ذخیره گاه های زیست کره ایران در یونسکو را بهتر بشناسیم

شاید امروزه یکی از زیباترین ثبت شده های یونسکو، ذخیره گاه های زیست کره باشند، مکان های حفاظت شده طبیعی -زیستی بسیار با اهمیت در سطوح بین المللی که همچنان با گذشت سال ها بافت سنتی خود را حفظ نموده و چشم اندازی منحصر به فرد و خاص دارند. ذخیره گاه های زیست کره ایران در یونسکو از ناشناخته ترین اما جذاب ترین ثبت شده ها برای طبیعتگردان هستند. ذخیره گاه زیست کره در میراث جهانی یونسکو علاوه بر داشتن منظره ای چشم نواز، تاریخ کهنی هم دارد. در این مطلب به معرفی چند مورد از ذخیره گاه های زیست کره ایران پرداخته ایم. با ما همراه باشید تا بیشتر راجع به این ذخیره گاه های ارزشمند بدانید.

گنو

منطقه حفاظت شده گنو، ذخیره گاه زیست کره بوده که در جنوبی ترین بخش کوه های زاگرس، نزدیک به خلیج فارس و ذخیره گاه زیست کره ای حرا قرار گرفته است. رشته کوه ها 3000 متر از سطح دریا ارتفاع دارند و اقلیم گرم و مرطوب خلیج فارس را از بیایان خشک مرکزی جدا می کنند. این ذخیره گاه زیست کره از کوه های گنو تشکیل شده و دامنه های کم ارتفاع و دشت های جنوب و شرق ذخیره گاه و تپه های کم ارتفاع شمال و غرب آن را احاطه کرده اند. آب و هوا خشک است، اما در ارتفاع 2300 متری از سطح دریا به اقلیمی نیمه خشک و سرد تبدیل خواهید رسید. چندین گونه گیاه بومی در این مورد که یکی از ذخیره گاه های زیست کره ایران در یونسکو هست، وجود داشته و تنوع بالایی از گونه های کرکس ریشدار، تیهو و همچنین گونه های پستاندار در معرض خطر هماند پلنگ و گرگ خاکستری در این منطقه یافت می شوند. فعالیت اصلی روستائیان کشاورزی، باغداری و پرورش دام است. هشت زیارتگاه مذهبی در این ذخیره گاه وجود دارند که مورد احترام مردم هستند و زائران را از مناطق اطراف به سوی خود جذب می کنند. همچنین، کاشت درختان میوه مانند سیب، لیمو و نخل محیطی دلپذیر برای جذب گردشگران ایجاد کرده است.

ارسباران

منطقه حافظت شده ارسباران، منطقه ای کوهستانی بوده که در ارتفاعات قفقاز قرار گرفته است. پوشش گیاهی منحصر بفرد ارسباران از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و بیش از 1000 گونه گیاهی را می توان در این منطقه پیدا کرد که از عصر یخبندان جان سالم به در برده اند. این مورد که یکی از ذخیره گاه های زیست کره ایران در یونسکو هست، کوه ها، علفزارهای کوهستانی، استپ های نیمه خشک، مراتع و جنگل های، رودخانه ها و چشمه ها را شامل می شود و به طور کلی 48 گونه پستاندار، 215 گونه پرنده، 29 گونه خزنده، 5 گونه دوزیست و 17 گونه ماهی در زیستگاه های مختلف این ذخیره گاه وجود دارند. ارسباران قلمرو یکی از قدیمی ترین طوایف کشور به نام طایفه قره داغ یا ارسباران بوده و فعالیت های اقتصادی آنان در ذخیره گاه زیست کره را عمدتا کشاورزی، دامداری، باغداری، پرورش زنبورعسل، صنایع دستی و گردشگری تشکیل می دهند. این ذخیره گاه زیست کره، جایگاه اشکال متنوعی از میراث فرهنگی از دوره های گذشته بوده که یکی از نمونه های بسیار مهم آنان، قلعه بابک (201- 233 ق) هست.

