محوطه باستانی هفت تپه

هفت تپه یک محوطه باستانی کشف شده در سال 1345 ه‍.ش در استان خوزستان و در حدود 10 کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش بوده و مجموعه ای از تپه های باستانی است که احتمالا شهر تیکنی یا کابناک از تمدن ایلام را در خود جای داده است. گستردگی این محوطه باستانی به مراتب باعث جلب توجه کاوشگران مختلف گشت. بنابر نظریه هایی، از این شهر به عنوان یک مرکز مهم سیاسی در زمان حکومت عیلامیان و پادشاهی تپتی اهر در سده پانزده پیش از میلاد یاد شده که پس از ویرانی آن، شهر شوش به مرکز قدرت تبدیل گشت هر چند هنوز مدرکی محکم برای اثبات آن بدست نیامده است.

در ابتدا گیر کردن گاوآهن ماشین های شخم زنی کشت و صنعت نیشکر هفت تپه موجب پیدایش اولیه این مجموعه شد. نخستین عملیات حفاری به سرپرستی عزت الله نگهبان در سال 1344 در این محل آغاز گردید که تا سال 1357 ادامه یافت. بررسی های روزمینی که پیش تر مک آدامز (Robert McC Adams) در این ناحیه انجام داده بود، نشان می داد که این محوطه گسترده باستانی فقط در دوره محدوده مسکونی بوده است. هفت تپه در حاصلخیزترین قسمت دشت خوزستان واقع شد. این محل باستانی بین رودخانه های دز و کرخه، در حدود 17 کیلومتری جنوب شرقی شوش و در وسط کشتزارهای طرح نیشکر هفت تپه قرار گرفت.

آثار باستانی هفت تپه از مدت ها پیش مورد توجه خاورشناسان و دانشمندان بوده و این آثار در اواخر قرن نوزدهم میلادی جلب توجه «ژاک دمرگان» باستان شناس فرانسوی را که در آن هنگام رئیس هیئت حفاری فرانسوی در ایران بود، نمود. دمرگان این مجموعه آثار باستانی هفت تپه را به نام هفت شغال ثبت نموده که ظاهرا به نظر می رسد در ثبت این نام که در لهجه محلی هفت چغا به معنی هفت تپه است، تا اندازه ای دچار اشتباه گردیده و تلفظ محلی و اصلی آن را کاملا متوجه نشده است. کلمه چغا در قسمت شمالی دشت خوزستان به معنی تپه آثار باستانی بوده و موارد مکرر آن مانند چغازنبیل (تپه باستانی به شکل زنبیل)، چغامیش (تپه باستانی به شکل میش)، چغاپهن (تپه باستانی پهن و بزرگ) و...به خوبی مشاهده می گردد.

کاوش و حفاری علمی تپه های باستانی هفت تپه از سال 1344 تا 1355 هجری شمسی توسط هیئت باستان شناسی ایرانی به سرپرستی عزت الله نگهبان صورت گرفت که در نتیجه آن اطلاعات و مدارک ذی قیمتی را در خصوص گوشه ای از حلقه های تاریک تاریخ تمدن ایلام در اختیار محققان و دانشمندان قرار داد. بعضی از دانشمندان باستان شناس قبلا عقیده داشتند که اسم باستانی و قدیمی شهری که آثار باستانی هفت تپه در آن قرار دارد، شهر «تیکنی» Tekni هست اما بر اثر حفاری های عملی انجام شده، معلوم گشت که نام اصلی و باستانی هفت تپه شهر «کاپناک» Kapnak است. مدارک باستان شناسی بدست آمده در حفاری هفت تپه بیانگر این بوده که این شهر باستانی مربوط به سالهای 1505 تا 1350 ق.م. از تاریخ ایلام هست.

در سنگ نبشته بزرگی که در حفاری هفت تپه بدست آمده از شخصی به نام «تپتی آهار» Tepti - Ahar نام برده شده که خود را پادشاه ایلام و انشان و دزفول نامیده است. تپتی آهار در این سنگ نبشته لقب خود را آزاد کننده کشور ایلام از استیلا و یوغ سلاطین کاسی بین النهرین نامیده و بدین لقب فخر و مباهات می نماید. آثار معماری مکشوفه در هفت تپه عبارتند از مجموعه آرامگاه تپتی آهار و معبد خصوصی او، آرامگاه دسته جمعی، ساختمان معبد، آرامگاه، زیگورات یا کاخ شماره 1، حیاط ها، زیگورات یا کاخ شماره 2، دیوار طویل شمالی و تالار طویل.

آرامگاه دسته جمعی هفت تپه بنایی آجری با طاق هلالی است که در نوع خود قدیمی ترین نمونه طاق هلالی در دنیا هست. در این آرامگاه 23 اسکلت وجود داشت که 14 عدد آنها به طور منظم و درجوار یکدیگر قرار داشتند و 9 اسکلت دیگر به علت عدم محل کافی به طور نامنظم بر روی پاهای ردیف اول انباشته شده بودند. شهر هفت تپه نیز همانند شهر دوراونتاش (چغازنبیل) در سال 645 ق. م توسط سربازان آشوری به سرکردی آشور بانیپال با خاک یکسان گردید.

مساحت محوطه در حدود 1/5 کیلومتر مربع بوده و متشکل از 14 تپه است. در سالهای بعد هنگام راهسازی های مربوط به شرکت نیشکر هفت تپه، قسمتی از یک دیوار خشتی و طاقی آجری نمایان گردید و بلافاصله توسط هیئت حفاری باستان شناسی به عنوان نقطه آغاز کار انتخاب و با ایجاد شبکه های 10 × 10 حفاری، روند کار به سمت جنوب ادامه پیدا کرد که مجموع تعداد آنها حدود 150 ترانشه هست. در آرامگاه موجود در محوطه سکوی بزرگی ایجاد شده که توسط دیوارچه های کوتاهی به سه بخش تقسیم می شده است.

در بخش شمالی هفت اسکلت قرار داشته، بخش میانی که کوچکتر از دو بخش دیگر است، بدون اسکلت و بخش جنوبی دارای دو یا سه اسکلت بوده است. در پای سکو در جنوبی ترین قسمت آرامگاه و مجاور در ورودی تعداد ده اسکلت به صورتی بی نظم بر روی هم قرار داشتند. به این ترتیب، مجموعا حدود 21 یا 22 اسکلت در معبد پیدا شده اند. تقسیم بندی سکوی آرامگاه به بخش های مختلف خود گواه اینست که این مقبره برای تدفین اشخاص متعددی ساخته شده و احتمالا یک آرامگاه شاهی نیست.

وجود اسکلت های متعدد بر روی سکو و انباشته کردن اسکلت های قدیمی در گوشه آرامگاه نیز این مسئله را تأیید می کند. با توجه به اکتشافاتی که در نقاط مختلفِ منطقه انجام شده ، در ورودی آرامگاه پس از هر تدفین با سنگ یا آجر بسته و در هنگام تدفین های بعدی مجددا باز می شده است. مشاهداتی که در هفت تپه شده نیز حاکی از این مسئله هست. برای نگهداری اکتشاف های بعمل آمده و همچنین تحقیق و ساماندهی فعالیت های باستان شناسی، موزه ای با این نام در این مکان ساخته شد. اگر دوست دارید که هر چه بیشتر درباره دیدنی های شوش مثل محوطه باستانی هفت تپه بدانید، می توانید سری به راهنمای سفر به شوش زده و حسابی کسب اطلاعات نمایید.