای نگهبانان بهتر فراهم می کردند. در نگاه کلی باید اشاره کنیم که پلان این قلعه به صورت یک چهار ضلعی با چهار برج در چهار گوشه آن به اضافه دو برج در دو ضلع شرقی و غربی است.

انبارهایی نیز در این قلعه ساخته شده تا در آن ها آب و آذوقه ذخیره شود تا در مواقع اضطراری مورد استفاده قرار گیرد. جالب است بدانید که راهروهایی زیرزمینی نیز ساخته شده که این قلعه را به تعدادی از بناهای مهم شهر بیرجند مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی، قنات قصبه و خانه افراد مهمی که به حکومت آن زمان مرتبط بودند نیز وصل می کرده است. مثلا اگر دشمن حمله می کرد، افراد مهم حکومتی می توانستند همراه با خانواده هایشان از طریق این مسیرهای زیرزمینی به قلعه بیرجند بروند و در آنجا پناه گیرند.

منبع: ایسنا