ارژن

منطقه حفاظت شده ارژن در ارتفاعات قفقاز-ایران واقع شده است. مطالعات اخیر در استان فارس 2253 گونه گیاهی و 398 گونه جانوری را در منطقه شناسایی کرد. جمعیت روستایی ساکن به طور عمده از سه طایفه فارس، عرب و ترک تشکیل شده و کشاورزی فعالیت اصلی اقتصادی در منطقه است. زندگی افراد در منطقه بیشتر با فعالیت های کشاورزی، دامداری، فرش بافی و همچنین فروش یا واگذاری زمین برای فعالیت های صنعتی سپری می شود، در حالیکه افرادی که در نزدیکی تالاب زندگی می کنند به ماهیگیری سنتی و کسانی که در لبه شرقی تالاب ساکن اند به پرورش دام و تولید محصولات لبنی مشغولند. تغییر کاربری زمین برای کشاورزی، تخلیه آب های زیرزمینی، چرای بیش از حد و شکار و ماهیگیری غیرقانونی از مشکلات بزرگی بوده که این مورد از ذخیره گاه های زیست کره ایران در یونسکو با آن ها دست به گریبان هست.

میانکاله

پناهگاه حیات وحش میانکاله در بخش جنوبی شرقی دریای خزر واقع شده است. زیستگاه های عمده این منطقه عبارتند از: تالاب، گل و لای و ساحل شنی، آب های دریایی کم عمق، اراضی ماندایی جنگلی، درختچه های تمشک، جنگل های گز و مناطق کشاورزی. میانکاله در سال 1975 میلادی در فهرست تالاب های کنوانسیون رامسر ثبت شد. حدود 109200 ترکمن و ایرانی به صورت فصلی در این ذخیره گاه زندگی می کنند و منابع آصلی درآمد آن ها از کشاورزی، باغداری، پرورش حیوانات، صنایع دستی، قالی بافی، پرورش سنتی مرغ خانگی و گردشگری است. چرای بیش از حد، شکار، ماهیگیری و قایقرانی غیرقانونی، جنگل زدایی و گسترش روستاها بدون برنامه ریزی مدیریت از عمده مشکلاتی هستند که این مورد از ذخیره گاه های زیست کره ایران با آن ها مواجه است.

گلستان

پارک ملی گلستان، منطقه ای دارای اقلیم کوهستانی و نیمه بیابانی، جنگل های معتدل و مرطوب بارانی و زمستانی سرد است. این پارک ملی بین منطقه نیمه مرطوب و نیمه خشک خزر قرار دارد. چشم انداز این ذخیره گاه از کوه های خشک و صخره ای، دره ها، کوهپایه ها، جنگل ها و استپ های کوهستانی به دشت هایی خشک و مسطح در شرق تغییر می کند. اگرچه ذخیره گاه در بخش غربی جنگل های هیرکانی واقع شده، اما آب و هوای آن به شدت تحت تاثیر بادهای مرطوب و غربی دریای خزر قرار دارد و بارش های کوهستانی رطوبت منطقه را افزایش می دهند. در مرکز این زیست کره هیچکس زندگی نمی کند، اما در دیگر نقاط آن اقوام ترک، فارس و کرد گذران عمر کرده و زندگی خود را با کشاورزی، پرورش حیوانات، باغداری، تولید ابریشم و جذب گردشگر و توریست سپری می کنند.

توران

پناهگاه حیات وحش توران، به خوبی پوشش گیاهی خشک و نیمه خشک بیابانی را نشان می دهد. این ذخیره گاه شامل زیستگاه هایی از جمله نمک، گچ، کوهستانی، سنگ و شن است و با ارتفاعی بیش از 2200 متر از سطح دریا، زمین های پست از جنس رس و کوه های منطقه را پوشش می دهد. حدود 10700 نفر در این ذخیره گاه زیست کره زندگی می کنند که امرار معاش آن ها بیشتر بر کشاورزی، پرورش حیوانات، باغداری، بافت فرش متکی است. بیشترین اثرات انسانی در این اکوسیستم، ناشی از چرای بیش از حد حیوانات خصوصا شتر، شکار غیرقانونی و قطع درختان برای تامین سوخت هست.

دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه، در شمال ایران واقع شده و بخش از ارتفاعات قفقاز – ایران را تشکیل می دهد. در حالیکه این ذخیره گاه جایگاه جنگل های پسته و تجمع استپ های آرتمیزیا است، پهنه های نمکی نیز در اطراف ساحل آن دیده می شوند. زیستگاه های دیگری از جمله تالاب ها، مصب رودخانه ها، خاک های شنی و سواحل در این ذخیره گاه وجود دارند. دریاچه ارومیه یکی از مهمترین و باارزش ترین اکوسیستم های آبی در کشور است. این دریاچه با تالاب های آب شیرین متعددی احاطه شده که از نظر محیط زیست منطقه با اهمیت هستند. دریاچه ارومیه یکی از بزرگترین دریاچه ها در کشور بوده و به دلیل ارزش های منحصر به فرد طبیعی و زیست محیطی جزیی از فهرست تالاب های کنوانسیون رامسر است. حدود 177 گونه گیاهی در سراسر ذخیره گاه و نزدیک به 174 گونه گیاهی در جزیره شناسایی شده اند. دریاچه و تالاب های اطراف آن زیستگاه اصلی جلبک های بزرگ بوده که نقش مهمی در زنجیره غذایی دریاچه دارند. به همین دلیل، در طول ماه های زمستان دریاچه ارومیه میزبان بسیاری از پرندگان مهاجر است. علاوه بر این، دریاچه ارومیه زیستگاهی را برای پرورش فلامینگو و پلیکان سفید فراهم می کند. بخش مرکزی و حائل دریاچه ارومیه فاقد سکنه است. بیش از 70 درصد جمعیت ساکن ترک هستند، در حالیکه 7 درصد را کردها و مابقی را گروه های قومی دیگر تشکیل می دهند. مردم منطقه به کشاورزی، باغداری، پرورش حیوانات، صنایع دستی، پرورش زنبور عسل، کار در معدن و صنعت مشغولند و استخراج نمک با روش های سنتی و بومگردی فعالیت های عمده اقتصادی در منطقه است.

حرا

جنگل های حرا بدون شک یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری جزیره قشم است که با توجه به اکوسیستم خاص و تنوع زیستی متنوع به عنوان یکی از زیست کره های مهم ایران در یونسکو به ثبت رسید. درختچه های مانگرو که تعداد آنان در جهان محدود است، پوشش گیاهی غالب جنگل حرا را تشکیل داده و این درختچه ها با تبدیل آب شور به شیرین شرایط زیستی را برای گونه های گیاهی و جانوری کم نظیر منطقه فراهم نموده اند. توپوگرافی منطقه شامل تالاب همراه با مجموعه ای از جزایر کوچک، جنگل های مانگرو، باتلاق های جزر و مدی و پناهگاه های ساحلی کم عمق است. گونه ای از مار خشک زی در ساحل شمالی و لاک پشت منقاردار در معرض انقراض نیز در آب های ساحلی این منطقه یافت شده اند. تنگه خوران که ذخیره گاه در آن قرار دارد، زیستگاهی را برای مرغان ماهیخوار در طول ماه های زمستان و محل دائمی را برای تغذیه لاک پشت های سبز فراهم کرده که هر دو گونه در سطح جهانی در معرض خطرند. بیش از 150 گونه گیاهی و جانوری خاص و کم نظیر و البته در حال انقراض در سطح جهانی در این زیست کره زندگی می کنند. چرای بیش از حد دام، شکار و ماهیگیر غیر قانونی همچنین چوب بری برای تامین سوخت توسط مردم محلی از جمله مشکلاتی هستند که حیات این زیست کره را در معرض خطر قرار داده اند. مردم محلی به طور عمده مشغول تجارتند، اگرچه فعالیت های دیگری چون کاشت نخل، پرورش حیوانات، ماهیگیری و ساخت کشتی در منطقه وجود دارند.

کویر

دشت کویر عمدتا از دشت های سیلابی و رشته کوه های کوتاه تشکیل شده و با داشتن پوشش گیاهی خشک و نیمه خشک بیابانی و تجمع استپ ها متمایز شده است. این ذخیره گاه نمونه ای از مراتع استپی آسیای مرکزی است که به عنوان بیابان طبقه بندی می شود. منطقه مرکزی قدیمی ترین سنگ های دوره پرکامبرین و همچنین آتشفشان های فعال و نیمه فعال را شامل می شود. 205 گونه گیاهی در ذخیره گاه شناسایی شده که 35 گونه از آن ها بومی اند. براساس مطالعات اخیر، 31 گونه پستاندار، 131 گونه پرنده، 20 گونه خزنده و تنها یک نوع دوزیست در منطقه وجود دارند. این ذخیره گاه، زیستگاه اصلی گورخر ایرانی است، اما این گونه به دلیل شکار از اواخر دهه 1970 در معرض انقراض قرار دارد. برخی شهرهای حاشیه ای این ذخیره گاه به دلیل نزدیکی به پایتخت رشد سریع جمعیت داشته و مهمترین طایفه های ساکن در این منطقه عبارت از طوایف علیخانی، اصلانلو، هداوند، کاتی و کله کوهی. مردم این منطقه از طریق پرورش احشام، کشاورزی، باغداری و فروش صنایع دستی امرار معاش کرده و احشام جوامع عشایر در هسته مرکزی این منطقه چرای فصلی می کنند.

دنا

در قله کوه دنا که تغییرات دما معمول است، افت دما تا 25 درجه سانتیگراد در زمستان دور از انتظار نیست. در طول فصل زمستان وجود برف بر روی رشته کوه ها متداول بوده، به طوریکه در طول تمام سال نیز قله های بلندتر پوشیده از برف باقی می مانند. منطقه حفاظت شده دنا شامل اکوسیستم، گونه ها و تنوع ژنتیکی چشمگیری در سطح جهانی است. دنا جایگاه طیف گسترده ای از گونه های گیاهی و چندین گونه در معرض خطر و بومی پستاندار است. گونه های بلوط در ارتفاعات و پسته و بادام در ارتفاعات پایین تر یافت می شوند و همچنین گزنه ها، درختان گردو و گلابی در این منطقه زیست محیطی پراکنده شده اند. انواع مختلفی از جانوران از جمله خرس قهوه ای، عقاب، گرگ، کاراکال، سیاه گوش و پلنگ و بز وحشی در این منطقه زندگی می کنند. از سوی دیگر بسیاری از رودخانه های بزرگ ایران از این منطقه سرچشمه گرفته و به خلیج فارس و دریای عمان سرازیر می شوند. دنا در مرز سه استان غربی کشور واقع شده و در سال 2006 میلادی تعداد ساکنانش 27197 نفر تخمین زده شده اند. ذخیره گاه زیست کره دنا که یکی از بهترین ذخیره گاه های زیست کره ایران بوده، اکثر قریب به اتفاق مردمش به شیوه عشایری زندگی می کنند. جوامع چادرنشین که به سبب زبان، فعالیت های تولیدی سنتی و برخورداری از دانش مهاجرت فصلی و طولانی در منطقه متمایزند، از جمله تنوع عادی فرهنگی منطقه محسوب می شوند.

تنگه صیاد

تنگه صیاد در جنوب شرقی چهارمحال و بختیاری واقع شده است. نشست زمین، فعالیت های زمین شناسی و ذوب یخ ها تالاب های بسیاری را در منطقه پدید آورده که محل زندگی نمونه های جانوری نادری همچون گربه وحشی و نوعی از افعی سمی است. براساس تحقیقات انجام شده، 22 گونه ماهی شامل اردک ماهی و گربه های بین النهرینی در رودخانه کارون یافت شده که از این منطقه عبور می کنند. در طول فصل سرد، بوته زارهای منطقه پذیرای پرندگان مهاجری از جمله لک لک سفید و فلامینگوهای بزرگ است. وجود چندین رودخانه و چشمه در این منطقه منجر به افزایش توسعه کشاورزی و دامپروری شده و همچنین صنایع دستی محلی مانند فرش، نمد، فرش دوری. چشم انداز اصلی این ذخیره گاه از حیث ارتفاع و تراکم پوشش گیاهی بسیار متمایز است. بر طبق تحقیقات انجام شده در منطقه، هر هکتار از آن از لحاظ غنای تنوع گیاهی و حیات وحش 180 بار با ارزش تر از میانگین کل منطقه در ایران است. همچنین، این منطقه با وجود آبشار، تالاب و چشمه های فراوان منطقه ای کوهستانی بوده که به عنوان حوضچه دائمی رودخانه کارون عمل می کند. در حالیکه درختان پسته وحشی و بادام در ارتفاعات پایین تر یافت می شوند، گونه های مختلف بلوط ارتفاعات را پوشانده اند. درختان سدر، گردو و گلابی نیز در این منطقه پراکنده شده و بیش از 450 گونه گیاهی در ذخیره گاه وجود دارند. سطح بالایی از منابع طبیعی، طایفه ای ترک، لر، بختیاری و عرب را به این منطقه کشانده که برخی از آن ها به شیوه زندگی عشایری در نقاط مختلف ذخیره گاه زیست کره تنگه صیاد مشغولند. این امر منجر به استفاده از مراتع، زمین های کشاورزی و باغ های میوه برای گذراندن زندگی طایفه ها شده و به زندگی اجتماعی – اقتصادی مردم و روستاها کمک کرده است.